قازاقستان ۇلتتىق كىتاپحاناسى الەم ادەبيەتى قىزمەتى ءبولىمى مەن ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى شىعىستانۋ فاكۋلتەتى تاياۋ شىعىس جانە وڭتۇستىك ازيا كافەدراسىنىڭ تىكەلەي اتسالىسۋىمەن شىعىس اقىنى ومار حايامنىڭ 975 جىل تولۋىنا وراي «ومار حايام – عالىم، اقىن، ويشىل» اتتى ادەبي كەش ءوتتى.
جىل سايىن قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق كىتاپحاناسىنىڭ الەم ادەبيەتى قىزمەتى ءبولىمى يراننىڭ ءبىر اقىنىنىڭ شىعارماشىلىعىنا ارناپ ادەبي كەش وتكىزۋدى داستۇرگە اينالدىرعان. بۇل كەشكە الماتى قالاسىنداعى يران مادەني ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى حۋسەين اعازادە، اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتى ديرەكتورىنىڭ تورەالى قىدىر، ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ شىعىستانۋ فاكۋلتەتىنىڭ دەكانى ناتاليا ەم، شىعىستانۋ فاكۋلتەتى دەكانى عىلىمي-يننوۆاتسيالىق جۇمىس جانە حالىقارالىق بايلانىستار جونىندەگى ورىنباسارى، PhD دوكتورى سالتانات جاقىباەۆا، تاياۋ شىعىس جانە وڭتۇستىك ازيا كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى داريعا كوكەەۆا، يرانتانۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، اعا وقىتۋشى ايمان بورانباەۆا جانە اتالمىش كافەدرانىڭ وقىتۋشىلارى مەن ستۋدەنتتەرى، ۇلتتىق كىتاپحانانىڭ الەم ادەبيەتى قىزمەتى ءبولىمىنىڭ قىزمەتكەرلەرى قاتىستى.
ادەبي كەشتە ومار حايامنىڭ عالىم، اقىن جانە ويشىل رەتىندە كەلبەتى اشىپ كورسەتىلەتىن باياندامالار جاسالدى. سونىمەن قاتار پارسى ءتىلىن وقىپ جۇرگەن ستۋدەنتتەر ومار حايامنىڭ رۋبايلارىن پارسى تىلىندە ناقىشىنا كەلتىرە وقىپ، ادەبي كەشتىڭ كوركىن كەلتىردى. ال قر ۇلتتىق كىتاپحاناسى الەم ادەبيەتى قىزمەتى ءبولىمىنىڭ قىزمەتكەرلەرى ومار حايامنىڭ رۋبايلارىن قىتاي، تۇرىك، ورىس، پارسى، جانە قازاق تىلدەرىندە وقىپ قاتىسۋشىلاردىڭ ىستىق ىقىلاسىنا بولەندى. ادەبي كەشتىڭ سوڭىندا قاتىسۋشىلارعا العىس حاتتار مەن سىيلىقتار بەرىلدى. كەش سوڭىندا قورىتىندى ءسوز سويلەگەن ۇلتتىق كىتاپحاناسى ديرەكتورىنىڭ ورىنداسارى اجار يۋسۋپوۆا الداعى ۋاقىتتا يراننىڭ تانىمال اقىندارىنىڭ شىعارماشىلىعىنا ارنالعان ادەبي كەشتەر جالعاسىن تاباتىنىن ايتتى.
