«اتقا جەڭىل قۇداشا» — دەگەن ءسوز تىركەسى جاي عانا قالجىڭ با، الدە حالىق جادىنداعى تەرەڭ ماعىناسى بار استارلى بەينە مە؟
وسىناۋ ءبىر عانا تىركەستىڭ اينالاسىنان قازاقتىڭ ءسوز ونەرى، سالت-ساناسى مەن ءازىل مادەنيەتىنىڭ ءورىمى اشىلادى دەسەم كەلىسەسىز بە؟
«اتقا جەڭىل قۇداشا» دەگەندە، كوز الدىڭىزعا كىم ەلەستەيدى؟ تويداعى شىمشىم قالجىڭ با، جوق الدە الىپ قاشۋعا وڭاي ولجا ما؟
قازاق ءتىلى مۇنداي تىركەستەرگە اجەپتاۋىر "جۇك" ارتىپ قويعان دەسەم قالاي قارايسىز؟
ءبىر تىركەس – مىڭ قاتپار. «اتقا جەڭىل قۇداشا» دەگەن ءسوز تىركەسىنىڭ اياسىنا قانشاما كۇلكى، ەمەۋرىن، سالت پەن سىن، ءتىپتى تاعدىر سىيىپ كەتۋى مۇمكىن. قازاقتىڭ ازىلگە قۇرىلعان تەرەڭ فيلوسوفياسىنا بويلاپ كورەيىك دەسەم كونەسىز بە؟
«قۇداشا» دەگەندە – ءازىل مە، كۇرسىنىس پە؟
«اتقا جەڭىل» دەگەندە – جەڭىل مىنەز بە، الدە اۋىر استار ما؟ قازاقتىڭ ءبىر عانا قالجىڭ تىركەسىندە قانداي ماعىنا جاتىر؟
اتقا جەڭىل قۇداشا: بەينەلى ءسوزدىڭ زاماناۋي قىرلارى.
قازاق ءتىلى – بەينەلى تىركەستەر مەن استارلى سوزدەرگە باي، ءار سوزىمەن تۇتاس ءبىر ءومىر فيلوسوفياسىن مەڭزەيتىن تەرەڭ دۇنيە. سولاردىڭ ءبىرى – «اتقا جەڭىل قۇداشا» تىركەسى. بۇل ءسوز تىركەسى بۇرىننان ادەبي تىلدە دە، اۋىزەكى سويلەۋ مادەنيەتىندە دە قولدانىستا بار. الايدا ۋاقىت وتە كەلە بۇل ءسوزدىڭ استارلى ماعىناسى وزگەرىپ، كەيدە جاعىمدى سيپاتتا، كەيدە سىن سيپاتىندا جۇمسالىپ ءجۇر.
"اتقا جەڭىل قۇداشا": ءداستۇر مەن ءازىلدىڭ ديالوگى.
قۇداشا – قازاقتىڭ سالت-داستۇرىندەگى ەرەكشە ءرول يەسى. قالىڭدىقتىڭ جەڭگەلەرى مەن سىڭلىلەرى قۇدالىقتا، توي-تومالاقتا ەرەكشە قۇرمەتپەن قابىلدانعان. ولاردىڭ سوزگە شەشەن، ازىلگە ۇتقىر بولۋى – مىندەت. سول سەبەپتى "اتقا جەڭىل قۇداشا" دەگەن تىركەس ەڭ الدىمەن قيمىلى شاپشاڭ، ەلپىلدەپ تۇرعان، ءارى ءازىلدى كوتەرە بىلەتىن، كەز كەلگەن جەردە ورتاعا سالىپ جەڭىل "سىلكىلەپ" الۋعا بولاتىن ادامعا قاراتا ايتىلادى. بۇل تىركەستە دە ءبىر جاعىنان سۇيكىمدىلىك، ەكىنشى جاعىنان ازىلمەن تۇسپالداۋ قاتار جۇرەدى.
مىسالى، اۋىل اراسىنداعى ءبىر جيىن-تويدا بەلسەندى، ءسوزى مەن كۇلكىسى جاراسىپ جۇرگەن كەلىنشەكتى ۇلكەندەر: «وي، مىناۋىڭ اتقا جەڭىل قۇداشا ەكەن عوي!» – دەپ، ەركەلەتە مىسقىلداپ قويادى. بۇل جەردە ءمىن ەمەس، كەرىسىنشە، الەۋمەتتىك بەلسەندىلىككە قۇرمەت بار.
"الىپ قاشۋ" ءداستۇرى جانە تاريحي استار.
