«قۇدايدى قابىلداۋ ءۇشىن توم-توم كىتاپ وقىپ كەرەگى جوق»
اتا-بابامىز ارمانداعان ازاتتىق كەلگەن كەزدە ەسىمىز شىعىپ قۋانىپ، بوركىمىزدى اسپانعا اتىپ، شەكارامىزدى اشىپ جىبەرىپ، قۇشاعىمىزدى جايىپ جىبەردىك. سول كەزدە وزگەلەردىڭ جاقسىسى دا، جامانى دا، ارامى دا، ادالى دا قاپتاپ كىردى. «كورمەگەنگە كوسەۋ تاڭ» بولىپ، وزگە ەلدىڭ قاڭسىعىن تاڭسىق كورىپ، تالاي تەرىس اعىمدى جاستار تەز قابىلداپ كەتكەنى راس. قازاقتا ءسوز بار: "ىقتىرماڭ بولماسا، جەلگە وكپەلەمە" دەيدى. بىزدە سول ىقتىرما بولماي قالدى. بىراق ءبىر ۋىس قازاق الا بۇلتتان تامعان تامشىداي شاشىراپ جاتقان مىناۋ كەڭ دالامىز جاھاندانۋعا جۇتىلىپ كەتپەس ءۇشىن نە ىستەۋى كەرەك؟ ول ءۇشىن ەڭ الدىمەن ءوزىنىڭ باياعىدان كەلە جاتقان ءتىلى مەن ۇلتتىق قادىر-قاسيەت، ۇلتتىق سالت-ءداستۇر ارقىلى عانا ءوزىمىزدى ساقتاي الامىز. باسقا مۇمكىندىك جوق. باتىس كەلىپ جالاڭاشتادى، شىعىس كەلىپ تۇمشالادى. سوندا ءبىر ۋىس قازاقتىڭ شاقشاداي باسى شاراداي بولدى. قاي جاعىنا قارارىن بىلمەدى. ونىڭ ۇستىنە 70 جىل بويى قۇدايسىز قوعامدا ءومىر سۇرگەننەن كەيىن، قۇدايعا سەنۋ دەگەن وسى ەكەن دەپ تەرىس اعىمدارعا كەتكەندەر كوپ بولدى. شىنداپ كەلگەندە، قازاق ەشقاشان قۇدايىن ۇمىتقان جوق. قازاق ءبىر-اق اۋىز سوزبەن اتام زاماننان قۇدايىن مويىنداپ، قابىلداپ قويعان. «قۇدايسىز قۋراي سىنبايدى» دەگەن. قۇدايدى قابىلداۋ ءۇشىن توم-توم كىتاپ وقىپ كەرەگى جوق. قۇدايعا سەنۋ كەرەك. ءدىن قازىر، تولىپ جاتىر. دىنگە ەمەس، قۇدايعا سەنگەن ابزال. ول ءاربىر ادامنىڭ جۇرەگىندە.
«الدىمەن قازاقپىز، سونان كەيىن مۇسىلمانبىز»
«بىزگە كەلگەندەر سىرتتان وقىپ كەلدىك دەپ، شوقيتىپ ساقال قويىپ، بالاق قىسقارتىپ، بايى ولگەن قاتىن قۇساپ قارا ورامالعا تۇمشالادى. بۇل قازاقتا ەشقاشان بولماعان نارسە ەدى. ولاردىڭ ايتىسى بويىنشا، «قازاقپىن دەمە، مۇسىلمانمىن دەپ ايت» دەيدى. مەن ولارعا «الدىمەن قازاقپىز، سونان كەيىن مۇسىلمانبىز» دەپ جاۋاپ بەرەمىن. ويتكەنى، ءاربىر ادام ۇلتىمەن بىرگە تۋىلادى. مىناۋ قازاق بولىپ، مىناۋ ورىس بولىپ، اناۋ قىتاي، مىناۋ اعىلشىن دەگەن سەكىلدى اركىم ءوز ۇلتىمەن بىرگە. جاڭا تۋعان بالادا دىم بولمايدى، بىراق ۇلت بولادى. ءدىن ۇلتتىڭ ۇستىنە شىعاتىن بولسا، ۇلت جويىلادى. قازىرگىلەردىڭ كوبى حاليفات قۇرامىز دەپ، قازاقتىڭ قازاقتىعىنا، بىرلىگىنە ءوزىنىڭ سان عاسىر بويى كەلە جاتقان تەكتى قاسيەتىنە شابۋىل جاساپ ءجۇر. حريستيان، بۋددا، يسلام دەگەن ۇلت جوق. ەسەسىنە قازاق، ورىس، قىتاي دەگەن ۇلتتار بار. قىتايدىڭ ىشىندە دە، اعىلشىنداردىڭ اراسىندا دا يسلام ءدىنىن قابىلداعاندار، قازاقتىڭ ىشىندە دە حريستاندار بار. بىراق سونىڭ وزىندە ۇلتتارىن ساتقان جوق. الدىمەن ۇلت، سونان كەيىن ءدىن. وسىنى كوبى اجىراتا بىلسە كەرەك»
