Auǧanctannan İranǧa baryp, uaqytşa ornyqqan qazaq diasporasy būl künde ata-jūrtqa qonys audarudy aŋsaidy. Taiauda İrannan oralǧan qazaq tarihşysy qandastarmen tıldesıp, halyqtyŋ tūrmys-tırşılıgımen tanysyp qaitqan.
Tarihşy, irantanuşy Jomart Jeŋısūly İrandaǧy auǧan qazaqtarynyŋ sözıne süienıp, Auǧanstandaǧy qazaqtar sany bırneşe myŋ boluy mümkın ekenın aitady. Alaida būl naqty körsetkış emes. İranda “bosqyn” märtebesımen kün keşıp jatqan qandastardyŋ qazırgı jaǧdaiy men künkörıs deŋgeiı turaly Jomart Jeŋısūlynan sūrap kördık.
- Jomart aǧa, İran saparynda Auǧanstan qazaqtaryn kezdestırgen ekensız. Olardyŋ basty problemasymen tanysa aldyŋyz ba?
- İä, İrandaǧy Auǧanstan qazaqtarymen tıkelei kezdestım. Olar İranda «bosqyndar» retınde tūryp jatyr. Ol jerde tek qazaqtar emes, sonymen bırge auǧan jerınen barǧan täjıkter, özbekter de köp. Endı olar sol eldıŋ azamaty bolmaǧannan keiın kez kelgen jūmysty ısteidı: sauda-sattyq, auyr jūmystar, qūrylys jūmystary, qolöner, etıkşılık degen sekıldı. Olardyŋ eŋ basty problemasy – elge qaitu. Elge qaitsa eşkımge alaqan jaimai, aǧaiynnyŋ ortasynda kün köru – olar üşın ülken arman.
- Qazırgı tūrmystyq jaǧdaiy turaly keŋırek aitsaŋyz. Aǧaiynnyŋ balalary tolyq bılım alyp jatyr ma?
- Künkörısterı jergılıktı halyqqa qaraǧanda tömen. Öitkenı sol memlekettıŋ azamaty emes. İrandaǧy Auǧanstan qazaqtarynyŋ köpşılıgı bılımsız, joǧarǧy oqu oryndarynda oqymaǧan.
Bıraq qazaqta jaqsy bır ädet bar. Qai jerde jürse de balalaryna investisiia salady ǧoi. «Özımız oqymasaq ta ūrpaǧymyz oqysyn» dep balalaryn İran universitetterıne tüsırgen. Qazır sol örenderdıŋ jasy 18-19-da. Ekı jasynan bastap İranǧa «bosqyn» bolyp kelgen. Sodan berı osy märtebemen ömır sürıp jatyr. Balalaryna İranda eŋbek etuge mümkındık beredı. Sondyqtan olar joǧarǧy oqu oryndarynda bılım alyp,ary qarai jūmys ısteuge mümkındık bar.
- Olardyŋ ata-jūrtqa, Qazaqstanǧa köşuıne kedergı bolyp otyrǧan basty qiyndyq ne dep oilaisyz?
- Olardyŋ Qazaqstanǧa köşuıne eŋ basty kedergı – qūjat. İranda da, Auǧanstanda da azamattarynyŋ jeke bas qūjat, pasportyna ūltyn jazbaidy. «İrani, afgani» deidı, «irandyq ne auǧandyq» degen söz ǧoi.
Olar bızdıŋ elşılıkke barǧan kezde özderınıŋ qazaq ekenın däleldei almaidy. Öitkenı qazaq mektebıne barmaǧannan, kıtap oqymaǧannan, tarihi bailanys bolmaǧannan keiın olar qazaq tılın bız sekıldı bılmeidı. Täjık, auǧan, özbek tılderındegı sözderdı köp aralastyryp söileidı. Soǧan qarap olarǧa elşılık te kümänmen qaraidy. Olar bär täuırı – özderınıŋ rularyn ǧana bıledı. Al köpşılıgı basqa jergılıktı ūlttarmen aralasqan. Solarǧa qyz berıp, qyz alǧan. Antropologiialyq özgerıster bar. Sol sebeptı Qazaqstan elşılıgı olarǧa kümänmen qaraidy.
- Auǧan qazaqtaryn Qazaqstanǧa köşırıp aludyŋ qandai mehanizmderın ūsynar edıŋız?
- Auǧan qazaqtaryn Qazaqstanǧa köşırıp aludyŋ eŋ dūrys joly – ol jerge ekı-üş etnograftan tūratyn ǧylymi ekspedisiia jıberu kerek. Sol jerde bır ai kölemınde jūmys ısteuı kerek. «Qazaqpyn» dep özın ataǧan adamdy tekseru kerek.
Tekserudıŋ de türlı ädısterı bar. Onyŋ bırı - rulyq ädıs, şejırelerımız. Sol boiynşa anyqtau kerek. Är otbasynda ata-babasynan qalǧan bır estelıkterı bolady. Qai jerde tūrǧanyn, ata-babasynyŋ qaidan köşıp kelgenın bıledı. Mysaly, men İranda kezdesken kısı özınıŋ qaidan köşıp barǧanyn, ruyn, ruynyŋ ışındegı äulettı tolyq bılıp otyr. Osylai tekserıp kördım. Şynynda da, atalary bızdıŋ Oŋtüstık Qazaqstan, Şaian auylynan bolyp şyqty. Sol auylda osy kısı aitqan ru, rulastary tūrady. Sondai zertteu jūmystaryn jürgızu kerek ekı ailyq.
