Týǵan aı – týraǵan et...
Kóńil senbaıdi...
Atyraý men Altaıdyń, Arqa men Alataýdyń arasyndaǵy san saparlarda óziniń syrbaz da symbatty bolmysymen kóshimizdi bastap, aǵalyq jolynan aınymaı júretin Jumaǵań dúnıeden ótti degenge kóńil senbeıdi... Aı aýnap, jyl da jetipti. «Jýrnalıstıka» deıtin kóringenge jalynan sıpata bermes surapyl álemniń búgingideı álemjelige «jem bolmaı», súıkimi qashpaı turǵan kezderi qoǵamdyq pikirge aq jaǵalylardy jalt qaratyp, moıyn burǵyzyp, kezeń-kezeńimen kósem sóz kóshiniń berekesin kirgizgen basy sonaý Alashtyqtardan bastalatyn aǵa býynǵa taǵzym! «Basyna as quıyp, sabyna qaraýyl qoıǵan» kerzi etik kıgen keńes ókimeti kezinde de «basy noqtaǵa syımaǵan» Sherhan Murtaza, Balǵabek Qydyrbekuly, Seıdahmet Berdiqulov, Nurmahan Orazbekov, Saǵat Áshimbaev syndy qazaq jýrnalıstıkasynyń semser sózdi serkeleri az bolǵan joq. Qıdaı sypyrylyp, qynadaı qyrylǵan ulyarymyzdyń atyn ataýǵa úreılenip, ulttyń ózegi talyp júrgende órteńge shyqqan osy tulǵalarymyzdyń mektebinen túlegen kezekti býyn – Jumekeńderdiń qatary.
Qazaq jýrnalıstıkasy men kósemsóziniń keıingi kezeńderin kórnekti pýblııst, Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdent syılyǵynyń laýreaty, Qazaqstan Jýrnalıster Akademııasynyń tolyq múshesi – akademıgi Jumabek Kenjalınsiz elestetý múmkin emes. Ol ózi de Alashtyń áıgili qaıratkerleri – Ahań men Jaqańnyń topyraǵynan túledi. Kenezesi kepken Keńes odaǵynyń aqyrǵy jyldary men syn-saǵattarynda jáne Táýelsiz Qazaq Eliniń qalyptasý jyldarynan kúni búginge deıin aqyrǵy demi úzilgenshe tól kásibinen bir sát te qol úzgen emes.
KazGÝ-degi ulttyq jýrnalıstıkanyń qara shańyraǵy sanalatyn fakýltetten túlep ushyp, «Soıalıstik Qazaqastan» gazetinen bastalǵan Jumabek Omarulynyń eńbek joly ár jyldary elimizdegi eń irgeli basylymdarda sátti jalǵasqany baspasóz haqyndaǵy shejirelerde erekshe baǵa berilip, tasqa túsken tańbadaı kórsetilgen.
Qazaqstan Táýelsizdik alǵan alǵashqy kezeńderde áleýmettik-ekonomıkalyq qurylymdarmen qatar ulttyq kanondarǵa saı aqparat keńistiginiń qurý da ońaıǵa túspegeni barshaǵa málim. Jańa dáýir... Jańa kezeń... Jańa memleket. Totalıtarlyq vakýýmda dem jetpeı kelgen qoǵamdyq pikirdiń tyǵyny atylyp, demokratııalyq uıymdar túrli jalaýlardy kóterip kóshege shyqqan sát... Jaýynnan keıingi sańyraýqulaqtaı qaptaǵan sol uıymdardyń ishinde ult bolyp qalyptasý jolyn tańdaǵan Qazaq Eliniń tamyryna balta shapqysy kelgen kertartpalar da az bolǵan joq. Tilge, dinge, ulttyq rýhtyń tutasýy men eldik múddege saı jobalarǵa tas atýshylar qatary artyp turǵan shaqta ıdeologııalyq maıdannyń aýyr júgin aqparattyq úgit-nasıhat saıasaty atqardy. Biz oqýǵa tapsyrýǵa kelgen toqsanynshy jyldardyń basynda saıasattyń kórigin qyzdyryp, kóbigin aspanǵa atyp jatqan Joǵarǵy Keńestiń quryltaıshylyǵyndaǵy «Halyq keńesi» basylymy «bara jatqannyń baltasyn, kele jatqannyń ketpenin» alyp tur eken. Redaktory – Jumabek