مەن بۇرناعى ءبىر جىلدارى تاريحي دەرەكتەرگە ۇڭىلگەندە وسى تيبەتتىكتەردىڭ كونە تاريحىندا ءبىر سۇمدىق ءداستۇردى كورىپ جاعامدى ۇستاعان ەم. تيبەت حالقىنىڭ بابالارى بۇرىن ادام جەگىش كاننيبال بولىپتى. بۇلار مارقۇم بولعان اتا - اناسىن جەپ قويىپ وتىرعان ەكەن، بۇنى ولار "بۇل ءبىزدىڭ مارقۇمدارعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىمىزدىڭ بەلگىسى، ولار ءۇشىن ءبىزدىڭ اسقازانىمىزدان ارتىق قابىر جوق، ءبىز دە ولاردىڭ ارۋاعىنان ءنار الامىز" دەپ ءتۇسىندىرىپتى مىس. بۇلار بۇرىن و دۇنيەلىك بولعان بابالارىنىڭ باس سۇيەگىنەن ىدىس جاساپ سودان سۋ ىشەتىن كورىنەدى. بۇنى 13 عاسىرلارداعى ساياحاتشى گ. رۋبرۋك ءوز جازبالارىندا اتاپ وتەدى. ونى كەيىن14 عاسىردا ماركو پولو دا راستايدى. "بۇلاردىڭ وسى ءداستۇرى كورشىلەس حالىقتاردىڭ اشۋ- ىزاسىن تۋدىرىپ وتىر" دەيدى رۋبرۋك.
بۇگىن وسى تيبەت قىتايدىڭ قۇرامىندا. 1911 جىلى قىتايلىق تسين يمپەرياسى كۇيرەگەنى بەلگىلى. سول كەزدەگى قىتايدىڭ السىزدىگىن پايدالانىپ بۇرىن تسين قولاستىنا قاراعان موڭعوليا، تۋۆا، تيبەت سىندى كوپتەگەن ەلدەر ءوز ازاتتىعىن جاريالاپ جىبەردى. تۋۆا سەكىلدى حالىقتار ورىستىڭ قولاستىنا ءوتىپ الدى. ال تيبەت 1913 جىلى ازات بولدى. سودان بۇلار بەرگى 30- 40 جىل ازاتتىق العان جىلدارى نە ىستەگەن دەيسىز عوي؟ تۇك تە ىستەمەگەن. موليە توڭقاڭداپ تاس قۇدايلارىنا تابىنىپ ەلتىگەننەن باسقا دانەڭە دە ىستەمەگەن. لحاسا اتاۋلى ءدىني ورتالىقتارىن استانا قىلعان، سول قالانى قاسيەتتى قالا ساناپ شال- شاۋقان، بالا- شاعالارىنان باستاپ ەمپەڭدەپ سول قالاعا ات شاپتىرىم جەردەن توڭقاڭداپ كىرەتىن بوپتى. بۇل كەزدە قىتايلىقتار بۇل ەلگە قاتىستى "ۇزىن ارقان، كەڭ تۇساۋ" ساياساتىن ۇستانىپ، تيبەت شەنەۋنىكتەرىنىڭ تامىرىن باسىپ، ولاردى جاعالاپ كەرەمەت سىيلىقتار جاساپ، ءوز ايارلىعىمەن ساتىپ الۋعا تىرىسادى ەكەن. بۇندايدى ورىس پەن قىتاي قاتىرادى. (بۇنداي ءبىزدىڭ دە باسىمىزدان ءوتتى، بىزدەگى كەيبىر ماقاۋلار ءالى كۇنگە شەيىن باباسىنىڭ ورىس يمپەرياسىنان العان ناگرات- سىيلىقتارىن،شەندەرىن ايتىپ ماقتانادى.) قىتاي وكىمەتى دە وزىمەن مۇددەلەس، وزىنە ادال كورشىلەرىنە تارالعى تاراتىپ، كەۋدەلەرىنە سالپىنشاق اسقاندى ءتاۋىر كورەدى.
حوش سونىمەن، قىتايدا 40 جىلدار اياعى كوممۋنيستەر بيلىككە كەلەدى. كەلگەننەن سوڭ ماو تسزىدۋن تيبەتتى قىتايدىڭ تەرريتورياسى دەپ تانىپ، ارتىنان كوپ ۇزاتپاي كوممۋنيستەر تيبەتكە باسىپ كىرگەندە ءجۇز مىڭ مۇزداي قۇرسانعان قىتاي اسكەرىنە تيبەتتىكتەر اسىپ- ساسىپ 8 مىڭ ءشيتى مىلتىقپەن، ساداقپەن قارۋلانعان اسكەرىن قارسى قويىپتى. قىتاي اسكەرى ولاردى شىبىن شاققان قۇرلى كورمەي باسىپ ءوتىپ، تيبەتكە ءوز وكىمەتىن ورناتادى. وسى كەزدە ءبىراز بۇرىن مۇرتى مايلانعان تيبەتتىك شەنەۋنىكتەر ەلىن ساتىپ قىتاي جاعىنا ءوتىپ كەتىپتى. بۇل كەزدە، تيبەتتىڭ دالاي لاماسى بوقمۇرىن بالا، بيلىكتە ەل بيلەپ ونىڭ ۋازىرلەرى وتىر. بۇل ۋازىرلەر سول تۇستا ەلدىڭ ىرگەسىن بەكىتىپ، قۋاتتى اسكەر جاساقتاپ، مىقتى مەملەكەت قۇرۋدىڭ ورنىنا تاباندارى جالتىراپ قىتاي مەن ءۇندىستان اراسىندا جۇگىرىپ "منوگوۆەكتورنىس" دەگەننەن باسقا تۇك تە ىستەمەپتى. اقىرى سول ولاقتىعىنىڭ كەسىرىنەن تيبەت حالقى قىتايدان مىقتاپ تاياق جەدى.