«تاريحىن، ءداستۇر-سالتىن بىلمەيتىندەر ءدىننىڭ قاقپانىنا ءتۇسىپ جاتىر»
«جاقىندا قولىما ءبىر كىتاپ ءتۇستى. سىرتىندا قازاقتىڭ ۇلتتىق سالت-ءداستۇرى دەگەن جازۋى بار ەكەن. ءوزىم دە وسى تاقىرىپتى زەرتتەپ جۇرگەندىكتەن، الگى كىتاپتى وقىپ، قاراپ شىقتىم دا جاعامدى ۇستادىم. ول جەردە بۇكىل قازاقتىڭ قادىر-قاسيەت، سالت-ءداستۇرىن 25 پايعامباردان تاراتىپتى. مىسالى، ادام اتا حاۋا انانىڭ بەتىن اشقاندىقتان، بەتاشار بىزگە سولاي كەلگەن دەپتى. تاعى سول سياقتى ويدان شىعارىلعان اڭىزدار ارقىلى قازاقتىڭ بۇكىل ءداستۇرىن 25 پايعامبارعا بەرىپ قويىپتى. ەگەر دە پايعامباردىڭ جولى بولاتىن بولسا ول - سۇننەت. ونى بۇكىل مۇسىلماندار ورىنداۋى كەرەك. ال نەگە باسقا ۇلتتا بەتاشار، تۇساۋكەسەر، شىلدەحانا جوق؟ بۇل تەك قازاقتىڭ، ءوزىنىڭ ءداستۇرى عوي. بىراق قازىر تاريحىن، ءداستۇرىن بىلمەيتىن ادامداردى ءدىننىڭ قاقپانىنا وسىلاي ءتۇسىرىپ ءجۇر. «كەلىنگە سالەم سالۋعا بولمايدى» دەيدى. ويتكەنى، كەلىن قۇدايعا قوساق قوسىپ، قۇدايعا تابىنىپ تۇر دەگەندى شىعارىپتى. كەلىن ءيىلۋ ارقىلى كەلگەن جەرىنىڭ اۋلەتىنە دە، ارۋاعىنا دا قۇرمەت كورسەتىپ تۇر. كەلمەي جاتىپ تايراڭداسا ول قانداي كەلىن بولادى؟ بۇل ۇلكەن مەن كىشىنىڭ اراسىنداعى وتە ادەمى، جىبەك ءجىپ سەكىلدى سۇيكىمدى سالتى. قازاق ەشقاشان ادامعا تابىنبايدى. ول تەك ءبىر قۇدايعا تابىنادى. ال ادامعا قۇرمەت كورسەتەدى».
«ءداستۇردى بۇرمالاۋعا بولمايدى!»
ورىستىڭ بالاسىنىڭ تۇساۋىن كەسپەسە دە زىر جۇگىرىپ جۇرەدى. ال قازاتىڭ بالاسىن تۇساۋىن كەسپەسە ءسۇرىنىپ، شالىنا بەرەدى. نەگە؟ ويتكەنى بۇل ءداستۇر قايتالانا بەرىپ، قازىرگى تىلمەن ايتقاندا ەنەرگەتيكالىق جولعا اينالىپ كەتكەن. قازاقشا ايتقاندا كيەگە اينالعان. بىزدە ءداستۇر دەسە، تەك بەتاشار، تۇساۋ كەسۋ، بەسىككە سالۋدى عانا ايتامىز. ال حالىقتىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ەتيكاسى، ۇلگى-ونەگەسى قايدا قالدى؟ وسى ءبىردى-ەكىلى ءداستۇردى سپەكتاكل قىلىپ كورسەتەدى. وندا دا اتا-بابا داستۇرىمەن جىمداستىرىپ، ادەمىلەپ كورسەتسە ماقۇل عوي. قازىر كوپشىلىك الا ءجىپتىڭ ءمان-ماعىناسىن ۇعىنا بەرمەيدى. «كىسىنىڭ الا ءجىبىن اتتاماسىن» دەپ كەسىپ جاتىرمىز دەپ ويلايدى. ۇرلىق جاساماسىن دەپ قانا تۇساۋ كەسۋ دەگەن ويعا سىيمايدى. الا ءجىپ – تىرشىلىكتىڭ نىشانى دەۋگە بولادى. ويتكەنى ءبىر قۇداي عانا جالعىز، قالعانىنىڭ ءبارى ەكىدەن، ەر مەن ايەل، ىستىق پەن سۋىق، قارا مەن جارىق، قىس پەن جاز، ارى قاراي كەتە بەرەدى. اق ءجىبىن ادەيى