تىركەستىڭ ەجەلگى ماعىناسىندا تويعا كەلگەن قۇداشانى اتقا مىنگىزىپ، الىپ قاشۋ ءداستۇرى دە جاتقانىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى. بۇل – سول ءداۋىردىڭ زاڭىنا ساي ارەكەت بولعان. قىز كەلىسىم بەرمەسە دە، بوساعا اتتاعان سوڭ، كوبىنە قالىپ قوياتىن بولعان. مۇنداي قۇداشانىڭ «اتقا جەڭىل» اتالۋى – الىپ قاشۋعا وڭاي، ارتىق قارسىلىق بىلدىرە قويمايتىن، كونبىس مىنەزدى دەگەندى مەڭزەيدى.
سوندىقتان دا بۇرىندارى قۇداشانىڭ اينالاسىندا اۋىلدىڭ نامىستى جىگىتتەرى، اعا-ىنىلەرى جۇرگەن. بۇل ءبىر جاعىنان قىزدى قورعاۋ، ەكىنشى جاعىنان رۋ مەن اۋىل نامىسىن ساقتاۋ نيەتىنەن تۋىندايتىن ارەكەت. اي مەن كۇننىڭ امانىندا بويجەتكەن قىزدان ايىرىلىپ قالۋ – اۋىل ءۇشىن ۇلكەن نامىس، الىپ قاشقاندار تاراپىنان كورسەتىلگەن باسىنعاندىق، ال اۋىل ازاماتتارى ءۇشىن سۇيەككە تاڭبا سانالاتىن. الىپ قاشقان قىزدىڭ ارتىنان قۋا بارعانداردىڭ كادىمگىدەي اشۋعا باساتىنى دا سوندىقتان.
"اتقا جەڭىل قۇداشا": زاماناۋي رەڭك.
بۇگىنگى تاڭدا بۇل تىركەس تىكەلەي مىنەزدى ەمەس، قوعامداعى شەشىم قابىلداۋدا جەڭىلتەكتىك تانىتاتىن جاعدايلاردى سيپاتتاۋ ءۇشىن دە قولدانىلىپ ءجۇر. مىسالى:
«بالالارعا ارنالعان گازەت-جۋرنالداردىڭ رەداكتسيالارىن الماتىدان استاناعا كوشىرۋ — اتقا جەڭىل قۇداشا بولىپ تۇر عوي».
بۇل مىسالدا «اتقا جەڭىل قۇداشا» — قۇندىلىقپەن، تۇراقتىلىقپەن، رەداكتسيا ۇجىمدارىنىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىمەن ساناسپاي، جەڭىل-جەلپى شەشىم قابىلداۋ دەگەن سىن سيپاتىندا ايتىلعان. بۇل — ءسوز تىركەسىنىڭ كونتەكستكە ساي قۇبىلىپ، جاڭا ماعىنا العانىن كورسەتەدى.
قازاقتىڭ بەينەلى ءسوز تىركەستەرى – قۇر ءسوز ەمەس، الەۋمەتتىك كود. ول ارقىلى قارىم-قاتىناس، باعالاۋ، ەسكەرتۋ، ءتىپتى تىيىم دا جەتكىزىلەدى. مىسالى: «اتقا جەڭىل، تايعا شاپ» — دەگەن ءسوز تىركەسى بەلگىلى ءبىر توپتىڭ الەۋمەتتىك مۇمكىندىگى مەن جەكە قالاۋىنا نەمقۇرايدىلىق تانىتىپ، ويلانباي شەشىم قابىلداعان لاۋازىم يەسىنە قاراتا باعىتتالاتىن استارلى تيىم دەۋگە دە بولادى.
قازاقتىڭ ءاربىر ءسوز تىركەسى - الەۋمەتتىك ءرول مەن قارىم-قاتىناس مادەنيەتىنىڭ ايناسى.
«اتقا جەڭىل قۇداشا» دەگەن ءسوز تىركەسىنە قازىرگى كوزقاراسپەن قاراساق، ونىڭ استارىنان تاريح، ءازىل، الەۋمەتتىك ءرول جانە سىن كوزقاراس قاتار كورىنەدى.
تىلدەگى بەينەلى تىركەستەردىڭ جاڭا زامان تالابىنا ساي جاڭاشا ينتەرپرەتاتسياسى — قازاق ءتىلىنىڭ دامۋ جولىنداعى كوركەمدىك جالعاستىعىنىڭ كەپىلى.
وسى باعىتتا زەرتتەۋ جۇرگىزۋ، ءسوز ماعىناسىنا تەرەڭ بويلاۋ — بۇگىنگى جاس ۇرپاققا ۇلتتىق بولمىستى ءتۇسىندىرۋدىڭ ءتيىمدى جولى بولماق.
گۇلماريا بارمانبەكوۆا،
ارداگەر جۋرناليست
