اۋعانcتاننان يرانعا بارىپ، ۋاقىتشا ورنىققان قازاق دياسپوراسى بۇل كۇندە اتا-جۇرتقا قونىس اۋدارۋدى اڭسايدى. تاياۋدا يراننان ورالعان قازاق تاريحشىسى قانداستارمەن تىلدەسىپ، حالىقتىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىمەن تانىسىپ قايتقان.
تاريحشى، يرانتانۋشى جومارت جەڭىسۇلى يرانداعى اۋعان قازاقتارىنىڭ سوزىنە سۇيەنىپ، اۋعانستانداعى قازاقتار سانى بىرنەشە مىڭ بولۋى مۇمكىن ەكەنىن ايتادى. الايدا بۇل ناقتى كورسەتكىش ەمەس. يراندا “بوسقىن” مارتەبەسىمەن كۇن كەشىپ جاتقان قانداستاردىڭ قازىرگى جاعدايى مەن كۇنكورىس دەڭگەيى تۋرالى جومارت جەڭىسۇلىنان سۇراپ كوردىك.
- جومارت اعا، يران ساپارىندا اۋعانستان قازاقتارىن كەزدەستىرگەن ەكەنسىز. ولاردىڭ باستى پروبلەماسىمەن تانىسا الدىڭىز با؟
- ءيا، يرانداعى اۋعانستان قازاقتارىمەن تىكەلەي كەزدەستىم. ولار يراندا «بوسقىندار» رەتىندە تۇرىپ جاتىر. ول جەردە تەك قازاقتار ەمەس، سونىمەن بىرگە اۋعان جەرىنەن بارعان تاجىكتەر، وزبەكتەر دە كوپ. ەندى ولار سول ەلدىڭ ازاماتى بولماعاننان كەيىن كەز كەلگەن جۇمىستى ىستەيدى: ساۋدا-ساتتىق، اۋىر جۇمىستار، قۇرىلىس جۇمىستارى، قولونەر، ەتىكشىلىك دەگەن سەكىلدى. ولاردىڭ ەڭ باستى پروبلەماسى – ەلگە قايتۋ. ەلگە قايتسا ەشكىمگە الاقان جايماي، اعايىننىڭ ورتاسىندا كۇن كورۋ – ولار ءۇشىن ۇلكەن ارمان.
- قازىرگى تۇرمىستىق جاعدايى تۋرالى كەڭىرەك ايتساڭىز. اعايىننىڭ بالالارى تولىق ءبىلىم الىپ جاتىر ما؟
- كۇنكورىستەرى جەرگىلىكتى حالىققا قاراعاندا تومەن. ويتكەنى سول مەملەكەتتىڭ ازاماتى ەمەس. يرانداعى اۋعانستان قازاقتارىنىڭ كوپشىلىگى ءبىلىمسىز، جوعارعى وقۋ ورىندارىندا وقىماعان.
بىراق قازاقتا جاقسى ءبىر ادەت بار. قاي جەردە جۇرسە دە بالالارىنا ينۆەستيتسيا سالادى عوي. «ءوزىمىز وقىماساق تا ۇرپاعىمىز وقىسىن» دەپ بالالارىن يران ۋنيۆەرسيتەتتەرىنە تۇسىرگەن. قازىر سول ورەندەردىڭ جاسى 18-19-دا. ەكى جاسىنان باستاپ يرانعا «بوسقىن» بولىپ كەلگەن. سودان بەرى وسى مارتەبەمەن ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. بالالارىنا يراندا ەڭبەك ەتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. سوندىقتان ولار جوعارعى وقۋ ورىندارىندا ءبىلىم الىپ،ارى قاراي جۇمىس ىستەۋگە مۇمكىندىك بار.
- ولاردىڭ اتا-جۇرتقا، قازاقستانعا كوشۋىنە كەدەرگى بولىپ وتىرعان باستى قيىندىق نە دەپ ويلايسىز؟
- ولاردىڭ قازاقستانعا كوشۋىنە ەڭ باستى كەدەرگى – قۇجات. يراندا دا، اۋعانستاندا دا ازاماتتارىنىڭ جەكە باس قۇجات، پاسپورتىنا ۇلتىن جازبايدى. «يراني، افگاني» دەيدى، «يراندىق نە اۋعاندىق» دەگەن ءسوز عوي.
ولار ءبىزدىڭ ەلشىلىككە بارعان كەزدە وزدەرىنىڭ قازاق ەكەنىن دالەلدەي المايدى. ويتكەنى قازاق مەكتەبىنە بارماعاننان، كىتاپ وقىماعاننان، تاريحي بايلانىس بولماعاننان كەيىن ولار قازاق ءتىلىن ءبىز سەكىلدى بىلمەيدى. تاجىك، اۋعان، وزبەك تىلدەرىندەگى سوزدەردى كوپ ارالاستىرىپ سويلەيدى. سوعان قاراپ ولارعا ەلشىلىك تە كۇمانمەن قارايدى. ولار ءبار ءتاۋىرى – وزدەرىنىڭ رۋلارىن عانا بىلەدى. ال كوپشىلىگى باسقا جەرگىلىكتى ۇلتتارمەن ارالاسقان. سولارعا قىز بەرىپ، قىز العان. انتروپولوگيالىق وزگەرىستەر بار. سول سەبەپتى قازاقستان ەلشىلىگى ولارعا كۇمانمەن قارايدى.