كوبىرەك قىلادى. «جاقسىلىق بولعاندا، اسىپ-تاسىپ كەتپەسىن، قيىندىقتار بولعاندا، باسىلماسىن، ەكەۋىنە دە تەڭ ءوسسىن» دەپ پىشاقپەن كەسەدى. قازىر كەيبىرەۋلەر قايشىمەن كەسىپ ءجۇر. ودان بالانىڭ ءومىرى قايشىلانىپ قالادى. قيت ەتسە، اجەلەرگە كەستىرەدى. قازاق اجە تۇگىل، جايباسار، سىلبىر جۇرەتىن ادامعا تۇساۋ كەسكىزبەگەن. اجەلەر بالانى بەسىككە سالادى. قىرقىنان شىعارتادى. بىراق تۇساۋدى اجەلەرگە كەسكىزبەيدى. اجەلەر الا ءجىپتى بالانىڭ اياعىنا وراپ بايلاپ بەرەدى. قىز بالانىكىن اياق-قولى بالعاداي، ىستەپ جۇرگەن تىرلىگىن تىڭعىلىقتى بىتىرەتىن، ءوزى جۇرگەك، پىسىق، ەل اۋزىندا ادەمى اتى بار، سونداي كەلىنشەكتەرگە كەسكىزەدى. ۇل بالانىڭ تۇساۋىن ەل الدىندا جۇرگەن، قولىنان ءىس كەلەتىن كورنەكتى جىگىتتەرگە كەسكىزەدى. ال توق ىشەكپەن كەسۋ قوسىمشا عانا. ويتەتىنى «ءىشى-سىرتى مايلى، باي، بەرەكەلى بولسىن» دەگەن ماعىنا. ال شوپپەن كەسەتىن سەبەبى، تۋعان جەرىندە كوك شوپتەي تامىر تارتىپ، جەلكىلدەپ ءوسسىن، ءونسىن دەگەن ماعىنا. ال نەگىزى الا جىپپەن كەسۋ كەرەك.
«اسىرەدىنشىلدەر ۇلتتىق قادىر-قاسيەتىمىزدى ۇرلاپ جاتىر»
حالىقتا ءسوز بار: «تاسىن الا بەرسە، تاۋ دا تاۋسىلادى» دەگەن. سول سەكىلدى اسىرەدىنشىلدەر ۇلتتىق قادىر-قاسيەتىمىزدى ۇرلاپ جاتىر. قازاقتىڭ قىزدارى كۇيەۋگە تيگەنگە دەيىن باسىنا ورامال سالماعان. باسىنا ورامال ءتۇستى دەگەن ءسوز نەكەسى قيىلعان، ايەل بولدى دەگەنمەن بىردەي. قازاقتىڭ قىزدارى كامشات بورىك، قۇندىز بورىك پەن ۇكىلى تاقيا كيگەن. بۇلار قىزداردىڭ ءوزىن قالاي كورىكتەندىرەدى. سول باس كيىمدى كيگەن قىزدار شاش كۇتىمىنە قاتتى كوڭىل بولگەن. قولاڭ شاش، سۇرعىلت شاش، التىن شاش دەگەندەر قىزداردىڭ شاشىنا بەرىلگەن سىن-سيپات. سول شاشقا تاعاتىن شاشباۋ، شاش-تەڭگە، ۇزبە دەگەندەردىڭ استارىندا دا ادەمى تۇسىنىك بار. سوندا مۇسىلمان بولادى ەكەنبىز دەپ وسىنىڭ بارلىعىن قارا ورامالدىڭ استىنا كومەمىز بە؟ بۇل – ساناسىزدىق. قازاقتار تۇرمىسقا شىققاننان كەيىن بىرنەشە كۇن ساۋكەلە كيەدى. ساۋكەلەنىڭ ارتىندا جەلەگى بولادى. ول جەلەك ءبىر جىلعا دەيىن ساقتالادى. سوندا كۇنى بۇگىنگە دەيىن «جەلەگى تۇسپەگەن جاس كەلىن دەپ» ايتۋى سودان. سودان كەيىن بارىپ، اۋىلدىڭ ايەلدەرى سەن ەندى كەلىنشەك بولدىڭ دەپ كيمەشەك كيگىزگەن. قازاقتىڭ جاس كەلىنشەكتەرىنىڭ كيىمىنەن وتكەن سۇلۋ كيىم جوق. ول ءتىپتى ۇسقىنى جامان ادامنىڭ ءوزىن سۇلۋ ەتىپ كورسەتەدى. قازاقتىڭ مۇسىلمانشىلىعى وزىنە كەرەمەت. ولاي بولاتىن بولسا، مۇسىلمان بولۋ ءۇشىن اراب بولىپ كەرەك جوق، قازاق بولىپ قالۋ كەرەك!
دينا ليتپين،
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
