كاميل مۋللاشەۆ – گيپەررەاليزم جانرىن كەڭەس وداعىنا اكەلگەن العاشقىلاردىڭ ءبىرى. مۋللاشەۆ شىعارمالارى كۇردەلى ستيليستيكا مەن جاسىرىن سيۋجەتپەن عانا ەمەس، فيلوسوفيالىق شىندىقپەن ايشىقتالادى. تاڭداۋلى جۇمىستارىنىڭ كەيبىرى ترەتياكوۆ گالەرەياسىندا، ءا.قاستەەۆ اتىنداعى مەملەكەتتىك ونەر مۋزەيى سىندى ورتالىقتاردا ساقتاۋلى. ونەرسۇيەر قاۋىمعا دەكوراتيۆتىك مانەرى ايرىقشا «سۇيىمبيكە»، «عابدوللا توقاي»، «بوزوق ارۋى» سىندى ايتۋلى تۋىندىلاردى تارتۋ ەتكەن سۋرەتشىنىڭ استاناداعى شەبەرحاناسىنا ارنايى بارعان ەدىك. بۇل جولى سۇيىمبيكە حانشانىڭ ءبىر ەمەس، بىرنەشە ءمۇسىن ەسكيزىن قاتارلاستىرا ءتىزىپ، قاشاپ جاتىر ەكەن.
– ءسىز بەينەلەگەن «ءسۇيىمبيكە» ءسانى مەن سالتاناتى اسقاقتاعان، ءور رۋحىمەن ەڭسەسىن بيىك ۇستاعان، الدەقايدا تىكتەگەن سۇلۋ جانارىنان سىنىق كوڭىلى قىلاڭ بەرەتىن ءداۋىرلى شىعارما. بايقاساق، ءسۇيىمبيكە وبرازى سوڭعى جىلدارداعى شىعارماشىلىق ۇستىنىڭىزعا اينالعانداي.
– سۇيىمبيكە حالىققا جاقسىلىعى كوپ وتكەن، پاراساتتى عانا ەمەس، ءبىلىمدى پاتشا بولعان. حانشا تۋرالى جىر-داستانعا، اڭىز-اڭگىمەگە قانىعىپ ءوستىم. اكە-شەشەم اڭىز عىپ كوپ ايتاتىن. ۇلكەن نوعاي ورداسىنىڭ بيلەۋشىسى بولعان ءجۇسىپتىڭ قىزى. اكەسى سۇيىمبيكەنى قازان بيلەۋشىسى سافاگەرەي حانعا ۇزاتىپ، قازان حاندىعى ساياساتىن جاقسىلىققا بۇرعىسى كەلەدى. ول كەزدە ماسكەۋ جاعى قازان حاندىعىن ۋىسىندا ۇستاپ تۇرعان بولاتىن. سۇيىمبيكە اسقان سۇلۋ ەدى، سافاگەرەي ءبىر كورىپ عاشىق بولادى. كۇيەۋى سوعىستا قايتىس بولعان، سافاگەرەيدەن كورگەن ۇلى وتەمىسگەرەي قازان حاندىعىنىڭ مۇراگەرى بولىپ جاريالانىپ، سۇيىمبيكە بالاسىنىڭ اتىنان بيلىك جۇرگىزەدى. ماسكەۋدەن قىسىم كورگەن وردا توڭىرەگىندە ساتقىندىق جيىلەپ تۇرعان كەز. بىتىراعان حالقىنىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، اسكەرىن قۇراپ قازان قالاسىن قورعاعان سوڭعى بيلەۋشىسى بولدى. ونىڭ ۇلتىنا، حالقىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى ءالى كۇنگە دەيىن ەل اۋزىندا. مەن دە تاتار حالقىنىڭ ءبىر ۇلى رەتىندە 1997 جىلى سۇيىمبيكە پورترەتىن سالىپ شىقتىم.
– مىنا قاشاپ جاتقان جاڭا ءمۇسىنىڭىز دە سۇيىمبيكەگە ارنالىپتى.
– قازىر الا تاڭنان قارا كەشكە دەيىن اينالىسىپ جاتقانىم وسى. وزىمە ۇناماي، جاڭادان تاعى بىرنەشە نوبايىن جاساپ شىقتىم. ساۋلەتتى، سۇلۋ بولۋ كەرەك. جۇمىس اياقتالعان سوڭ، تەزدەتىپ تاتارستانعا اپارماقشىمىن. بۇكىل تاتار حالقى كۇتىپ وتىر. الماتىداعى تاۋەلسىزدىك مونۋمەنتى سياقتى، بۇيىرسا، قازاننىڭ قاق ورتاسىنا قويىلاتىن ازاتتىق ەسكەرتكىشىنە اينالادى. تۇركى حالىقتارىنىڭ ەشبىرىندە سۇيىمبيكەنىڭ ەسكەرتكىشى جوق. كىم ءبىلسىن، قارسىلىق بىلدىرۋشىلەر تاعى بەل الىپ كەتپەسە، تاتارستان پرەزيدەنتى بار، مەملەكەتتىك كوميسسياسى بار، قويۋعا قۇلشىنىپ وتىر.