Kenjalın. Jarııalylyqtyń jalaýy jelbirep, demorkatııanyń demi ishine tartyp turǵan kez ǵoı. Jalpy, kez kelgen tarapty tyńdap baryp baǵa beretin syrbaz minezdi Jumaǵańnyń jaratylysynda demokrattyń smokınginen góri konservatordyń kostıýmin laıyq kóretini is-áreketinen anyq ańǵarylatyn. Jańa qurylyp jatqan memlekettik júıeni júrgizý úshin arnaıy zańdar qabyldaý kerek boldy. Sol kezeńderde «Halyq keńesiniń» Parlamenttegi tilshisi bolǵan, búginde elimizge belgili qalamger, «Ana tili» gazetiniń Bas redaktory Samat Ibraım bir kúnde ondaǵan zańdardyń qabyldanǵanyn aıtyn tań qaldyryp edi. «Memlekettik til týraly» Zańdy dańqty akademık Salyq Zımanovtyń minbede segiz saǵat boıy tik turyp qorǵaǵany týray ańyzǵa bergisiz áńgime bar. Osyndaı ot-jalyn sharpyp turǵan, túrli kózqarastar arnasynan asypy tógilip jatqan shaqta qoǵamdyq pikirdiń minbesine aınalǵan basylym tizginin túrli saıası toptardyń jeteginde ketkpeı óte abyroıly basqarǵan Bas redaktordy áriptesteri áli kúnge aýyzdarynyń sýy quryp aıtady.
Biz bilim ala júrip gazet isine aralasa bastaǵan 1996-97 jyldary Jumaǵań zamanynda Ortalyq Komıtettiń organy bolǵan «Qazaqstan komýnısi», búgingi «Aqıqat» jýrnalynyń Bas redaktory qyzmetinde eken. Ile-shala elimizdegi birden bir tarıhı basylym «Qazaq ádebıetiniń» tizginin ustady. Sol jyldary aqparattyq úgit-nasıhat álemindegi kúlli gazet-jýrnal, tele-radıolardyń áleýmettik jaǵdaıy tolyq júıelene qoımaǵan, aılap jalaqy berilmeıtin qıyn kez edi. Jumabek Kenjalınniń amaldyń joqtyǵynan ádebı basylymdy naryqtyq kezeńge beıimdep, áleýmettik, ekonomıkalyq taqyryptarǵa ıkemdeginin oqyrman retinde anyq sezingenbiz. Bul oraıda aqsaqal qalamgerlerimizdiń «ádebıetti sharýashylyqqa aınaldyryp jiberdi» degen sózderin de jıyndar da estip qalatynbyz. «Zamanyń túlki bolsa, tazy bop shal» deıdi, ýaqyttyń dıirmenine qaraı solaı isteýge týra keldi, keıin tarıhı basylym óziniń yrǵaqty qalpyna qaıta keldi.
Jumabek Omaruly kásibı jýrnalıst qana emes, jýrnalıstıka teorııasynyń terisin ılegen kánigi ǵalym, ustaz boldy. Saıası ǵylymdarynyń kandıdaty. Keıingi jyldary gazet-jýrnaldardy basqara júrip tájirıbe men teorııany ushtastyryp jýrnalıstıka fakýltetinde stýdentterge dáris oqydy. Búginde elimizge esimi málim biraz jýrnalısterdiń dıplomdyq jumysyna jetekshilik jasady. Bakalavrlyq oqýdy bitirgennen keıin biraz jyl gazetterde jumys istep, araǵa birneshe jyl salyp baryp QazUÝ-ge magıstratýrada oqydym. Sonda magıstrlik dıplom jumysyma Jumaǵań sarapshy boldy. Sarpashylyq qyzmetin tap-tuınaqtaı etip, ǵylymı jumysty bastan-aıaq muqııat oqyp, ǵylymı salmaǵy jan-jaqty taldap, tarazylap baryp sarapshylyq pikirin qaǵazǵa túsirdi. Keıin aǵamyzben kezekti bir issapraǵa shyqqanda búgingi ǵylymdaǵy problemalar týraly maıyn tamyzyp keremet tujyrymdamalar aıtty. Sosyn «seniń ǵylymǵa da ebiń bar eken, sennen táýir ǵalym shyǵady, doktorantýraǵa táýekel etip kórmeısiń be?» dep aqyl-keńesin aıtyp edi...