Osy qazaqtar tūrady-au degen qaladaǧy, aimaqtaǧy Auǧanstan azamattaryn anyqtau kerek. Solardyŋ naqty sanyn, äulet-tütın sanyn, bärın esepteu kerek. Olar köşıp kelmei tūrǧanşda tıl üiretıp daiyndau kerek. Bızdıŋ elımızdegı negızgı zaŋnamalardy üiretıp, olardyŋ käsıpterın, qolynan ne keletının anyqtau kerek. Eŋ bastysy, olardy anyqtaityn, zertteitın etnograf mamandardy jıberu kerek.
- Auǧanstandaǧy qazaq diasporasy turaly Qazaqstandaǧy mälımetter jetkılıktı dep oilaisyz ba?
- Joq, jetkılıktı dep oilamaimyn. Bırınşıden, bız «Auǧanstan» desek esımızge talibandar, soǧys tüsedı. Sebebı bızde aqparat dūrys emes. Olar, ärine, namaz oqidy, imandy, dästürı özgerıske ūşyraǧan. Alaida olar qauıp töndırerlıktei qorqynyşty emes. Olar özımız siiaqty qarapaiym adamdar. Bıraq aqparattyŋ jetkılıksızdıgınen bızde stereotip qalyptasqan. Olai oilamau kerek.
Olar turaly aqparat bölek boluy kerek. Bızdıŋ sol jaqtaǧy elşılık osy mäselemen ainalysuy kerek. Öitkenı kez kelgen diaspora ekı elge köpır bolady. Olarǧa qamqor bolu kerek, olardyŋ tūrmys-tırşılıgı, tarihy turaly aqparattardy jiı jariialau kerek.
- Endı şetel qazaqtarymen jūmys ısteuge qūzyrly mekemelerdıŋ auǧan qazaqtarymen bailanysy qanşalyqty dep oilaisyz?
- Menıŋ oiymşa, bailanys älsız. Eger bailanys bolǧanda bız solar arqyly aqparat alatyn edık. Būl mäselemen saiyp kelgende «Otandastar» qory, Düniejüzı qazaqtarynyŋ qauymdastyǧy köbırek ainalysuy kerek. Men aityp otyrǧan etnograftardy osylar jıberuı kerek, ūiymdastyruy kerek. Olarmen tyǧyz qarym-qatynasta boluy kerek. Bızde qazır şeteldegı diasporanyŋ eŋ jaǧdaiy naşary, tömenı ol – Auǧanstan qazaqtary. Sondyqtan ol qūzyrly organdardyŋ nazarynda boluy kerek.
İrandaǧy auǧan qazaqtary öte eŋbekqor, denderı sau, paidaly. Olardy alyp kelıp, soltüstıkke ornalastyrsaq bızdıŋ halyq sanyn, demografiiany arttyruǧa kömektesetın edı.
- Auǧan qazaqtary būdan būryn da kedergısız kelmedı me? Sol kezde tuyndaǧan problemalar qalai şeşıldı eken? Qazır de solai şeşımın tabuǧa bolmas pa?
- Ol kezde bır nauqan boldy ǧoi «şeteldegı qazaqtardy äkelu kerek» degen. Sol kezde bırınşı tolqynda Auǧanstannan köp qazaqtar keldı. İrandaǧy Auǧanstan qazaqtary keldı, Saud Arabiiasynan bosqyn bolyp jürgen qazaqtar keldı. Olar eşqandai kedergısız keldı. Bıraq būl prosess toqtap qaldy. Sony qaitadan jalǧastyru kerek. Olarǧa būrynǧydai üi, oryn, kvota, qarjy, bärın berıp jatqan joq şyǧar. Sonda da, eşteŋe bermese de, toqtap qalǧan köştı qaitadan jalǧastyru kerek.
- Auǧan qazaqtarynyŋ osy tolqyny köşıp kelgendei bolyp jatsa, Qazaqstan qoǧamyna qanşalyqty kırıgıp ketedı dep oilaisyz?
- Qazır äl-Farabi atyndaǧy Qazaq Ūlttyq universitetınde jyl saiyn BŪŪ qarjylandyruymen Auǧanstannan kelgen jastardy daiyndyq kurstarynan ötkızedı. Odan keiın olarǧa bır jyl qazaq tılın üiretıp, Qazaqstandaǧy oqu oryndarǧa bölıp jıberedı. Onyŋ qarjysyn halyqaralyq ūiymdar köteredı.
Baiqaǧanym, olar kelgen jyly ūlttyq kiımderımen, öz elıne tän stilmen jüredı. Bıraq bır jyl ötkennen soŋ olardy tanymai qalasyŋ. Kädımgı Almatynyŋ, Qazaqstannyŋ adamdary siiaqty tılderı de, kiımderı de dūrystalady. Kädımgıdei bızdıŋ qoǧamǧa adaptasiialanǧan. Tura solai bolady. Olar keledı, kelgen soŋ äuelde erekşelenıp tūruy mümkın. Bırşama uaqyt ötkennen keiın olar qoǧamǧa sıŋısıp ketedı.
Bır mysal. Türkıstannyŋ janynda Dostyq degen auyl bar. Sol jerde auǧan qazaqtary tūrady. Solar 1990 jyldardyŋ basynda alǧaş kelgende jürıs-tūrysy, tılderı özgeşe edı. Qazır baryp qarasaŋyz, olardy jergılıktı tūrǧynnan ajyrata almaisyz. Eger būl prosess dūrys ötse, olar qoǧamǧa erkın sıŋısıp kete alady dep oilaimyn.
- Sūhbatyŋyzǧa köp raqmet!
Symbat Nauhan
«Adyrna» ūlttyq portaly