«سۇيىمبيكە» (1997 جىل)
– تاعى دا دەۋىڭىزگە قاراعاندا، جوبا بۇرىن دا ۇسىنىلعان با؟
– 2002 جىلى تاتارستان پرەزيدەنتى مينتيمەر شايميەۆ ءمۇسىندى قويا المايمىز، قۇزىرەتىم جەتپەيدى دەگەن. بۇگىنگە دەيىن رەسەي بۇل ءمۇسىندى قازانعا قويۋعا مۇمكىنشىلىك بەرمەي كەلگەن-ءدى. يۆان گروزنىي باسقىنشىلىعىنان بۇرىن 100 جىل ەمىن-ەركىن ءومىر سۇرگەن قازان حاندىعىن تاريحتا بولماعانداي كورەدى. سىڭارجاقتىلىق، مويىنداعىسى كەلمەۋ بۇرىننان، كەڭەس كەزىنەن بار ءۇردىس. قازىر ازداپ ەركىنشىلىك بولىپ جاتقان سياقتى. زامان وزگەردى عوي، حالىقتا اقپارات كوپ.
– تاۋەلسىزدىك اياسىنداعى مۋللاشەۆ الەمىندەگى تۇتاس پورترەتتەر گالەرەياسىنىڭ ورنى ايرىقشا. وسىنداعى وبراز تابيعاتىن اشۋدا قانداي نەگىزگە سۇيەندىڭىز؟
– بىرنەشە جىل بۇرىن ەلوردا ماڭىنداعى ەجەلگى بوزوق قالاسىنان قارۋ-جاراعىمەن بىرگە كومىلگەن ايەلدىڭ ءمۇردەسى تابىلدى. ونىڭ ۇستىندە جىبەك جامىلعى، باسىندا دۋلىعا تەكتەس پىشىندە باس كيىمى بولعان. سەگىز جۇزدەي ءىنجۋ تاستارمەن كومكەرىلگەن. سول جاۋىنگەر ايەلدىڭ قاڭقاسىن ماعان كورسەتىپ، بەينەسىن سالىپ بەرسەڭىز دەپ حابارلاستى. وسىنى مەن ەسكى شەبەرلەردىڭ ادىسىمەن سالدىم. ارتىندا ەسكى بوزوق كورىنىپ تۇرادى. كارتينا «بوزوق ارۋى» (2018 جىل) دەپ اتالدى. ال ەڭ ءبىر تولعاندىرعان جۇمىسىم عابدوللا توقايدىڭ پورترەتى (2012 جىل). كارتيناعا بەس جىل بويى كىرىسە الماي ءجۇردىم. توقايدىڭ شىعارماشىلىعى جان-جاقتىلىعىمەن ەرەكشەلەنسە، ءوزىنىڭ تاعدىرى، ءومىر سۇرگەن ءداۋىرى زاماننىڭ قيىن تۇسى ەدى. سوندىقتان اقىن، فيلوسوف توقايدى عانا ەمەس، قىسقا عۇمىرىندا مول مۇرا قالدىرىپ ۇلگەرگەن قايراتكەر تۇلعاسىن كورسەتۋدى ماقسات ەتتىم. تاۋەكەل ەتىپ، جۇمىسقا كىرىسكەن سوڭ توقتاماي ءبىر دەممەن سالىپ شىقتىم، ءويتكەنى اقىن بولمىسىن، تاۋقىمەتىن جان-جۇرەگىممەن سەزدىم.
