Men burnaǵy bir jyldary tarıhı derekterge úńilgende osy tıbettikterdiń kóne tarıhynda bir sumdyq dástúrdi kórip jaǵamdy ustaǵan em. Tıbet halqynyń babalary buryn adam jegish kannıbal bolypty. Bular marqum bolǵan ata - anasyn jep qoıyp otyrǵan eken, buny olar "bul bizdiń marqumdarǵa degen súıispenshiligimizdiń belgisi, olar úshin bizdiń asqazanymyzdan artyq qabir joq, biz de olardyń árýaǵynan nár alamyz" dep túsindiripti mys. Bular buryn o dúnıelik bolǵan babalarynyń bas súıeginen ydys jasap sodan sý ishetin kórinedi. Buny 13 ǵasyrlardaǵy saıahatshy G. Rýbrýk óz jazbalarynda atap ótedi. Ony keıin14 ǵasyrda Marko Polo da rastaıdy. "Bulardyń osy dástúri kórshiles halyqtardyń ashý- yzasyn týdyryp otyr" deıdi Rýbrýk.
Búgin osy Tıbet Qytaıdyń quramynda. 1911 jyly Qytaılyq ın ımperııasy kúıregeni belgili. Sol kezdegi Qytaıdyń álsizdigin paıdalanyp buryn ın qolastyna qaraǵan Mońǵolııa, Týva, Tıbet syndy kóptegen elder óz azattyǵyn jarııalap jiberdi. Týva sekildi halyqtar orystyń qolastyna ótip aldy. Al Tıbet 1913 jyly azat boldy. Sodan bular bergi 30- 40 jyl azattyq alǵan jyldary ne istegen deısiz ǵoı? Túk te istemegen. Mólıe tońqańdap tas qudaılaryna tabynyp eltigennen basqa dáneńe de istemegen. Lhasa ataýly dinı ortalyqtaryn astana qylǵan, sol qalany qasıetti qala sanap shal- shaýqan, bala- shaǵalarynan bastap empeńdep sol qalaǵa at shaptyrym jerden tońqańdap kiretin bopty. Bul kezde qytaılyqtar bul elge qatysty "uzyn arqan, keń tusaý" saıasatyn ustanyp, tıbet sheneýnikteriniń tamyryn basyp, olardy jaǵalap keremet syılyqtar jasap, óz aıarlyǵymen satyp alýǵa tyrysady eken. Bundaıdy orys pen qytaı qatyrady. (Bundaı bizdiń de basymyzdan ótti, bizdegi keıbir maqaýlar áli kúnge sheıin babasynyń orys ımperııasynan alǵan nagrat- syılyqtaryn,shenderin aıtyp maqtanady.) Qytaı ókimeti de ózimen múddeles, ózine adal kórshilerine taralǵy taratyp, keýdelerine salpynshaq asqandy táýir kóredi.
Hosh sonymen, Qytaıda 40 jyldar aıaǵy kommýnıster bılikke keledi. Kelgennen soń Mao zydýn Tıbetti Qytaıdyń terrıtorııasy dep tanyp, artynan kóp uzatpaı kommýnıster Tıbetke basyp kirgende júz myń muzdaı qursanǵan qytaı áskerine tıbettikter asyp- sasyp 8 myń shıti myltyqpen, sadaqpen qarýlanǵan áskerin qarsy qoıypty. Qytaı áskeri olardy shybyn shaqqan qurly kórmeı basyp ótip, Tıbetke óz ókimetin ornatady. Osy kezde biraz buryn murty maılanǵan tıbettik sheneýnikter elin satyp qytaı jaǵyna ótip ketipti. Bul kezde, tıbettiń Dalaı Lamasy boqmuryn bala, bılikte el bılep onyń ýázirleri otyr. Bul ýázirler sol tusta eldiń irgesin bekitip, qýatty ásker jasaqtap, myqty memleket qurýdyń ornyna tabandary jaltyrap Qytaı men Úndistan arasynda júgirip "mnogovektornis" degennen basqa túk te istemepti. Aqyry sol olaqtyǵynyń kesirinen tıbet halqy Qytaıdan myqtap taıaq jedi.
