Qazaqstan Ūlttyq kıtaphanasy Älem ädebietı qyzmetı bölımı men äl-Farabi atyndaǧy Qazaq ūlttyq universitetı şyǧystanu fakultetı Taiau Şyǧys jäne Oŋtüstık Aziia kafedrasynyŋ tıkelei atsalysuymen şyǧys aqyny Omar Haiiamnyŋ 975 jyl toluyna orai «Omar Haiiam – ǧalym, aqyn, oişyl» atty ädebi keş öttı.
Jyl saiyn Qazaqstan Respublikasy Ūlttyq kıtaphanasynyŋ Älem ädebietı qyzmetı bölımı İrannyŋ bır aqynynyŋ şyǧarmaşylyǧyna arnap ädebi keş ötkızudı dästürge ainaldyrǧan. Būl keşke Almaty qalasyndaǧy İran mädeni ortalyǧynyŋ direktory Husein Aǧazade, Äuezov atyndaǧy Ädebiet jäne öner instituty direktorynyŋ Töreälı Qydyr, äl-Farabi atyndaǧy QazŪU şyǧystanu fakultetınıŋ dekany Natalia Em, şyǧystanu fakultetı dekany ǧylymi-innovasiialyq jūmys jäne halyqaralyq bailanystar jönındegı orynbasary, PhD doktory Saltanat Jaqybaeva, Taiau Şyǧys jäne Oŋtüstık Aziia kafedrasynyŋ meŋgeruşısı Dariǧa Kökeeva, İrantanu bölımınıŋ meŋgeruşısı, aǧa oqytuşy Aiman Boranbaeva jäne atalmyş kafedranyŋ oqytuşylary men studentterı, Ūlttyq kıtaphananyŋ Älem ädebietı qyzmetı bölımınıŋ qyzmetkerlerı qatysty.
Ädebi keşte Omar Haiiamnyŋ ǧalym, aqyn jäne oişyl retınde kelbetı aşyp körsetıletın baiandamalar jasaldy. Sonymen qatar parsy tılın oqyp jürgen studentter Omar Haiiamnyŋ rubailaryn parsy tılınde naqyşyna keltıre oqyp, ädebi keştıŋ körkın keltırdı. Al QR Ūlttyq kıtaphanasy Älem ädebietı qyzmetı bölımınıŋ qyzmetkerlerı Omar Haiiamnyŋ rubailaryn qytai, türık, orys, parsy, jäne qazaq tılderınde oqyp qatysuşylardyŋ ystyq yqylasyna bölendı. Ädebi keştıŋ soŋynda qatysuşylarǧa alǧys hattar men syilyqtar berıldı. Keş soŋynda qorytyndy söz söilegen Ūlttyq kıtaphanasy direktorynyŋ oryndasary Ajar Iýsupova aldaǧy uaqytta İrannyŋ tanymal aqyndarynyŋ şyǧarmaşylyǧyna arnalǧan ädebi keşter jalǧasyn tabatynyn aitty.
OMAR HAIIаM KIM EDI?