– ونەر يەسىنىڭ باستان كەشىرگەن ءداۋىرى شىعارماشىلىعىندا ءىز قالدىرارى انىق. بالالىق شاعىڭىز تۋرالى ايتقاندا ەڭ الدىمەن ەسىڭىزگە نە ورالادى؟
– مەنىڭ بالالىق شاعىم قىتايدا ءوتتى، 19 جاسىما دەيىن. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ ەندى-ەندى ءبىتىپ كەلە جاتقان كەزى. بۇل ۋاقىتتا قىتاي مەن كەڭەس وكىمەتىنىڭ دوستىق پەيىلى جاقسى، مامىراجاي تۇس. ۇرىمجىدە تۇرعانىنا قاراماستان، اكەم «پراۆدا»، «وگونەك» سىندى گازەت-جۋرنالدارعا جازىلىپ، كسرو-دا، قازاقستاندا بولىپ جاتقان جاڭالىقتاردان ۇنەمى حاباردار بولىپ وتىردىق. جالپى سۋرەتشى بولۋدىڭ العىشارتىن وتباسىمنان كورىپ ءوستىم. مەكتەپتە دە قولىم قالت ەتە قالسا سۋرەت سالۋمەن اينالىستىم. اكەم سۋرەت سالعان، اتاقتى كالليگراف. زامانىندا ماڭىزدى كاسىپ سانالاتىن ەدى. وسى ونەرىمەن ۇرىمجىدەگى از عانا سىيلى ادامداردىڭ ءبىرى بولدى. شەشەم دە كوزىقاراقتى، ساۋاتتى كىسى ەدى. ايەلدەر گيمنازياسىندا مۇعالىم بولا ءجۇرىپ، قىتايداعى ساۋاتسىزدىقتى جويۋ ناۋقانىنا اتسالىستى. قاتارىنان بەس جىل بويى بۇكىلقىتايلىق حالىق وكىلدەرى قۇرىلتايىنا دەپۋتات رەتىندە شاقىرىلدى. ماو دزە دۋننىڭ ءوزى بەيجىڭگە شاقىرتىپ، ءۇش مارتە وردەنمەن ماراپاتتادى. بەدەلى مىقتى ەدى. 1961 جىلدارى قىتايدا جاپپاي انارحيا بەلەڭ الىپ، وتباسىمىز ەلگە، اتاقونىسقا ورالۋدى ويلاستىرا باستادى. نەگىزى ەكەۋىنىڭ دە ءتۇپ-تامىرى سەمەيدەن. 1930 جىلدارداعى اشتىق پەن قۋعىن-ءسۇرگىن كەزىندە اياگوز ارقىلى شىڭجاڭ اسىپ كەتكەن ەكەن. سوندىقتان مەن ءوزىمدى تولىق ەۋرازيالىق ادام سانايمىن: قىتايدا تۋدىم، ماسكەۋدە ءبىلىم الدىم، قازاقستاندا باقۋاتتى ءومىر كەشىپ، ونەرىمدى ورىستەتتىم.
– وزىڭىزگە تىكەلەي ءتالىم بەرگەن ءتاجىريبەلى پەداگوگتاردان كىمدەردى ايتاسىز؟
– 1967 جىلى ن.ۆ.گوگول اتىنداعى الماتى كوركەمسۋرەت ۋچيليششەسىنە ءتۇسىپ، تەاتر سۋرەتشىسى ماماندىعى بويىنشا وقىدىم. باسقالارعا قاراعاندا وزىق بولىپ، بەس جىلدىقتى ءۇش جىلدا ءبىتىرىپ شىقتىم. سول كەزدەگى اقراپ قۇدايبەرگەنۇلى جۇبانوۆ دەگەن ءبىزدىڭ قۇرمەتتى ديرەكتورىمىز مەنى لەنينگرادتىڭ ي.ە.رەپين اتىنداعى كەسكىندەمە، ءمۇسىن جانە ساۋلەت ونەرى ينستيتۋتىنا وقۋعا جىبەردى. پاتەردە جۇرگەن كەزىم ەدى، اۋەلى اكە-شەشەمدى ورنىقتىرىپ تاستايىن دەپ 2-3 جىل جۇمىس ىستەپ، ءۇي سالدىم. ءسويتىپ 1972 جىلى لەنينگرادقا، قازىرگى سانكت-پەتەربۋرگكە وقۋعا باردىم. قالا وتە سۋىق، ۇيرەنىسۋ قيىنعا سوقتى. كۇننىڭ كوزىن كورمەگەننەن كەيىن كوزىم اۋىراتىندى شىعاردى. اقىرى ۆ.ي.سۋريكوۆ اتىنداعى ءماسكەۋ مەملەكەتتىك كوركەمونەر ينستيتۋتىنا اۋىسىپ الدىم. پيتەردە اكادەميزمدى قاتتى ۇستانسا، مۇندا بۇرىننان كەلە جاتقان ەركىنشىلىك بار. ماعان وتە جاقسى بولدى. سالعان سۋرەتتەرىمە قايران قالعان پروفەسسورلاردىڭ ءوزدەرى قايبىر جۇمىستاردان بوساتىپ ءجىبەرەتىن. وندا تاير سالاحوۆ دەگەن ءبۇتىن دۇنيەگە ايگىلى اكادەميكتىڭ قولىنان وقىدىم. ول ۋاقىتتا «قاتاڭ ءستيلدىڭ» كەزى، ياعني كۇندەلىكتى ءومىر تىنىسىن، حالىقتىڭ قارا جۇمىسىن بەينەلەۋ كەرەك. كەن قازۋشىلار مەن كولحوزشىلاردى، ساۋىنشىلاردى جاپپاي سالدىق. ال مەن وسىعان قارسى بولدىم. نازىكتىك پەن تازالىققا قۇشتار ەدىم. ءسويتىپ ءجۇرىپ گيپەررەاليزم باعىتىنا جاقىندادىم. بۇل شىندىقتى شىندىقتان دا اسىرا كورسەتۋ دەگەن ۇعىمعا سايادى.