Sol jyldardan beri Qytaı ókimeti tıbettikterdi aıaýsyz janyshtap keledi. Tıbettik bas kótergen qurbandar sany sol zamannan beri mıllıondap sanalady. Qytaıdyń basqynshylyq saıasatyna qarsylyq retinde 2011 jyldan beri 50-60 tıbettik óz - ózin órtegen eken. Biraq ony qytaı ókimeti ura ma, qysyq kóz qytaı betteri búlk etpeı, óz bilgenderin istep otyr. Tor betterindegi bir kadrda órtengen tıbettik shalajansar jatyp "tilimiz ben dinimiz qurydy, tilimiz qytaı tili aralasqan qoıyrtpaq boldy, bizdiń halqymyz hal ústinde jatyr" dep kúbirlep ólip barady.(Ǵalamtorda vıdeosy bar eken, qarańyzdar). Al Tıbettiń zańdy ókimeti shekara asyp qashyp, Úndistandy panalady, syrtqa ketip bosqyn atanǵan halqy da kóp.
Qytaımen kórshiles bir halyqtyń taǵdyry osyndaı. Al ana jońǵarlar tipti joq bop ketti. Mine sizderge taǵy bir qytaı kórshisi. Qytaı kórshisiniń álsizdigin ózine oń jarata alatyn el, ony bul el san ǵasyrlar boıy dáleldep keledi.
Endi statıstıkaǵa qarap otyrsam, sońǵy kezde Qytaı ókimeti qorǵanys salasyna mıllıardtaǵan qarjy shashyp jatyr eken.
Olardyń qazir qorǵanys salasyna bólingen shyǵyny azýly AQSh tan eki ese ǵana kem eken. Buryn on ese, jıyrma ese kem edi, qazirgi shamasy sumdyq. AQSh tyń jaıy belgili, ol álemdi bılep otyr, al Qytaıdyń túpki maqsaty qandaı?
Men keıde bylaı oılaımyn, Tıbet tasqa syıynyp, eltip, múlgip, uıyqtap óz táýelsizdiginen qalaı aıyrylyp qalǵanyn bilmeıtin halyq bolsa, biz dýmandatyp, toıdan- toıǵa sekeńdegennen basqa túk te bitirmegen halyqpyz.
Biz dozadan dozaǵa sheıin ómir súretin nashaqorlar sekildi senbilik toıdan, senbilik toıǵa sheıin ómir súretin shegirtke halyqpyz. Óıtkeni statıstıkalyq qarapaıym qazaqtyń mı qatparynda toıdan basqa túk te joq.
Biz "qazaqtyń toıy bitpesin" dep urandap, daraqy yrqyl jyrqylmen ózimizge tóngen qaýipti de sezbeı dýmandatyp júrgen halyqpyz, al qaýip qazir dál irgege tóndi.(Sol toılarymyz baıandy bolsa bir jón, qazir bizdegi nekelerdiń 40 paıyzy ajyrasyp jatady eken, bul ajyrasý úrdisi ulttyq tragedııaǵa aınaldy, ony da oılaǵan eshkim joq).
Biz quddy ózin -ózi saılap alǵan Jýlıan patshalaryn ortaǵa alyp eńkildep bılep júrgen Madagaskar lemýrlary sııaqtymyz, osy mýltıtýyndy dál biz týraly týyndy.
Menińshe, biz der kezinde esimizdi jıyp, DEREÝ qýatty memleketimizdi, aıbyndy áskerimizdi, ozyq ekonomıkamyzdy, jahandyq úzdik ǵylymdy meńgermesek, osy maqsatpen aýyrmasaq, kúıip janbasaq, iske asyrmasaq, túbi aıtpady demeńizder, biz osy tıbet, jońǵarlardaı qurdymǵa ketemiz.
"Adyrna" ulttyq portaly
