Aýǵanctannan Iranǵa baryp, ýaqytsha ornyqqan qazaq dıasporasy bul kúnde ata-jurtqa qonys aýdarýdy ańsaıdy. Taıaýda Irannan oralǵan qazaq tarıhshysy qandastarmen tildesip, halyqtyń turmys-tirshiligimen tanysyp qaıtqan.
Tarıhshy, ırantanýshy Jomart Jeńisuly Irandaǵy aýǵan qazaqtarynyń sózine súıenip, Aýǵanstandaǵy qazaqtar sany birneshe myń bolýy múmkin ekenin aıtady. Alaıda bul naqty kórsetkish emes. Iranda “bosqyn” mártebesimen kún keship jatqan qandastardyń qazirgi jaǵdaıy men kúnkóris deńgeıi týraly Jomart Jeńisulynan surap kórdik.
- Jomart aǵa, Iran saparynda Aýǵanstan qazaqtaryn kezdestirgen ekensiz. Olardyń basty problemasymen tanysa aldyńyz ba?
- Iá, Irandaǵy Aýǵanstan qazaqtarymen tikeleı kezdestim. Olar Iranda «bosqyndar» retinde turyp jatyr. Ol jerde tek qazaqtar emes, sonymen birge aýǵan jerinen barǵan tájikter, ózbekter de kóp. Endi olar sol eldiń azamaty bolmaǵannan keıin kez kelgen jumysty isteıdi: saýda-sattyq, aýyr jumystar, qurylys jumystary, qolóner, etikshilik degen sekildi. Olardyń eń basty problemasy – elge qaıtý. Elge qaıtsa eshkimge alaqan jaımaı, aǵaıynnyń ortasynda kún kórý – olar úshin úlken arman.
- Qazirgi turmystyq jaǵdaıy týraly keńirek aıtsańyz. Aǵaıynnyń balalary tolyq bilim alyp jatyr ma?
- Kúnkóristeri jergilikti halyqqa qaraǵanda tómen. Óıtkeni sol memlekettiń azamaty emes. Irandaǵy Aýǵanstan qazaqtarynyń kópshiligi bilimsiz, joǵarǵy oqý oryndarynda oqymaǵan.
Biraq qazaqta jaqsy bir ádet bar. Qaı jerde júrse de balalaryna ınvestıııa salady ǵoı. «Ózimiz oqymasaq ta urpaǵymyz oqysyn» dep balalaryn Iran ýnıversıtetterine túsirgen. Qazir sol órenderdiń jasy 18-19-da. Eki jasynan bastap Iranǵa «bosqyn» bolyp kelgen. Sodan beri osy mártebemen ómir súrip jatyr. Balalaryna Iranda eńbek etýge múmkindik beredi. Sondyqtan olar joǵarǵy oqý oryndarynda bilim alyp,ary qaraı jumys isteýge múmkindik bar.
- Olardyń ata-jurtqa, Qazaqstanǵa kóshýine kedergi bolyp otyrǵan basty qıyndyq ne dep oılaısyz?
- Olardyń Qazaqstanǵa kóshýine eń basty kedergi – qujat. Iranda da, Aýǵanstanda da azamattarynyń jeke bas qujat, pasportyna ultyn jazbaıdy. «Iranı, afganı» deıdi, «ırandyq ne aýǵandyq» degen sóz ǵoı.
Olar bizdiń elshilikke barǵan kezde ózderiniń qazaq ekenin dáleldeı almaıdy. Óıtkeni qazaq mektebine barmaǵannan, kitap oqymaǵannan, tarıhı baılanys bolmaǵannan keıin olar qazaq tilin biz sekildi bilmeıdi. Tájik, aýǵan, ózbek tilderindegi sózderdi kóp aralastyryp sóıleıdi. Soǵan qarap olarǵa elshilik te kúmánmen qaraıdy. Olar bár táýiri – ózderiniń rýlaryn ǵana biledi. Al kópshiligi basqa jergilikti ulttarmen aralasqan. Solarǵa qyz berip, qyz alǵan. Antropologııalyq ózgerister bar. Sol sebepti Qazaqstan elshiligi olarǵa kúmánmen qaraıdy.
- Aýǵan qazaqtaryn Qazaqstanǵa kóshirip alýdyń qandaı mehanızmderin usynar edińiz?
- Aýǵan qazaqtaryn Qazaqstanǵa kóshirip alýdyń eń durys joly – ol jerge eki-úsh etnograftan turatyn ǵylymı ekspedıııa jiberý kerek. Sol jerde bir aı kóleminde jumys isteýi kerek. «Qazaqpyn» dep ózin ataǵan adamdy tekserý kerek.
Tekserýdiń de túrli ádisteri bar. Onyń biri - rýlyq ádis, shejirelerimiz. Sol boıynsha anyqtaý kerek. Ár otbasynda ata-babasynan qalǵan bir estelikteri bolady. Qaı jerde turǵanyn, ata-babasynyń qaıdan kóship kelgenin biledi. Mysaly, men Iranda kezdesken kisi óziniń qaıdan kóship barǵanyn, rýyn, rýynyń ishindegi áýletti tolyq bilip otyr. Osylaı tekserip kórdim. Shynynda da, atalary bizdiń Ońtústik Qazaqstan, Shaıan aýylynan bolyp shyqty. Sol aýylda osy kisi aıtqan rý, rýlastary turady. Sondaı zertteý jumystaryn júrgizý kerek eki aılyq.