Omar Haiiam degen atpen tanylǧan parsy aqynynyŋ tolyq aty-jönı - Ǧiiasaddin Äbul-Fath Omar ibn İbrahim äl-Haiiam (1048-1131). Omar Haiiam ömır sürgen däuır seljük türıkterınıŋ İran tıptı Anatoliiaǧa deiıngı aimaqqa bilık jürgızgen kezıne tura keledı. Aqynnyŋ ömır sürgen kezı dıni mektepter, mazhabtar jäne türlı dıni toptar arasyndaǧy bıtpes tartysqa toly bolatyn. Sondyqtan bolsa kerek Omar Haiiam bilıkten de dıni toptardan da boiyn aulaq salyp tek qana ǧylymmen ainalysqandy jön köredı. Ärine, būl turaly zertteu jūmystar köp jäne köptegen ǧalymdardyŋ pıkırı būl sözderdı rastaidy. Astranomiiany şeksız jaqsy körgen Omar Haiiam matematik retınde tanylady. Sondyqtan ol İsfahanda observatoriia saluǧa kırısedı, bıraq ol aiaqsyz qalady. Seljük sūltany Jäläladdin Mälık şahtyŋ tapsyruymen kün ainalymyna negızdelgen jaŋa küntızbenı qūrastyrady. Būl küntızbe boiynşa jyl basy 21/22 nauryzdan bastalady jäne 12 jūldyzǧa negızdelgen. Alǧaşqy alty ai 31 künnen, qalǧan alty ai 30 künnen, tek är tört jylda jyldyŋ soŋǧy aiy esfänd aiy 29 kün. O.Haiiamnyŋ küntızbesı İranda 1924-jyldan berı resmi türde qoldanylady jäne osy küntızbe boiynşa biyl 1402-jyl. Jerdı künnıŋ ainaluyna qarai jasalǧan būl küntızbe Nauryzdan bastalady jäne sol kün jyl basy retınde «Nauryz» – Jaŋa kün retınde toilanatynyn Omar Haiiam keiıngı ūrpaqqa mäŋgılıkke mūra etıp qaldyrǧan. Osy taqyrypqa orailastyryp «Nauryz-nama» atty kıtap jazǧan. Būl kıtapta Nauryz, iaǧni jyl basy bolyp keletın merekeden basqa irandyqtardyŋ köptegen köne merekelerı men salt-dästürlerı turaly baiandalady. İran jūrtynyŋ köne merekelerınıŋ şyǧu tarihy, onyŋ toilanuyna qatysty türlı hikaialar men şaraptyŋ paidasy turaly äŋgımeler engen.
OTANYNA ŞETEL ARQYLY TANYLǦAN AQYN
Omar Haiiam köptegen zamandastary sekıldı öleŋ jazǧan. Öleŋderı negızınen rubai, iaǧni tört jol öleŋ türınde jazylǧan. Rubailerınıŋ sany asa köp emes, bar bolǧany 178 rubai (712 jol) jazǧan. İrandyqtardyŋ pıkırınşe 712 jol öleŋ jazǧan adamdy aqyn dep ataudyŋ özı qiyn. Sebebı parsy aqyndary ülken kölemdı şyǧarmalar jazǧan. Mysaly Firdousidıŋ «Şahnamasy» - 120,000 jol, Rumidıŋ «Mäsnävi mänävi» jinaǧy - 26,000 jol, Nizamidıŋ «Hamsa», iaǧni bes poemanyŋ ärqaisysy kemınde 5000 joldan. Onyŋ janynda 712 jol jazǧan aqyndy qalai aqyn dep atauǧa bolady dep qabyldaǧany ras.
Odan basqa parsylar söilegende de ūzaq-sonar mapazdap söilegendı jaqsy köretındıkten, olar üşın qysqa da nūsqa jazylǧan Omar Haiiamnyŋ rubailerı ony aqyn retınde tanystyruǧa azdyq etedı. Sondyqtan bolsa kerek Omar Haiiam ūzaq jyldar boiy öz otanynda tanymal aqyn retınde aty atalmai, köbınese astranom jäne matematik retınde tanylyp kelgen.
1859 jyly aǧylşyn aqyny ärı audarmaşysy Edvard Fisdjerald Omar Haiiamnyŋ 75 rubaiatyn aǧylşyn tılıne audaryp jaryqqa şyǧarady. Būl audarmany tek aǧylşyndar ǧana emes bükıl europalyqtar jyly qabyldaidy. E.Fisdjerald 1868 jyly – 110 rubai, sosyn 1872 jyly 101 rubaidy jaryqqa şyǧarady. Omar Haiiamnyŋ rubailaryna degen sūranystyŋ artqany sondai – 1929 jyly onyŋ aǧylşyn tılındegı audarmasy 129 ret jaryq köredı. Aǧylşyn tılı arqyly özge de tılderge audaryla bastaidy.
Sonyŋ bırı orys tılı. Orys tılıne de köptegen orys aqyndary audarǧan. Olar: V.L. Velichko (1860-1903), İ.İ. Thorjevskii (1878-1951), O.Rumer (1883-1954), G.Semenov (1918-1982), G.Plisesskii (1931-1992). Būl aqyndar negızınen aǧylşyn tılınen orys tılıne audarǧan. O.Rumer de alǧaşynda üşınşı tıl arqyly audarady, keiınnen parsy tılın üirenıp tıkelei parsy tılınen audarǧan.