– بۇل ۋاقىت ءسىزدىڭ اتاعىڭىزدى بۇكىل وداققا ايگىلەيتىن رەاليستىك ماندەردەگى تۋىندىلارىڭىزدى جازىپ جۇرگەن شاقتارىڭىز عوي.
– ءيا، «تاڭ» (1976) دەگەن جۇمىسىممەن ماسكەۋدە وتكەن بۇكىلوداقتىق كورمەگە قاتىستىم. وقىپ جۇرگەن ستۋدەنتتىڭ وداق دەڭگەيىندەگى كورمەگە قاتىسۋى ينستيتۋت تاريحىندا بۇرىن-سوڭدى بولماعان. جۇمىسىم سونداعى اكادەميكتەرگە ۇنادى. «جەر جانە ۋاقىت. قازاقستان» ءتريپتيحى دە وسى قاتاردا تۋعان دۇنيە. مۇنى كورمە كەزىندە ترەتياكوۆ گالەرەياسى ساتىپ الىپ، بىرنەشە رەت باسىلىپ شىقتى. مۇنىڭ بارلىعى قورعالجىننىڭ ماڭايىنان تاپقان سۋرەتتەر. كۇن ۇزاق قوي باعىپ، كەشكە ورىستەن كەلە جاتقاندا الدىڭنان نەشە مىڭداعان كيىكتەردىڭ وتارى ءورىپ شىعاتىن. كيىكتىڭ كوپتىگى سونشا، كولحوزدىڭ قويىنان اسىپ كەتەتىن. كەڭ دالاعا جايىلعان تەلەگەي تەڭىزدەي ەدى. اسپان. دالا توسىندەگى تولقىنداي تەربەلگەن جۋسان. سول تەڭىزدە دەلفيندەي اسىر سالعان كيىكتەر. وسىلاردىڭ اراسىندا ءوز باقىتىن ءىزدەپ ساپارعا اتتانعان جولاۋشىداي دالا كەزدىم.
– مۇنداي اياقاستى كەلگەن تانىمالدىلىقتى قاسىڭىزداعىلار قالاي قابىلدادى؟
– دوستار كوپ بولدى. ال شىعارماشىلىقتا ءاماندا جالعىزسىڭ. كورە الماعاندار دا از ەمەس. قولداپ-قوشتاپ، قۋانعاندار دا بارشىلىق. قازىر دە سونداي. جەردىڭ ءتۇبى كامچاتكاعا بارىپ «مەن مۋللاشەۆپىن» دەسەم تانيتىندار تابىلادى.
– ۇستازىڭىز، اكادەميك تاير سالاحوۆ سوتسرەاليزمنىڭ نەگىزىن قالاعان سۋرەتشى رەتىندە داڭقى شىقتى. وسى ءتارىزدى ءسىزدىڭ عانا قولتاڭباڭىزدى ايشىقتايتىن قانداي سۇڭعات تەحنيكاسىن ايتا الامىز؟
– كوپ جاعىلىم – مايلى بوياۋ تەحنيكاسىنىڭ باستى ەرەكشەلىگى. ياعني، كەنەپ بەتىنە بوياۋدى قاباتتاي كەلە، بىرىڭعاي تەپ-تەگىس ەتىپ شىعارامىز. وسىنداي ستيليستيكامەن «سۇيىمبيكە» (1997 جىل), «مەيىرىم شۋاعى» (2000 جىل), «اقىن سارا» (2002 جىل) سەكىلدى جۇمىستارىمدى سالىپ شىقتىم. تابيعاتقا شىققاندا يمپرەسسيونيزمنىڭ قويۋ رەڭكىن پايدالانعاندى جاقسى كورەمىن. قاي ءبىر جۇمىستارىمدى جازباي، شالا قالدىراتىنىم بار. نەگىزىنەن ماقساتىما بايلانىستى. كەز كەلگەن اسپاپتا اعىلىپ ويناپ تۇراتىن شەبەر مۋزىكانت سياقتى مەنىڭ دە قولداناتىن ءادىس-تاسىلدەرىم الۋان ءتۇرلى. كوبىندە ءار ءتۇرلى يدەيامەن ەركىن جۇمىس ىستەگەندى ۇناتامىن. كەيىنگى جاستار ءبىر ءتاسىلدى ۇيرەنىپ الىپ، سول ۇردىسپەن ادامدى دا سالادى، تابيعاتتى دا سالادى. بىراق مۇنداي ءادىستى كەزىندە قىتاي، ەۋروپا سۋرەتشىلەرى دە كەڭىنەن قولدانعان. ماسەلەن، قىتاي سۋرەتشىلەرى ءبىر جاپىراقتى مىڭ رەت سالىپ، ىشىنەن بىرەۋىن تاڭداپ الادى. دەسە دە بۇل – تۇبىندە ۇلكەن شەبەرلىككە الىپ باراتىن دۇنيە.