ومار حايام كىم ەدى؟
ومار حايام دەگەن اتپەن تانىلعان پارسى اقىنىنىڭ تولىق اتى-ءجونى - عياساددين ءابۋل-فاتح ومار يبن يبراھيم ءال-حايام (1048-1131). ومار حايام ءومىر سۇرگەن ءداۋىر سەلجۇك تۇرىكتەرىنىڭ يران ءتىپتى اناتولياعا دەيىنگى ايماققا بيلىك جۇرگىزگەن كەزىنە تۋرا كەلەدى. اقىننىڭ ءومىر سۇرگەن كەزى ءدىني مەكتەپتەر، مازحابتار جانە ءتۇرلى ءدىني توپتار اراسىنداعى بىتپەس تارتىسقا تولى بولاتىن. سوندىقتان بولسا كەرەك ومار حايام بيلىكتەن دە ءدىني توپتاردان دا بويىن اۋلاق سالىپ تەك قانا عىلىممەن اينالىسقاندى ءجون كورەدى. ارينە، بۇل تۋرالى زەرتتەۋ جۇمىستار كوپ جانە كوپتەگەن عالىمداردىڭ پىكىرى بۇل سوزدەردى راستايدى. استرانوميانى شەكسىز جاقسى كورگەن ومار حايام ماتەماتيك رەتىندە تانىلادى. سوندىقتان ول يسفاحاندا وبسەرۆاتوريا سالۋعا كىرىسەدى، بىراق ول اياقسىز قالادى. سەلجۇك سۇلتانى ءجالالاددين مالىك شاحتىڭ تاپسىرۋىمەن كۇن اينالىمىنا نەگىزدەلگەن جاڭا كۇنتىزبەنى قۇراستىرادى. بۇل كۇنتىزبە بويىنشا جىل باسى 21/22 ناۋرىزدان باستالادى جانە 12 جۇلدىزعا نەگىزدەلگەن. العاشقى التى اي 31 كۇننەن، قالعان التى اي 30 كۇننەن، تەك ءار ءتورت جىلدا جىلدىڭ سوڭعى ايى ەسفاند ايى 29 كۇن. و.حايامنىڭ كۇنتىزبەسى يراندا 1924-جىلدان بەرى رەسمي تۇردە قولدانىلادى جانە وسى كۇنتىزبە بويىنشا بيىل 1402-جىل. جەردى كۇننىڭ اينالۋىنا قاراي جاسالعان بۇل كۇنتىزبە ناۋرىزدان باستالادى جانە سول كۇن جىل باسى رەتىندە «ناۋرىز» – جاڭا كۇن رەتىندە تويلاناتىنىن ومار حايام كەيىنگى ۇرپاققا ماڭگىلىككە مۇرا ەتىپ قالدىرعان. وسى تاقىرىپقا ورايلاستىرىپ «ناۋرىز-ناما» اتتى كىتاپ جازعان. بۇل كىتاپتا ناۋرىز، ياعني جىل باسى بولىپ كەلەتىن مەرەكەدەن باسقا يراندىقتاردىڭ كوپتەگەن كونە مەرەكەلەرى مەن سالت-داستۇرلەرى تۋرالى باياندالادى. يران جۇرتىنىڭ كونە مەرەكەلەرىنىڭ شىعۋ تاريحى، ونىڭ تويلانۋىنا قاتىستى ءتۇرلى حيكايالار مەن شاراپتىڭ پايداسى تۋرالى اڭگىمەلەر ەنگەن.
وتانىنا شەتەل ارقىلى تانىلعان اقىن
ومار حايام كوپتەگەن زامانداستارى سەكىلدى ولەڭ جازعان. ولەڭدەرى نەگىزىنەن رۋباي، ياعني ءتورت جول ولەڭ تۇرىندە جازىلعان. رۋبايلەرىنىڭ سانى اسا كوپ ەمەس، بار بولعانى 178 رۋباي (712 جول) جازعان. يراندىقتاردىڭ پىكىرىنشە 712 جول ولەڭ جازعان ادامدى اقىن دەپ اتاۋدىڭ ءوزى قيىن. سەبەبى پارسى اقىندارى ۇلكەن كولەمدى شىعارمالار جازعان. مىسالى ءفيردوۋسيدىڭ «شاحناماسى» - 120,000 جول، ءرۋميدىڭ «ءماسناۆي ءماناۆي» جيناعى - 26,000 جول، ءنيزاميدىڭ «حامسا»، ياعني بەس پوەمانىڭ ارقايسىسى كەمىندە 5000 جولدان. ونىڭ جانىندا 712 جول جازعان اقىندى قالاي اقىن دەپ اتاۋعا بولادى دەپ قابىلداعانى راس.