- اۋعان قازاقتارىن قازاقستانعا كوشىرىپ الۋدىڭ قانداي مەحانيزمدەرىن ۇسىنار ەدىڭىز?
- اۋعان قازاقتارىن قازاقستانعا كوشىرىپ الۋدىڭ ەڭ دۇرىس جولى – ول جەرگە ەكى-ءۇش ەتنوگرافتان تۇراتىن عىلىمي ەكسپەديتسيا جىبەرۋ كەرەك. سول جەردە ءبىر اي كولەمىندە جۇمىس ىستەۋى كەرەك. «قازاقپىن» دەپ ءوزىن اتاعان ادامدى تەكسەرۋ كەرەك.
تەكسەرۋدىڭ دە ءتۇرلى ادىستەرى بار. ونىڭ ءبىرى - رۋلىق ءادىس، شەجىرەلەرىمىز. سول بويىنشا انىقتاۋ كەرەك. ءار وتباسىندا اتا-باباسىنان قالعان ءبىر ەستەلىكتەرى بولادى. قاي جەردە تۇرعانىن، اتا-باباسىنىڭ قايدان كوشىپ كەلگەنىن بىلەدى. مىسالى، مەن يراندا كەزدەسكەن كىسى ءوزىنىڭ قايدان كوشىپ بارعانىن، رۋىن، رۋىنىڭ ىشىندەگى اۋلەتتى تولىق ءبىلىپ وتىر. وسىلاي تەكسەرىپ كوردىم. شىنىندا دا، اتالارى ءبىزدىڭ وڭتۇستىك قازاقستان، شايان اۋىلىنان بولىپ شىقتى. سول اۋىلدا وسى كىسى ايتقان رۋ، رۋلاستارى تۇرادى. سونداي زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ كەرەك ەكى ايلىق.
وسى قازاقتار تۇرادى-اۋ دەگەن قالاداعى، ايماقتاعى اۋعانستان ازاماتتارىن انىقتاۋ كەرەك. سولاردىڭ ناقتى سانىن، اۋلەت-ءتۇتىن سانىن، ءبارىن ەسەپتەۋ كەرەك. ولار كوشىپ كەلمەي تۇرعانششدا ءتىل ۇيرەتىپ دايىنداۋ كەرەك. ءبىزدىڭ ەلىمىزدەگى نەگىزگى زاڭنامالاردى ۇيرەتىپ، ولاردىڭ كاسىپتەرىن، قولىنان نە كەلەتىنىن انىقتاۋ كەرەك. ەڭ باستىسى، ولاردى انىقتايتىن، زەرتتەيتىن ەتنوگراف مامانداردى جىبەرۋ كەرەك.
- اۋعانستانداعى قازاق دياسپوراسى تۋرالى قازاقستانداعى مالىمەتتەر جەتكىلىكتى دەپ ويلايسىز با؟
- جوق، جەتكىلىكتى دەپ ويلامايمىن. بىرىنشىدەن، ءبىز «اۋعانستان» دەسەك ەسىمىزگە تاليباندار، سوعىس تۇسەدى. سەبەبى بىزدە اقپارات دۇرىس ەمەس. ولار، ارينە، ناماز وقيدى، يماندى، ءداستۇرى وزگەرىسكە ۇششىراعان. الايدا ولار قاۋىپ توندىرەرلىكتەي قورقىنىشتى ەمەس. ولار ءوزىمىز سياقتى قاراپايىم ادامدار. بىراق اقپاراتتىڭ جەتكىلىكسىزدىگىنەن بىزدە ستەرەوتيپ قالىپتاسقان. ولاي ويلاماۋ كەرەك.
ولار تۋرالى اقپارات بولەك بولۋى كەرەك. ءبىزدىڭ سول جاقتاعى ەلشىلىك وسى ماسەلەمەن اينالىسۋى كەرەك. ويتكەنى كەز كەلگەن دياسپورا ەكى ەلگە كوپىر بولادى. ولارعا قامقور بولۋ كەرەك، ولاردىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگى، تاريحى تۋرالى اقپاراتتاردى ءجيى جاريالاۋ كەرەك.