– ال كومپوزيتسيا تابۋ، سيۋجەت ىزدەۋدە قانداي ىزدەنىستەرگە باردىڭىز؟
– ونىڭ جولى كوپ. ءبىر تاقىرىپتى ءارتۇرلى جولمەن ىزدەنەسىڭ. تاريحي، رەاليزم، پورترەت، كلاسسيتسيزم، اۆانگارد بويىنشا ءتۇرلى تاقىرىپتا ىزدەندىم، ىستەدىم. قازىرگى جۇمىستارىمنىڭ باعىتى ءتىپتى بولەك. مەنى تانىتقان جۇمىستارىم ومىردەن الىنعان، ارمان قىلىپ ىزدەگەن، سەزىم تاساسىندا جاتقان سىندارلى كوزقاراستان تۋىپ، تەز سىزبالار ارقىلى سالىنعان شىعارمالار. قيالدان دا شىعارۋعا بولادى. ال تاريحي تاقىرىپتار ءۇشىن ىزدەنۋ بارىسى ءتىپتى بولەك. ماسەلەن، ابىلاي حان مەن ءجانىبەك-كەرەي وبرازىن ەتنوگرافيالىق ىڭعايدا تارقاتۋ ءۇشىن ىشكى سەزىمىڭە دەن قوياسىڭ. ويتكەنى ەشقانداي نۇسقاۋلىق جوق. قانشالىقتى كوپ ىزدەنسەڭ، سونشالىقتى مازمۇنى تەرەڭدەي تۇسەدى.
– فرانتسۋز، نەمىس، يتاليالىق سۋرەتشىلەردىڭ شىعارماشىلىعىڭىزعا ەلەۋلى ىقپال ەتكەنىن ايتاسىز.
– ورتا عاسىر سۋرەتشىلەرىن، اسىرەسە مىناۋ XX عاسىر باسىنداعى كۋبيزم، يمپرەسسيونيزم وكىلدەرى – پيكاسسو، پول گاگەندى وتە جاقسى كورەم. سول قاتارداعى سۋرەتشىلەردەن انري ماتيسستەن ۇيرەندىم، تانىدىم. پروفەسسورىمىز سالاحوۆ «ەشكىمگە باعىنىپ، ىقپالىندا كەتپە. از بولسا دا ءوز ءسوزىڭدى ايتىپ قال»، دەيتىن. ءبىر سۋرەتشىلەر بولادى، بىرەۋلەردى قۇدايداي كورىپ، تابىنىپ جاتاتىن. ول – جاقسى نارسە ەمەس.
– كازيمير مالەۆيچتىڭ «قارا كۆادراتى» اركەز ايتىلىپ كەلەدى. بۇل كارتينانى ءسىز قالاي تۇسىندىرەر ەدىڭىز؟
– مالەۆيچ ءوز داۋىرىندە ۇلكەن جاڭالىق بولدى. ول كۆادراتتىڭ ىشىندە ەشتەڭە جوق، قارا بوياۋ عانا. ماسەلە، ەڭ ءبىرىنشى بولىپ «مىنە، ءومىر وسىنداي بولادى» دەپ ايتا الۋىندا. ۇلكەن ماعىنالى دۇنيە. سول ءتارىزدى پاريجدەگى جورج پومپيدۋ مۋزەيىندە بيىكتىگى 8 مەترلىك كارتينا بار. كوردىم، ەشتەڭە جازىلماعان اپپاق كەنەپ قانا. سونىڭ الدىنا كەلگەن ەل-جۇرت ءوزىنىڭ ويىن اق قۇبىلىستان ىزدەيدى. پيكاسسونى دا سالۋ قيىن ەمەس، تەك قايتالاپ سالا الاسىڭ. بىراق قايتالاۋ – ونەر ەمەس. مالەۆيچ ءوز كەزىندەگى تالانتتى سۋرەتشى، تاريحتا مالەۆيچ بولىپ قالدى. سونى ءسان رەتىندە قايتالاپ، كوتەرىپ جاتاتىندار بار. قارا كۆادراتتا ەشقانداي قۇپيا جوق. مالەۆيچتىڭ كۆادراتىنان سوڭ، كۋبيزم ءبىزدىڭ ءومىرىمىزدىڭ سان سالاسىندا كورىنىس تاپتى. قازىر حاي-تەك ماعىناسى وزگەرىپ، 100 جىل دەگەندە كۋبيزم ستيليستيكاسى بىرتىندەپ كەتىپ بارا جاتىر. ءبىرىنشى بولىپ جاساي الساڭ، سول سەنىڭ داڭقىڭدى اسىرادى. ونەر وسىنداي دارالىقتى سۇيەدى.