ودان باسقا پارسىلار سويلەگەندە دە ۇزاق-سونار ماپازداپ سويلەگەندى جاقسى كورەتىندىكتەن، ولار ءۇشىن قىسقا دا نۇسقا جازىلعان ومار حايامنىڭ رۋبايلەرى ونى اقىن رەتىندە تانىستىرۋعا ازدىق ەتەدى. سوندىقتان بولسا كەرەك ومار حايام ۇزاق جىلدار بويى ءوز وتانىندا تانىمال اقىن رەتىندە اتى اتالماي، كوبىنەسە استرانوم جانە ماتەماتيك رەتىندە تانىلىپ كەلگەن.
1859 جىلى اعىلشىن اقىنى ءارى اۋدارماشىسى ەدۆارد فيتسدجەرالد ومار حايامنىڭ 75 رۋباياتىن اعىلشىن تىلىنە اۋدارىپ جارىققا شىعارادى. بۇل اۋدارمانى تەك اعىلشىندار عانا ەمەس بۇكىل ەۋروپالىقتار جىلى قابىلدايدى. ە.فيتسدجەرالد 1868 جىلى – 110 رۋباي، سوسىن 1872 جىلى 101 رۋبايدى جارىققا شىعارادى. ومار حايامنىڭ رۋبايلارىنا دەگەن سۇرانىستىڭ ارتقانى سونداي – 1929 جىلى ونىڭ اعىلشىن تىلىندەگى اۋدارماسى 129 رەت جارىق كورەدى. اعىلشىن ءتىلى ارقىلى وزگە دە تىلدەرگە اۋدارىلا باستايدى.
سونىڭ ءبىرى ورىس ءتىلى. ورىس تىلىنە دە كوپتەگەن ورىس اقىندارى اۋدارعان. ولار: ۆ.ل. ۆەليچكو (1860-1903), ي.ي. تحورجەۆسكي (1878-1951), و.رۋمەر (1883-1954), گ.سەمەنوۆ (1918-1982), گ.پليسەتسسكي (1931-1992). بۇل اقىندار نەگىزىنەن اعىلشىن تىلىنەن ورىس تىلىنە اۋدارعان. و.رۋمەر دە العاشىندا ءۇشىنشى ءتىل ارقىلى اۋدارادى، كەيىننەن پارسى ءتىلىن ۇيرەنىپ تىكەلەي پارسى تىلىنەن اۋدارعان.
ال ر. اليەۆ پەن م. وسمانوۆ 1959 جىلى ورىس تىلىنە تىكەلەي پارسى تىلىنەن اۋدارىپ فاكسيميلەسىمەن بىرگە جاريالاعان. بۇل كىتاپتىڭ فاكسيميلەسى جاريالانعان 2 ءبولىمى قر ۇلتتىق كىتاپحاناسىنىڭ سيرەك كەزدەسەتىن كىتاپتار مەن قولجازبالار قورىندا ساقتالعان.