Elimizdegi ulttyq basylymdardyń basyn biriktirgen «Qazaq gazetteri» JShS qurylǵanda basy-qasynda bolyp, basqardy. Aralyqta «Ana tili» aptalyǵynda jetekshi boldy. Keıin Bas dırektory – Redaktorlar keńesiniń tóraǵasy qyzmetine qaıta oraldy.
Ulttyq maqsat-murattarǵa beıjaı qaramaıtyn qaıratker azamat qoǵamdyq qyzmetterden de shet qalǵan joq. Úkimeti janyndaǵy Memlekettik termınologııalyq komıssııa múshesi, Almaty qalalyq Máslıhatynyń depýtaty bolyp saılanyp, ásem Almatymyzdyń mádenı-rýhanı, áleýmettik damýyna da kóp qyzmet etti. Áıgili tulǵalarymyzdyń esimderin tarıhta qaldyrý baǵytynda atqarylǵan árýaqty isterdiń basynda júrip, kóshe attaryna kórnekti azamattardyń attaryn berýde bel sheship aralasty.
Qalamger retinde derekti prozada jańa zamannyń tynys-tirshiligin kórkem beınelegen birneshe shyǵarmalaryn tasqa basyp, tarıhqa qattap ketti. «Jelkildep ósken quraqtaı», «Shyndyqty shyraq etip ustańyz», «Ult rýhyn ulyqtaǵan urpaqpyz» atty birneshe derekti áńgimeler men esseleri, pýblııstıkalyq oı-tolǵamdarǵa qurylǵan kitaptary sol jankeshti eńbektiń nátıjesi.
Jumaǵań – óte mádenıetti jáne óte jaýapkershilikke berik adam boldy ǵoı. Jáne óte saq. Kez kelgen tarapty eń áýeli muqııat tyńdaı biledi. Sóz buzbaı, tosyp sóıleıdi. Jıyndarda qaısybir qalamger áriptesterimiz sekildi qaınaǵan qazandaı qaqpaǵyn laqtyryp jatqan tosyn minezin kórmeppiz. Keýdemsoqtanyp minbege umtylmaıtyn, al jol-jónimen minbege kóterile qalsa qulaqqa qonatyn ıdeıalardy, eldik máselelerdi aıǵaı-attandamaı-aq qońyr ǵana daýysymen kúlli aýdıtorııaǵa nanymdy, senimdi jetkizip beredi. Jastar jaǵy Jumaǵańnyń osy bir sabyrly da salmaqty, bosteki sózden ada bolmysyn jáne eńbekqorlyǵyn qadir tutatyn edi.
Artynan ergen perzentteri de Jumaǵań sekildi «aspaı, saspaı, jaman, jerdi baspaı» júretin salıqaly azamattar boldy. Dastan Jumabekuly baýyrymyz, áriptesimiz ákesiniń izin basyp jýrnalıstıka salasynda abyroıly qyzmet etip keledi. Dastan da kórkem minezdi.
Jumaǵańdaı tulǵaǵa syılas inisi, qas-qabaǵyna qaraǵan áriptesi bolǵanymdy Jaratqan Iemizdiń ózinshe bir syıy dep sezinem.
Ulttyq jýrnalıstıkanyń adalbaqandary men ýyqtary maıyspaı, shańyraǵy shaıqalmaı tursa Jumabek Kenjalın deıtin kesek bolmysty, aryna kir juqtyrmaǵan ZIIaLY tulǵany keıingi urpaq eshqashan umytpaıdy.
Janarbek ÁShIMJAN,
Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri.