– دەگەنمەن سول 70-80-جىلدارداعى شىعارمالارىڭىزدان وزىندىك قولتاڭبا، ەرەكشە ۇقىپتىلىق بايقالاتىنداي.
– قازاقستان بەينەلەۋ ونەرىنىڭ كوش باسىندا تۇرعان اۋباكىر سمايلوۆ، ءابىلحان قاستەەۆتەردى تۇگەل كوردىم. ساليحيتدين ايتباەۆتارمەن بىرگە جۇمىس ىستەدىك. ايشا عالىمباەۆامەن وتە جاقىن ارالاسىپ تۇردىق. ابايدى قاشاعان حاكىمجان ناۋرىزباەۆ، ءدۇنيەدەن ەرتە ءوتىپ كەتكەن ماقىم قيسامەدينوۆ قانداي ءجىگىت ەدى. ونىڭ «ماحامبەت» (1973) توپتاماسى – گرافيكالىق شىعارمالارىنىڭ ەڭ تورەسى. وتە مادەنيەتتى، زيالى جان بولدى. الدىڭعى تولقىن اعالاردان ءۇيرەنە ءجۇرىپ، عىلىمداعى، مادەنيەتتەگى وراسان زور وزگەرىستى اڭداي ءبىلدىم ءارى رومانتيكالىق ليريكا ارقىلى جەتكىزدىم. شىعارماشىلىق، پلاستيكالىق تۇرعىدان قازىر دە ماڭىزىن جوعالتقان جوق. كەڭەس وداعىندا ءبىرىنشى بولىپ گيپەررەاليزمدى اشتىم. ول كەزدە بار بولعانى 32-33 جاستامىن. اتباسار، قاراعاندى جاقتاعى كولحوزداردى ارالاي ءجۇرىپ، شوپاندار ومىرىنە قاتىستى جۇمىستاردى اكەلدىم. بۇل جۇمىستاردىڭ بارلىعى زامانا شىندىعىن، تىنىسىن كورسەتەتىن تۋىندىلار. قويشىلاردىڭ دا ادام ەكەنىن، جەر يەسى ەكەنىن، ولارعا دا ەرەكشە نازار اۋدارىلۋى ءتيىس ەكەنىن ماقسات ەتىپ سالىنعان كارتينالار. «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتى «سوۆەت شوپانىن نەگە بەيشارا ەتىپ كورسەتەسىز؟ سوۆەت شوپانىنىڭ قولىندا دومبىراسى بار، ءاردايىم كوڭىلدى ءجۇرۋى ءتيىس»، دەپ جازدى. ودان كەيىن 90-جىلدار مۇلدەم قيىن بولىپ كەتتى. وسى كەزدە شەبەرحانامنان شىقپاي، ەرەكشە تاقىرىپتارمەن جۇمىس ىستەدىم.
«ۋاقىتپەن ۇشۋ»، (2017 جىل)
– سول اۋمالى-توكپەلى كەزەڭدە تۋعان شىعارمالارىڭىزعا توقتالايىقشى.
– بۇل جۇمىستاردىڭ بارلىعى سەريالى، جالعاستى دۇنيەلەر. نەگىزگى يدەياسى ادام مەن تابيعات تەپە-تەڭدىگىن كوكسەيدى. شەت مەملەكەتتەرگە كوپ ساتىلدى. تاريحپەن، سيمۆوليزممەن، ءتۇستە كورگەن، اقىلدان سىرت ويلاردى ءمۇمكىنشىلىگىڭ جەتسە سالۋعا بولادى. قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن العان سوڭ بۇرىن ايتىلماعان قازاق تاريحى، پورترەتى، كوزقاراسى جازىلا باستادى. مەن دە سول كەزدە كىرىسىپ، ابايدىڭ، قازىرگى ءارتىستەرىمىزدىڭ، تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىز نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭ پورترەتتەرىن سالدىم.
– مىنا سول قاپتالىمىزدا ءىلىنىپ تۇرعان كارتينا ءسىزدىڭ سيريا، اۋعانستانعا بارعان اتىشۋلى ساپارىڭىزداعى قولتاڭباڭىز سياقتى.