يراننىڭ وزىندە ومار حايامنىڭ رۋبايلارىن زەرتتەۋ اعىلشىن جانە ت.ب. ەۆروپالىق تىلدەرگە جاپپاي اۋدارىلىپ كەڭ تانىمال بولعاننان كەيىن قولعا الىنادى. بۇكىل ەۋروپا جۇرتشىلىعى ومار حايامدى شاراپشىل اقىن رەتىندە دارىپتەپ بولعاندا، يراندىق زەرتتەۋشىلەر رۋبايلەردىڭ ماعىناسى باسقا ەكەنىن جانە اۋدارىلعان رۋبايلەردىڭ ءبارى ومار حايامعا تيەسىلى ەمەس، حايامعا ەلىكتەۋشىلەردىڭ رۋبايلەرى ەكەنىن دالەلدەۋگە كىرىسەدى. العاش رەت 1933-جىلى سادىق حيدايات اتتى يراندىق جازۋشى، اۋدارماشى جانە عالىم ومار حايامنىڭ 143 رۋبايىن انىقتاپ، عىلىمي كىرىسپە ماقالاسىمەن جارىققا شىعارادى. ال 1949 جىلى م.ءا. فۋرۋعي مەن ق.عاني ەسىمدى عالىمدار و.حايامنىڭ 172 رۋباي بار ەكەنىن انىقتايدى. ولار بۇرىندارى بەلگىسىز بولىپ كەلگەن رۋبايلەردىڭ كونە قولجازبا نۇسقاسىن تاۋىپ سول بويىنشا جۇمىس جاسايدى. وسىمەن و.حايامنىڭ بار جوعى 178 رۋباي جازعانى عىلىمي تۇردە بەكىتىلەدى. بىراق وزگە تىلدەردەگى اۋدارمالاردا، اسىرەسە ورىس تىلىندەگى اۋدارمالاردا ومار حايامنىڭ رۋبايلەرىنىڭ سانى 450 دەيىن جەتكەن.
وماردى قازاقشا سويلەتكەن اقىندار
ال ورىس ءتىلى ارقىلى قازاق تىلىنە تۇڭعىش رەت اۋدارعان قۋاندىق شاڭعىتباەۆتىڭ اۋدارماسىندا 325 رۋباي بار. ورىس جانە قازاق تىلدەرىنە اۋدارىلعان و.حايامنىڭ اۋدارمالارىنىڭ سانى كوپ جانە پارسى تىلىندەگى 178 عانا رۋبايمەن سالىستىرۋ جۇمىستارى ءالى كۇنگە دەيىن ورىس تىلىندە دە، قازاق تىلىندە دە جۇرگىزىلمەگەن. دەمەك، قولىمىزدا بار رۋبايلەردىڭ تەڭ جارتىسى و.حايامدىكى ەمەس، بالكىم و. حايامعا ەلىكتەپ جازعان كەيىنگى عاسىرلاردا ءومىر سۇرگەن اقىنداردىڭ رۋبايلەرى. ءبىر كەزدەرى سانى ومار حايامنىڭ رۋباي دەگەن ولەڭدەر سانى مىڭعا دەيىن جەتكەن.
وسى ورايدا بەلگىلى اقىن، عالىم وتەگەن كۇمىسباەۆتىڭ ومار حايامنىڭ 45 رۋبايىن تىكەلەي پارسى تىلىنەن قازاق تىلىنەن اۋدارعانىن ايتا كەتۋ كەرەك. عالىمنىڭ بۇل اۋدارمالارى «يران ادەبيەتى»، «شىعىس شايىرلارى» سىندى ەڭبەكتەرىندە جارىق كورگەن.
ول اۋدارعان رۋبايلاردىڭ ءبىرى مىنانداي بولىپ كەلەدى.
ۇزاعاندار ۇزاق جولدىڭ بويىندا
ورالعاندار بارما، ءسىرا، ويىڭدا.
جولايرىقتا ەشتەڭەنى قالدىرما،
ەندى قايتىپ كەلمەسىڭدى مويىندا...
ومار حايام شىعارمالارىن قازاقشا اۋدارعان باسقا دا ادامدار بولعان. ولاردىڭ اراسىندا جۋرناليست ارعىنباي بەكبوسىنوۆ، قوعام قايراتكەرى زامانبەك نۇرقادىلوۆ سياقتى قوعام قايراتكەرى دە بار.
ءوز وتانىندا شايىردىڭ تۋعان كۇنى، ياعني 18 مامىر - ومار حايامدى ۇلىقتاۋ كۇنى.
عاليا قامباربەكوۆا
يرانتانۋشى