Al R. Aliev pen M. Osmanov 1959 jyly orys tılıne tıkelei parsy tılınen audaryp faksimilesımen bırge jariialaǧan. Būl kıtaptyŋ faksimilesı jariialanǧan 2 bölımı QR Ūlttyq kıtaphanasynyŋ sirek kezdesetın kıtaptar men qoljazbalar qorynda saqtalǧan.
İrannyŋ özınde Omar Haiiamnyŋ rubailaryn zertteu aǧylşyn jäne t.b. evropalyq tılderge jappai audarylyp keŋ tanymal bolǧannan keiın qolǧa alynady. Bükıl Europa jūrtşylyǧy Omar Haiiamdy şarapşyl aqyn retınde därıptep bolǧanda, irandyq zertteuşıler rubailerdıŋ maǧynasy basqa ekenın jäne audarylǧan rubailerdıŋ bärı Omar Haiiamǧa tiesılı emes, Haiiamǧa elıkteuşılerdıŋ rubailerı ekenın däleldeuge kırısedı. Alǧaş ret 1933-jyly Sadyq Hidaiat atty irandyq jazuşy, audarmaşy jäne ǧalym Omar Haiiamnyŋ 143 rubaiyn anyqtap, ǧylymi kırıspe maqalasymen jaryqqa şyǧarady. Al 1949 jyly M.Ä. Furuǧi men Q.Ǧani esımdı ǧalymdar O.Haiiamnyŋ 172 rubai bar ekenın anyqtaidy. Olar būryndary belgısız bolyp kelgen rubailerdıŋ köne qoljazba nūsqasyn tauyp sol boiynşa jūmys jasaidy. Osymen O.Haiiamnyŋ bar joǧy 178 rubai jazǧany ǧylymi türde bekıtıledı. Bıraq özge tılderdegı audarmalarda, äsırese orys tılındegı audarmalarda Omar Haiiamnyŋ rubailerınıŋ sany 450 deiın jetken.
OMARDY QAZAQŞA SÖILETKEN AQYNDAR
Al orys tılı arqyly qazaq tılıne tūŋǧyş ret audarǧan Quandyq Şaŋǧytbaevtyŋ audarmasynda 325 rubai bar. Orys jäne qazaq tılderıne audarylǧan O.Haiiamnyŋ audarmalarynyŋ sany köp jäne parsy tılındegı 178 ǧana rubaimen salystyru jūmystary älı künge deiın orys tılınde de, qazaq tılınde de jürgızılmegen. Demek, qolymyzda bar rubailerdıŋ teŋ jartysy O.Haiiamdıkı emes, bälkım O. Haiiamǧa elıktep jazǧan keiıngı ǧasyrlarda ömır sürgen aqyndardyŋ rubailerı. Bır kezderı sany Omar Haiiamnyŋ rubai degen öleŋder sany myŋǧa deiın jetken.
Osy oraida belgılı aqyn, ǧalym Ötegen Kümısbaevtyŋ Omar Haiiamnyŋ 45 rubaiyn tıkelei parsy tılınen qazaq tılınen audarǧanyn aita ketu kerek. Ǧalymnyŋ būl audarmalary «İran ädebietı», «Şyǧys şaiyrlary» syndy eŋbekterınde jaryq körgen.
Ol audarǧan rubailardyŋ bırı mynandai bolyp keledı.
Ūzaǧandar ūzaq joldyŋ boiynda
Oralǧandar barma, sırä, oiyŋda.
Jolairyqta eşteŋenı qaldyrma,
Endı qaityp kelmesıŋdı moiynda...
Omar Haiiam şyǧarmalaryn qazaqşa audarǧan basqa da adamdar bolǧan. Olardyŋ arasynda jurnalist Arǧynbai Bekbosynov, qoǧam qairatkerı Zamanbek Nūrqadılov siiaqty qoǧam qairatkerı de bar.
Öz otanynda şaiyrdyŋ tuǧan künı, iaǧni 18 mamyr - Omar Haiiamdy ūlyqtau künı.
Ǧaliia Qambarbekova
irantanuşy
Ūqsas jaŋalyqtar