– كەڭەس كەزىندە شەتەلگە اركىم شىعا المايتىن. مەن التى جىلداي بۇكىلوداقتىق سۋرەتشىلەر وداعىنىڭ كوميسسياسىنىڭ باسشىلىق قۇرامىندا بولدىم. ءبىر كۇنى «مۋللاشەۆ، ءبىر تاپسىرما بار. وتە ماڭىزدى» دەپ شاقىردى. «قايدا بارامىن؟» دەسەم، «سيرياعا» دەيدى. «سوعىس بولىپ جاتقان جوق پا؟» دەسەم، «وندا تۇرعان نە بار؟» دەپ كۇلەدى. سيريانى اكەمنىڭ ايتۋىمەن بىلەتىنمىن. «ونەر تاريحى» دەگەن ۇلكەن البومنان ەجەلگى گرەكيانى، سيريانى كورسەتىپ، اڭگىمەلەپ بەرەتىن. 1914 جىلى مەككەدەن قايتىپ كەلە جاتقان اتام سونداعى شام قالاسىندا ومىردەن وتكەن ەكەن.
تانىس تا بەيتانىس سيريا ساپارى بىردەن قىزىق كورىنىپ كەتتى. ءبىزدى وتە جاقسى قارسى الدى. وندا ءاربىر قادامىڭ تۇنعان تاريح – الەكساندر ماكەدونسكي كەزىنەن تارتىپ، بۇرىنعى شۋمەرلەردىڭ ەسكەرتكىشتەرى، مۋزەيلەرى تولعان. سول جەردەن حريستيان مەن مۇسىلمان جۇرتىنىڭ تاتۋ دوستىعىنا كۋا بولدىم. شىركەۋى مەن مەشىتى ءبىر تامعا جاپسارلاس سوعىلعان. ءبىر-ءبىرىنىڭ ءدامحانالارىنا ەمىن-ەركىن كىرىپ، شاي ءىشىپ جۇرە بەرەدى. ساۋد ارابياسى، پاكىستانعا قاراعاندا بوستاندىق بار. قىزدار دا كۇندىز بەتىن بۇركەمەي، اشىق جۇرەدى. مەن سياقتى جاس سۋرەتشىگە تالاس-تارتىسقا تولى وتە قىزىق ساپار ەدى.
«پالميرانىڭ تريۋمفالدى اركاسى»، (1978 جىل)
ەجەلگى ريم ساۋلەتىمەن داڭقى شىققان پالميرادا ءۇش كۇن بولدىم. ءسىز كورسەتىپ وتىرعان كارتينانى سول ساپاردا 1978 جىلى سالعام، تاريحي ەڭبەك. «پالميرانىڭ تريۋمفالدى اركاسى» دەپ اتالادى. سوعىستان سوڭ بۇل ەسكەرتكىشتىڭ قيراندىسى عانا قالعان، جارتىسى جوق. سول ساپاردا باقانداي 17 قالانى ارالادىم، بىراق اتامنىڭ قابىرىن ىزدەپ تابا المادىم. ول كەزدەگى تاستار جۋىلىپ كەتكەن ەكەن، قۇران باعىشتاپ كەرى قايتتىق. بۇدان سوڭ اۋعانستانعا جولعا شىقتىم. مىڭ جىل بۇرىنعى دامىماعان قالپىندا قالىپ قويعان اۋعان ەلىن كورگىم كەلدى. بۇعان دەيىن كەڭەس ادامىنىڭ اياعى تيمەگەن جەرلەرگە بارىپ، ماشينادان شىقپاي سۋرەت سالدىم. اسكەرلەر مەنى قورعاپ ءجۇردى.
سول بارعان جەرىمدە مەنى ءۇش رەت قۇداي ساقتاپ قالدى. ءبىر رەت، مەن ءجۇرىپ وتكەن جولدا مەنىڭ ءدال ارتىمدا كەلە جاتقان قىز تانك ميناسىنا تاپ بولدى. ۆولەيبول وينايتىن الاڭعا كومىپ قويعان ەكەن، مەن ينستيتۋتقا كىرە بەرگەنىمدە جارىلدى. ودان كەيىن ءبىزدى پيونەرلەر ۇيىنە الىپ باردى. ءبىز شىققان سوڭ 15 مينۋتتان سوڭ الگى وقۋ ورنىنا بومبا تاستالدى. بار بولعانى 500 مەتر عانا اۋلاق كەتكەن ەدىك. قانداي ايانىشتى. ءۇشىنشى رەت، بىلمەستىكپەن جالعىز ءوزىم سىرتقا شىعىپ كەتىپ، جيىرما شالما وراعان اۋعاندارعا ۇستالىپ قالدىم. 50-دەي ادام جابىلا كەتتى. ولگەن جەرىم وسى ەكەن دەپ ويلادىم. جانىم قىسىلعاندا «ءالحامدۋليللا مۇسىلمانمىن» دەپ ساۋدىراتىپ، قۇران وقي جونەلدىم. ولار اڭىراپ 3-4 مينۋت توقتاپ قالعاندا، اسكەرلەر كەلىپ، امان الىپ قالدى. قازىر قالايشا قورىقپاي بارىپ جۇرگەنىمە تاڭ قالامىن. كوزسىزدىك قوي.