سول جىلداردان بەرى قىتاي وكىمەتى تيبەتتىكتەردى اياۋسىز جانىشتاپ كەلەدى. تيبەتتىك باس كوتەرگەن قۇرباندار سانى سول زاماننان بەرى ميلليونداپ سانالادى. قىتايدىڭ باسقىنشىلىق ساياساتىنا قارسىلىق رەتىندە 2011 جىلدان بەرى 50-60 تيبەتتىك ءوز - ءوزىن ورتەگەن ەكەن. بىراق ونى قىتاي وكىمەتى ۇرا ما، قىسىق كوز قىتاي بەتتەرى بۇلك ەتپەي، ءوز بىلگەندەرىن ىستەپ وتىر. تور بەتتەرىندەگى ءبىر كادردا ورتەنگەن تيبەتتىك شالاجانسار جاتىپ ء"تىلىمىز بەن ءدىنىمىز قۇرىدى، ءتىلىمىز قىتاي ءتىلى ارالاسقان قويىرتپاق بولدى، ءبىزدىڭ حالقىمىز حال ۇستىندە جاتىر" دەپ كۇبىرلەپ ءولىپ بارادى.(عالامتوردا ۆيدەوسى بار ەكەن، قاراڭىزدار). ال تيبەتتىڭ زاڭدى وكىمەتى شەكارا اسىپ قاشىپ، ءۇندىستاندى پانالادى، سىرتقا كەتىپ بوسقىن اتانعان حالقى دا كوپ.
قىتايمەن كورشىلەس ءبىر حالىقتىڭ تاعدىرى وسىنداي. ال انا جوڭعارلار ءتىپتى جوق بوپ كەتتى. مىنە سىزدەرگە تاعى ءبىر قىتاي كورشىسى. قىتاي كورشىسىنىڭ السىزدىگىن وزىنە وڭ جاراتا الاتىن ەل، ونى بۇل ەل سان عاسىرلار بويى دالەلدەپ كەلەدى.
ەندى ستاتيستيكاعا قاراپ وتىرسام، سوڭعى كەزدە قىتاي وكىمەتى قورعانىس سالاسىنا ميللياردتاعان قارجى شاشىپ جاتىر ەكەن.
ولاردىڭ قازىر قورعانىس سالاسىنا بولىنگەن شىعىنى ازۋلى اقش تان ەكى ەسە عانا كەم ەكەن. بۇرىن ون ەسە، جيىرما ەسە كەم ەدى، قازىرگى شاماسى سۇمدىق. اقش تىڭ جايى بەلگىلى، ول الەمدى بيلەپ وتىر، ال قىتايدىڭ تۇپكى ماقساتى قانداي؟
مەن كەيدە بىلاي ويلايمىن، تيبەت تاسقا سىيىنىپ، ەلتىپ، مۇلگىپ، ۇيىقتاپ ءوز تاۋەلسىزدىگىنەن قالاي ايىرىلىپ قالعانىن بىلمەيتىن حالىق بولسا، ءبىز دۋمانداتىپ، تويدان- تويعا سەكەڭدەگەننەن باسقا تۇك تە بىتىرمەگەن حالىقپىز.
ءبىز دوزادان دوزاعا شەيىن ءومىر سۇرەتىن ناشاقورلار سەكىلدى سەنبىلىك تويدان، سەنبىلىك تويعا شەيىن ءومىر سۇرەتىن شەگىرتكە حالىقپىز. ويتكەنى ستاتيستيكالىق قاراپايىم قازاقتىڭ مي قاتپارىندا تويدان باسقا تۇك تە جوق.
ءبىز "قازاقتىڭ تويى بىتپەسىن" دەپ ۇرانداپ، داراقى ىرقىل جىرقىلمەن وزىمىزگە تونگەن قاۋىپتى دە سەزبەي دۋمانداتىپ جۇرگەن حالىقپىز، ال قاۋىپ قازىر ءدال ىرگەگە ءتوندى.(سول تويلارىمىز باياندى بولسا ءبىر ءجون، قازىر بىزدەگى نەكەلەردىڭ 40 پايىزى اجىراسىپ جاتادى ەكەن، بۇل اجىراسۋ ءۇردىسى ۇلتتىق تراگەدياعا اينالدى، ونى دا ويلاعان ەشكىم جوق).
ءبىز قۇددى ءوزىن -ءوزى سايلاپ العان جۋليان پاتشالارىن ورتاعا الىپ ەڭكىلدەپ بيلەپ جۇرگەن ماداگاسكار لەمۋرلارى سياقتىمىز، وسى مۋلتيتۋىندى ءدال ءبىز تۋرالى تۋىندى.
مەنىڭشە، ءبىز دەر كەزىندە ەسىمىزدى جيىپ، دەرەۋ قۋاتتى مەملەكەتىمىزدى، ايبىندى اسكەرىمىزدى، وزىق ەكونوميكامىزدى، جاھاندىق ۇزدىك عىلىمدى مەڭگەرمەسەك، وسى ماقساتپەن اۋىرماساق، كۇيىپ جانباساق، ىسكە اسىرماساق، ءتۇبى ايتپادى دەمەڭىزدەر، ءبىز وسى تيبەت، جوڭعارلارداي قۇردىمعا كەتەمىز.
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