Osy qazaqtar turady-aý degen qaladaǵy, aımaqtaǵy Aýǵanstan azamattaryn anyqtaý kerek. Solardyń naqty sanyn, áýlet-tútin sanyn, bárin esepteý kerek. Olar kóship kelmeı turǵanda til úıretip daıyndaý kerek. Bizdiń elimizdegi negizgi zańnamalardy úıretip, olardyń kásipterin, qolynan ne keletinin anyqtaý kerek. Eń bastysy, olardy anyqtaıtyn, zertteıtin etnograf mamandardy jiberý kerek.
- Aýǵanstandaǵy qazaq dıasporasy týraly Qazaqstandaǵy málimetter jetkilikti dep oılaısyz ba?
- Joq, jetkilikti dep oılamaımyn. Birinshiden, biz «Aýǵanstan» desek esimizge talıbandar, soǵys túsedi. Sebebi bizde aqparat durys emes. Olar, árıne, namaz oqıdy, ımandy, dástúri ózgeriske uyraǵan. Alaıda olar qaýip tóndirerlikteı qorqynyshty emes. Olar ózimiz sııaqty qarapaıym adamdar. Biraq aqparattyń jetkiliksizdiginen bizde stereotıp qalyptasqan. Olaı oılamaý kerek.
Olar týraly aqparat bólek bolýy kerek. Bizdiń sol jaqtaǵy elshilik osy máselemen aınalysýy kerek. Óıtkeni kez kelgen dıaspora eki elge kópir bolady. Olarǵa qamqor bolý kerek, olardyń turmys-tirshiligi, tarıhy týraly aqparattardy jıi jarııalaý kerek.
- Endi shetel qazaqtarymen jumys isteýge quzyrly mekemelerdiń aýǵan qazaqtarymen baılanysy qanshalyqty dep oılaısyz?
- Meniń oıymsha, baılanys álsiz. Eger baılanys bolǵanda biz solar arqyly aqparat alatyn edik. Bul máselemen saıyp kelgende «Otandastar» qory, Dúnıejúzi qazaqtarynyń qaýymdastyǵy kóbirek aınalysýy kerek. Men aıtyp otyrǵan etnograftardy osylar jiberýi kerek, uıymdastyrýy kerek. Olarmen tyǵyz qarym-qatynasta bolýy kerek. Bizde qazir sheteldegi dıasporanyń eń jaǵdaıy nashary, tómeni ol – Aýǵanstan qazaqtary. Sondyqtan ol quzyrly organdardyń nazarynda bolýy kerek.
Irandaǵy aýǵan qazaqtary óte eńbekqor, denderi saý, paıdaly. Olardy alyp kelip, soltústikke ornalastyrsaq bizdiń halyq sanyn, demografııany arttyrýǵa kómektesetin edi.
- Aýǵan qazaqtary budan buryn da kedergisiz kelmedi me? Sol kezde týyndaǵan problemalar qalaı sheshildi eken? Qazir de solaı sheshimin tabýǵa bolmas pa?
- Ol kezde bir naýqan boldy ǵoı «sheteldegi qazaqtardy ákelý kerek» degen. Sol kezde birinshi tolqynda Aýǵanstannan kóp qazaqtar keldi. Irandaǵy Aýǵanstan qazaqtary keldi, Saýd Arabııasynan bosqyn bolyp júrgen qazaqtar keldi. Olar eshqandaı kedergisiz keldi. Biraq bul proess toqtap qaldy. Sony qaıtadan jalǵastyrý kerek. Olarǵa burynǵydaı úı, oryn, kvota, qarjy, bárin berip jatqan joq shyǵar. Sonda da, eshteńe bermese de, toqtap qalǵan kóshti qaıtadan jalǵastyrý kerek.
- Aýǵan qazaqtarynyń osy tolqyny kóship kelgendeı bolyp jatsa, Qazaqstan qoǵamyna qanshalyqty kirigip ketedi dep oılaısyz?
- Qazir ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq ýnıversıtetinde jyl saıyn BUU qarjylandyrýymen Aýǵanstannan kelgen jastardy daıyndyq kýrstarynan ótkizedi. Odan keıin olarǵa bir jyl qazaq tilin úıretip, Qazaqstandaǵy oqý oryndarǵa bólip jiberedi. Onyń qarjysyn halyqaralyq uıymdar kóteredi.
Baıqaǵanym, olar kelgen jyly ulttyq kıimderimen, óz eline tán stılmen júredi. Biraq bir jyl ótkennen soń olardy tanymaı qalasyń. Kádimgi Almatynyń, Qazaqstannyń adamdary sııaqty tilderi de, kıimderi de durystalady. Kádimgideı bizdiń qoǵamǵa adaptaııalanǵan. Týra solaı bolady. Olar keledi, kelgen soń áýelde erekshelenip turýy múmkin. Birshama ýaqyt ótkennen keıin olar qoǵamǵa sińisip ketedi.
Bir mysal. Túrkistannyń janynda Dostyq degen aýyl bar. Sol jerde aýǵan qazaqtary turady. Solar 1990 jyldardyń basynda alǵash kelgende júris-turysy, tilderi ózgeshe edi. Qazir baryp qarasańyz, olardy jergilikti turǵynnan ajyrata almaısyz. Eger bul proess durys ótse, olar qoǵamǵa erkin sińisip kete alady dep oılaımyn.
- Suhbatyńyzǵa kóp raqmet!
Symbat Naýhan
«Adyrna» ulttyq portaly