- ەندى شەتەل قازاقتارىمەن جۇمىس ىستەۋگە قۇزىرلى مەكەمەلەردىڭ اۋعان قازاقتارىمەن بايلانىسى قانشالىقتى دەپ ويلايسىز؟
- مەنىڭ ويىمشا، بايلانىس ءالسىز. ەگەر بايلانىس بولعاندا ءبىز سولار ارقىلى اقپارات الاتىن ەدىك. بۇل ماسەلەمەن سايىپ كەلگەندە «وتانداستار» قورى، دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعى كوبىرەك اينالىسۋى كەرەك. مەن ايتىپ وتىرعان ەتنوگرافتاردى وسىلار جىبەرۋى كەرەك، ۇيىمداستىرۋى كەرەك. ولارمەن تىعىز قارىم-قاتىناستا بولۋى كەرەك. بىزدە قازىر شەتەلدەگى دياسپورانىڭ ەڭ جاعدايى ناشارى، تومەنى ول – اۋعانستان قازاقتارى. سوندىقتان ول قۇزىرلى ورگانداردىڭ نازارىندا بولۋى كەرەك.
يرانداعى اۋعان قازاقتارى وتە ەڭبەكقور، دەندەرى ساۋ، پايدالى. ولاردى الىپ كەلىپ، سولتۇستىككە ورنالاستىرساق ءبىزدىڭ حالىق سانىن، دەموگرافيانى ارتتىرۋعا كومەكتەسەتىن ەدى.
- اۋعان قازاقتارى بۇدان بۇرىن دا كەدەرگىسىز كەلمەدى مە؟ سول كەزدە تۋىنداعان پروبلەمالار قالاي شەشىلدى ەكەن؟ قازىر دە سولاي شەشىمىن تابۋعا بولماس پا؟
- ول كەزدە ءبىر ناۋقان بولدى عوي «شەتەلدەگى قازاقتاردى اكەلۋ كەرەك» دەگەن. سول كەزدە ءبىرىنشى تولقىندا اۋعانستاننان كوپ قازاقتار كەلدى. يرانداعى اۋعانستان قازاقتارى كەلدى، ساۋد ارابياسىنان بوسقىن بولىپ جۇرگەن قازاقتار كەلدى. ولار ەشقانداي كەدەرگىسىز كەلدى. بىراق بۇل پروتسەسس توقتاپ قالدى. سونى قايتادان جالعاستىرۋ كەرەك. ولارعا بۇرىنعىداي ءۇي، ورىن، كۆوتا، قارجى، ءبارىن بەرىپ جاتقان جوق شىعار. سوندا دا، ەشتەڭە بەرمەسە دە، توقتاپ قالعان كوشتى قايتادان جالعاستىرۋ كەرەك.
- اۋعان قازاقتارىنىڭ وسى تولقىنى كوشىپ كەلگەندەي بولىپ جاتسا، قازاقستان قوعامىنا قانشالىقتى كىرىگىپ كەتەدى دەپ ويلايسىز؟
- قازىر ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە جىل سايىن بۇۇ قارجىلاندىرۋىمەن اۋعانستاننان كەلگەن جاستاردى دايىندىق كۋرستارىنان وتكىزەدى. ودان كەيىن ولارعا ءبىر جىل قازاق ءتىلىن ۇيرەتىپ، قازاقستانداعى وقۋ ورىندارعا ءبولىپ جىبەرەدى. ونىڭ قارجىسىن حالىقارالىق ۇيىمدار كوتەرەدى.
بايقاعانىم، ولار كەلگەن جىلى ۇلتتىق كيىمدەرىمەن، ءوز ەلىنە ءتان ستيلمەن جۇرەدى. بىراق ءبىر جىل وتكەننەن سوڭ ولاردى تانىماي قالاسىڭ. كادىمگى الماتىنىڭ، قازاقستاننىڭ ادامدارى سياقتى تىلدەرى دە، كيىمدەرى دە دۇرىستالادى. كادىمگىدەي ءبىزدىڭ قوعامعا اداپتاتسيالانعان. تۋرا سولاي بولادى. ولار كەلەدى، كەلگەن سوڭ اۋەلدە ەرەكشەلەنىپ تۇرۋى مۇمكىن. ءبىرشاما ۋاقىت وتكەننەن كەيىن ولار قوعامعا ءسىڭىسىپ كەتەدى.
ءبىر مىسال. تۇركىستاننىڭ جانىندا دوستىق دەگەن اۋىل بار. سول جەردە اۋعان قازاقتارى تۇرادى. سولار 1990 جىلداردىڭ باسىندا العاش كەلگەندە ءجۇرىس-تۇرىسى، تىلدەرى وزگەشە ەدى. قازىر بارىپ قاراساڭىز، ولاردى جەرگىلىكتى تۇرعىننان اجىراتا المايسىز. ەگەر بۇل پروتسەسس دۇرىس وتسە، ولار قوعامعا ەركىن ءسىڭىسىپ كەتە الادى دەپ ويلايمىن.
- سۇحباتىڭىزعا كوپ راقمەت!
سىمبات ناۋحان
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