– ال ەڭ قىمباتقا باعالانعان تۋىندىڭىزدى ايتا الاسىز با؟
– بۇل ەندى كوممەرتسيالىق قۇپيا (كۇلىپ). ەكى كارتينانى 70 مىڭ، ءبىر كارتينانى 50 مىڭ اقش دوللارىنا ساتقانىم بار. ودان قىمباتى...قايبىر سۋرەتىم شەتەلدىك اۋكتسيوندا 150 مىڭ اقش دوللارىنا باعالاندى. تۇگەل كلاسسيكالىق جۇمىستار.
– اتاقتى سۋرەتشىنىڭ بۇگىنگى جاس شەبەرلەرگە ايتارى بار ما؟ ءبىر اڭگىمەڭىزدە ۇيرەنەمىن دەگەن تالانتتى جاستار بولسا، ءۇيرەتۋگە دايارمىن دەگەن ەدىڭىز.
– دارىندى تالاپكەر بولسا دەپ كوپتەن ىزدەدىم. ارا-تۇرا ەكى-ءۇش قىز-جىگىت كەلىپ تۇرادى ماعان. قازىر جاستاردىڭ ۋاقىتى كومپيۋتەرگە، تەلەفونعا الدانۋمەن ءوتىپ جاتىر عوي. كوركەمونەر سالاسىندا ابدىراپ قالعان جاستار كوپ. ءبىر جاعىنان ولارعا اناۋ ايتقانداي ۇلگى دە جوق. كوركەمدىك كەڭەس ارقىلى وتكەن كورمەلەر بولعاندا، جاستار كاسىبي سۋرەتشىلەردى تانىر ەدى. اندا-ساندا ءبىر بولاتىن كونكۋرستار تۇك تە بولمايدى. سۋرەتشى بولۋ ءۇشىن ەڭ اۋەلى سەزىمتالدىق كەرەك. ول تالانتقا جاتا ما، ءبىلمەدىم. ەكونوميستەر، ساياساتكەرلەر ەل جاعدايىن كۇنى بۇرىن بولجاپ جاتسا، سۋرەتشى دە ناق سولاي ىشكى سەزىممەن ۋاقىت تىنىسىن كورە الۋى ءتيىس. بيىل مەن 75-كە تولامىن. وسى جاسىما دەيىن استانانىڭ ارحيتەكتۋرالىق جۇمىستارىندا، كوركەمونەر سالاسىندا ەداۋىر جۇمىس ىستەپ كەلدىك. كۇزدە مەرەيتويلىق ۇلكەن كورمەمدى وتكىزسەم دەپ جوسپارلاپ وتىرمىن.
– مەرەيتويلىق كورمەڭىزدىڭ جاڭالىقتارى قانداي؟
– استانادا جيىرمادان استام كورمەم ءوتىپتى. ءۇش كورمەمە ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ قاتىسىپ، وڭ باعاسىن بەرگەن ەدى. جۇمىستارىمنىڭ كەز كەلگەن ادامعا تۇسىنىكتى، قاراپايىم، ۇعىنىقتى بولعانىن قالايمىن. تاريحي مازمۇندى ارقاۋ ەتە وتىرىپ، ءداۋىر كەلبەتىن اشاتىن شىعارمالار تۋدىرۋ ءۇشىن جۇمىس ءىستەيمىن. كورمەدە كەيىنگى جىلدارداعى ىزدەنىستەرىمە كۋا بولاسىزدار. وسى رەتتە جۇبايىم روزا مۇراتبەكقىزىنا العىسىم شەكسىز. ول كىسى بولماعاندا سۋرەتشىلىكتى جالعاستىرا الماي قالعان بولار ەدىم. وقىپ جۇرگەندە تانىسىپ ەدىك، وقۋعا كەرى اسەر ەتەر دەپ ءجۇرىپ قالدىم. كەش ۇيلەندىك. مىنەكەي، سودان بەرى بىرگەمىز. باقىتتىمىز. بارلىق جۇمىستى بىرگە اتقارىپ كەلەمىز. كەلىمدى، كەتىمدى قوناق كوپ. سونىڭ بارلىعىن ءوزى رەتتەيدى.
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت.
ايا ءومىرتاي
«Egemen Qazaqstan»
