بولار اكىمگە قانداي تالاپ قويىلادى؟
كانديداتتاردى اۋىل اكىمدەرىن سايلاعانداي، ياعني تىركەلگەن ساياسي پارتيالار جانە جوعارى تۇرعان اكىم ۇسىنا الادى. ەگەر ۇسىنۋ مەرزىمى اياقتالعان كەزدە ءبىر عانا كانديدات بولسا، وعان بالاما رەتىندە وبلىس اكىمى ەكىنشى كانديداتتى ۇسىنادى. ال كانديداتتار مۇلدەم بولماسا، وندا وبلىس اكىمى ەكى كانديداتۋرانى ۇسىنادى. ال ءوزىن-ءوزى ۇسىنعان كانديدات سايلاۋعا قاتىسۋى ءۇشىن ءتيىستى اكىمشىلىك-اۋماقتىق بىرلىكتە تۇراتىن سايلاۋشىلاردىڭ كەمىندە ءبىر پايىز قولىن جيناۋى كەرەك. اۋداندار مەن وبلىستىق ماڭىزى بار قالالاردىڭ اكىمدەرىنە كانديدات قازاقستان ازاماتى بولۋى جانە 25 جاستان تومەن بولماۋى، سونداي-اق جەكەلەگەن مەملەكەتتىك ساياسي لاۋازىمدارعا قويىلاتىن بىلىكتىلىك تالاپتارىنا سايكەس كەلۋگە ءتيىس. كانديدات ەڭبەك ءوتىلى بويىنشا تالاپتاردىڭ 11 نۇسقاسىنىڭ بارىنە دە سايكەس كەلۋگە ءتيىس. بۇل رەتتە مەملەكەتتىك قىزمەتتە جۇمىس تاجىريبەسىنىڭ بولۋى مىندەتتى ەمەس. بىراق، كەمىندە بەس جىل جۇمىس ءوتىلى، ونىڭ ىشىندە ورتاشا جىلدىق شتات سانى كەمىندە ەلۋ ادام بولاتىن ورتا كاسىپكەرلىك سۋبەكتىلەرىنىڭ نە كوممەرتسيالىق ەمەس ۇيىمداردىڭ باسشى لاۋازىمدارىندا كەمىندە ەكى جىل جۇمىس ءوتىلى نەمەسە پرەزيدەنتتىك جاستار كادرلىق رەزەرۆىنە الىنعان ادامدار ءۇشىن كەمىندە بەس جىل جۇمىس ءوتىلى جانە تاعى باسقالار بولۋى مۇمكىن. سايلاناتىن اكىمنىڭ وكىلەتتىك مەرزىمى – 4 جىل. ءبىر ادام قاتارىنان ەكى رەتتەن ارتىق اۋدان (وبلىستىق ماڭىزى بار قالا) اكىمى بولىپ سايلانا المايدى. سونىمەن قاتار اۋدان جانە وبلىستىق ماڭىزى بار قالا ءماسليحاتتارىنا ءماسليحات دەپۋتاتتارىنىڭ جالپى سانىنىڭ كەمىندە بەستەن ءبىرىنىڭ باستاماسى بويىنشا اكىمگە ءوز مىندەتتەرىن تيىسىنشە ورىنداماعان جاعدايدا سەنىمسىزدىك ءبىلدىرۋ تۋرالى ماسەلەنى قاراۋ جونىندەگى وكىلەتتىكتەر بەرىلەدى. بۇل جاعدايدا ءماسليحات دەپۋتاتتاردىڭ جالپى سانىنىڭ كوپشىلىك داۋىسىمەن اكىمگە سەنىمسىزدىك بىلدىرۋگە جانە جوعارى تۇرعان اكىمنىڭ الدىنا ونى قىزمەتتەن بوساتۋ تۋرالى ماسەلە قويۋعا قۇقىلى. بەكىتىلگەن تالاپتىڭ ىشىندە ەكى بىردەي «اتتەگەن-اي» بار سەكىلدى. ونىڭ ءبىرىنشىسى جۇمىس وتىلىنە بايلانىستى. بۇل جەردە پرەزيدەنت سايلاۋىندا كانديداتقا قويىلاتىن 5 جىلدىق مەملەكەتتىك قىزمەت تالاپ ەتىلمەيدى ەكەن. بىراق ورتاشا جىلدىق شتات سانى كەمىندە ەلۋ ادام بولاتىن ورتا كاسىپكەرلىك سۋبەكتىلەرىنىڭ نە كوممەرتسيالىق ەمەس ۇيىمداردىڭ باسشى لاۋازىمدارىندا كەمىندە ەكى جىل جۇمىس ءوتىلىن تالاپ ەتۋ قانشالىقتى ورىندى؟ زاڭدا اۋدان اكىمى بولعىسى كەلەتىن كەز كەلگەن ادامعا مۇمكىندىك بەرىلۋ كەرەك ەدى. سونداي-اق اۋدان نەمەسە وبلىستىق ماڭىزى بار قالا اكىمىن ءماسليحات دەپۋتاتتارى ارقىلى الىپ تاستاۋ قانشالىقتى ورىندى؟ اتالعان دەپۋتاتتار ءادىل سايلانباعاننان كەيىن وبلىس اكىمىنە باعىنىشتى بولىپ شىقپاي ما؟ ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى، بۇل تالاپ، ىڭعايسىز اكىمدى قىزمەتتەن الۋعا ارنالعان تەتىك بولىپ جۇرمەي مە؟«ساياسي قۇقىقتىق رەفورما جۇرگىزۋ قاجەت»
ساياساتتانۋشى ءازىمباي عالي اكىم سايلاۋى وتە ماڭىزدى قادام ەكەنىن ايتادى. سەبەبى ول ساياسي قۇقىقتىق رەفورما جۇرگىزبەي، ەلدىڭ ەكونوميكالىق جاعدايى تۇزەلمەيتىنىن تىلگە تيەك ەتتى. «قازاقستان 1990 جىلدارى پارمەندى ەكونوميكالىق ساياسات جۇرگىزدى. سونىڭ ارقاسىندا ءبىز ءتاپ-ءتاۋىر ەكونوميكالىق قارقىن الدىق. بىراق بۇل بىزگە جەتكىلىكسىز ەكەن. ەندى بىزگە ساياسي قۇقىقتىق رەفورما جاساۋ كەرەك ەكەن. ول ءۇشىن ناقتى جۇمىس ىستەيتىن دەموكراتيالىق ينستيتۋتتار قالىپتاسۋى كەرەك. ەكونوميكالىق رەفورمادان كەيىن ەكونوميكامىز تۇزەلگەنى جاسىرىن ەمەس. بىراق بارا كەلە بىزگە ءبىر ماڭىزدى فاكتور جەتىسپەيتىنى بەلىگىلى بولدى. ول مەنشىككە كەپىلدىك بەرۋ ماسەلەسى. سەن ءوز ەڭبەگىڭمەن بيزنەستە قارجى جينادىڭ، بىراق ونى ۇستاپ تۇراتىنىڭا ەشقانداي كەپىلدىك جوق. ونى الدە ءبىر ادام تارتىپ الۋى ابدەن مۇمكىن. سوندىقتان قۇقىقتىق ساياسي رەفورما جۇرگىزىلۋ كەرەك. قۇقىقتىق ساياسي رەفورمانىڭ ماقساتى مەنشىك پەن دەربەس ادامعا كەپىلدىك بەرۋ بولىپ سانالادى»، – دەيدى ول. ءازىمباي عالي اكىم سايلاۋى سەپاراتيستىك كوڭىل-كۇيدى ارتتىرىپ جىبەرۋ مۇمكىن دەپ سانايدى. ايتسە دە ول بيلىك وسىنى سىلتاۋ ەتىپ، ساياسي قۇقىقتىق رەفورما جۇرگىزبەي وتىرعانىن ەسكە سالدى. «قازاقستاندا ورىس دياسپوراسى وتە كوپ تۇرادى. قۇداي باسقا بەرمەسىن، بىراق كەي وڭىردە سەپاراتيستىك كوڭىل-كۇي پايدا بولۋى مۇمكىن. شىن مانىندە ءبىزدىڭ ەلىمىزدە مۇنداي قاۋىپ بار. ءاۋ باستا ايتقانىمداي ءبىزدىڭ ەلدە ەكونوميكالىق رەفورما وتە جاقسى ءوتتى، ال قۇقىقتىق ساياسي رەفورما جارتىلاي ءجۇرىپ جاتىر. سەپاراتيستىك سەبەپ بيلىككە ساياسي رەفورمانى جارتىلاي جاساۋعا سىلتاۋ بولدى. ءبىزدىڭ نومەنكلاتۋرا كەيدە قيسىندى، كەيدە قيسىنسىز «ءبىر پالە بولسا، ونى توقتاتا الماي قالامىز. ەكونوميكالىق وزگەرىس جاسادىق، بىراق ساياسي قۇقىقتىق رەفورما كەرەك جوق» دەپ شوشىتادى. بىراق شىن مانىندە اۋداندار ءوزىن ءوزى باسقارۋ كەرەك. بىراق ءبىز «سەپاراتيزم بولادى» دەپ قورقامىز. ءبىزدىڭ باسشىلاردا ساياسي جىگەر جەتىسپەيدى. قاۋىپ بار. بىراق ساياسي قۇقىقتىق رەفورمانى جاساۋ كەرەك. بۇرىن «ەكونوميكالىق رەفورما جۇرگىزسەك بولدى، ساياسي رەفورما جۇرگىزۋدىڭ قاجەتى جوق» دەگەندەي كوزقاراس بولدى. بىراق ساياسي قۇقىقتىق رەفورما جاسالماسا، ەكونوميكالىق رەفورما جارتىلاي جۇمىس ىستەيتىنىن كورىپ وتىرمىز. سوندىقتان بىزگە ساياسي قۇقىقتىق رەفورما جاساۋ كەرەك. وعان تولىق بارا المايمىز نەمەسە جارتىلاي جاساپ، كوزالداۋ جاساي الامىز. وعان نەگىزگى سەبەپ ورىس سەپاراتيزمى اسقىنىپ كەتە مە دەگەن الاڭ بولىپ وتىر. مۇنداي قاۋىپ بار. بىراق ونىڭ شىن مانىندە قانشالىقتى قاۋىپتى بولاتىنىن ءبىر قۇداي بىلەدى»، – دەيدى ءازىمباي عالي.«جەرگىلىكتى جەردىڭ ماسەلەسىن تىڭداپ، دۇرىس شەشسە»
ال ساياساتتانۋشى ماقسات جاقاۋ ءازىمباي عاليدىڭ «سەپاراتيستىك جاعداي بولۋى مۇمكىن» دەگەن كوزقاراسىمەن كەلىسپەيدى. ويتكەنى ول كانديدات تىركەلمەس بۇرىن قۇزىرلى ورگان تاراپىنان ءجىتى تەكسەرىستەن ءوتۋ كەرەك ەكەنىن ەسكەرتتى.«بۇل جەردە ءوزىن ءوزى باسقارۋ زاڭىنا نازار اۋدارۋ كەرەك. سەپاراتيستىك ۇستانىمداعى ادام كانديدات تىركەلمەستەن بۇرىن، ونىڭ اتا زاڭدى، قازاق تاريحىن جانە مەملەكەتتىك ءتىلدى قانشالىقتى دەڭگەيدە مەڭگەرگەنى نازارعا الىنۋى كەرەك. سونداي-اق ول جەرگىلىكتى جەردە ءوز كاسىبىمەن حالىققا پايداسىن تيگىزگەن ازامات بولۋ كەرەك. وسى تالاپتارعا سايكەس كەلەتىن ازامات بولسا، ول كانديدات رەتىندە تىركەلۋ كەرەك. بۇل قازاقستان بولعاندىقتان قازاقتىڭ عانا قۇقىعى قورعالادى دەگەن ءسوز ەمەس، ەلىمىزدە ءتۇرلى ەتنوس وكىلدەرىنە دە نازار اۋدارۋ كەرەك. ال ەرتەڭ كۇنى سەپاراتيستىك ماسەلە بولىپ جاتسا، وعان جوعارىدا اتالعان زاڭدار جاۋاپ بەرۋ كەرەك. ەگەر كانديداتتىڭ ويى بۇزىق بولاتىن بولسا، «ۇقك مەن جەرگىلىكتى ازاماتتىق بەلسەندىلەر جانە باق قايدا قاراپ وتىر؟» دەگەن سۇراق تۋىندايدى. قازىر الەۋمەتتتىك جەلىدە قانداي دا شەنەۋنىككە بايلانىستى داۋ بولسا، ول جاۋاپ بەرىپ جاتادى. كەز كەلگەن ادام اكىم بولعىسى كەلسە، ءاۋ باستا ايتىلعان تالاپقا ساي بولۋى كەرەك. سول كەزدە عانا مەملەكەتشىل اكىمدەردى سايلاي الامىز. كەيىن كەلە-كەلە قانداي دا ءبىر ماسەلە بولىپ جاتسا، ول باسقا اڭگىمە. مىسالى، جوعارى قىزمەتكە ادام تاعايىنداعان كەزدە، ول ءجىتى تەكسەرۋدەن وتەدى. سول سەكىلدى كانديداتتاردى دا تەكسەرۋ كەرەك. ال ەندى «سولتۇستىككە ورىستار اكىم بولىپ، قازاقتارعا كۇن كورسەتپەي قويادى» دەگەن دۇنيە بولمايدى. مۇنداي بايبالام سالۋدىڭ قاجەتى جوق. مەملەكەتتىك تىلدەن باستاپ، اتا زاڭدى، قازاق تاريحىن جاقسى بىلەتىن ازامات، مەيلى ول قازاق بولسىن، ورىس نەمەسە تاتار بولسىن اكىم بولىپ سايلانۋ كەرەك. ەرتەڭ كۇنى جەرگىلىكتى جەردىڭ ماسەلەسىن تىڭداپ، ونى دۇرىس شەشسە بولدى. ال ەندى سەپاراتيستىك وي اكىمدەردەن عانا شىعادى دەگەن قاتە تۇسىنىك»، – دەيدى ول.
سەرىك جولداسباي «ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
