بۇگىن، 31 مامىر - ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان ازاماتتاردى جانە اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى. قازاقستاندا بۇل قارالى كۇندى اتاپ ءوتۋ سوۆەت وداعى ىدىراماي تۇرىپ باستالعان. الايدا 1997 جىلدان بەرى رەسمي اتالىپ كەلەدى.
تاريحي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، 1921 جىلدان 1954 جىلعا دەيىنگى كەزەڭدە بۇكىل وداقتا ساياسي باپتار بويىنشا سوتتالعانداردىڭ جالپى سانى 3 ميلليون 777 مىڭعا جەتتى. ونىڭ ىشىندە 642 مىڭ ادام قاتاڭ جازاعا كەسىلدى.
قازاقستان اۋماعىندا لاگەرلەر مەن قاماۋ ورىندارى باس باسقارماسى جۇيەسىنىڭ 11 مەكەمەسى جۇمىس ىستەدى. وتان ساتقىندارى ايەلدەرىنىڭ اقمولا لاگەرى (الجير), قاراعاندى ەڭبەكپەن تۇزەتۋ لاگەرى (كارلاگ), دالني، ستەپنوي، پەسچانىي، كامىشلاگ، اقتوبە، جەزقازعان لاگەرى، پەتروپاۆل لاگەرى، كينگير جانە وسكەمەن لاگەرى بۇگىندە تاريحي مۇراجايعا اينالدى.
«حالىق جاۋى»، «وتاندى ساتقاندار» دەگەن ايىپ تاعىلىپ، تامۇق وتىنا تۇسكەن سان مىڭداعان ادامداردى تەك رۋحىن جاسىتىپ، قارسىلىقسىز، ءۇنسىز باعىناتىن توبىرعا اينالدىرۋدى ماقسات تۇتقان ساياسي لاگەرلەرلەردىڭ بۇگىنگى كۇيى تۋرالى قاراعاندى وبلىستىق عىلىمي تەحنيكالىق قۇجاتتاما جونىندەگى ارحيۆ باسشىسى، تاريحشى تەمىرعالي ارشابەكوۆ ايتىپ بەردى.
- ۇكىمەت ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنا ارنالعان مۇراجايلاردى دامىتۋعا قانشالىقتى كوڭىل بولەدى؟
- كەشەگى كەڭەس وداعىنىڭ كەڭ بايتاق تەرريتورياسىن شىرماۋىقتاي شىرماعان ءاربىر ازاپ لاگەرلەرىنىڭ وزىندىك تاريحى بار. قازاق حالقىنىڭ حح عاسىردىڭ باسىندا وتكىزگەن زاردابى، مۇڭى، قايعىسى مەملەكەت تاراپىنان ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنا ارنالعان مۋزەيلەردە قويىلعان بولاتىن. سولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ ۇلكەن ەكى مۇراجايدى ايتىپ وتكەن ءجون. ءبىرى – قاراعاندى لاگەرلەرىنىڭ ورتالىعى بولعان دولينكا كەنتىندەگى كارلاگ مۇراجايى، ەكىنشىسى - اقمولا وبلىسىنداعى الجير.
2010 جىلدان باستاپ قاراعاندى وبلىسى اكىمدىگىنىڭ باسقارماسىنىڭ ۇيىتقى بولۋىمەن وسى جەردە كارلاگ مۇراجايىن قۇرۋعا شەشىم قابىلداندى. 2011 جىلى بۇل ىسكە استى. ەكى قاباتتان تۇراتىن ەسكى عيمارات 1933-35 جىلدارى تۇتقىنداردىڭ كۇشىمەن سالىنعان بولاتىن. مۇراجايدىڭ اۋماعى 3326 شارشى مەتردى قۇرايدى. 13 ەكسپوزيتسيالىق زالدان تۇرادى. وندا كارلاگتىڭ قۇرىلۋىنان باستاپ، تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ قازىرگى تاريحىنا دەيىن تۇتاس قامتىلعان.
60-80 جىلدار ارالىعىندا كارلاگقا قاتىستى كوپ قۇجاتتاردى ماسكەۋ مەن لەنينگرادتان، رەسەيدىڭ باسقا دا وڭىرلەرىنەن كەلگەن زەرتتەۋشىلەرى الىپ كەتىپ قيىندىق تۋعىزدى. الايدا، ەلىمىزدىڭ عالىمدارى تاريحتى زەرتتەپ، بۇگىنگى كۇنى بىزگە قۇندى اقپاراتتار بەرىپ وتىر.
- ەلىمىزدە ساياسي-قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنا ارنالعان بىرنەشە مۇراجاي بار. ال سول مۇراجايلار جاستارعا قالاي دارىپتەلىپ ءجۇر؟ بۇل تۋرالى تاريحشى رەتىندە نە ايتاسىز؟
- بۇل اتالعان ساياسي قۋعىن-سۇرگىندەردى اقتاۋعا ارنالعان مۋزەيلەردىڭ جاستارعا بەرەتىن ءتالىم-تاربيەسى وتە مول. ءبىز تەك قانا عالامتوردان نەمەسە باسقادا ءارتۇرلى اقپارات كوزدەرىنەن وقىپ الماي، ولاردى بارىپ كورۋىمىز كەرەك. ەكسكۋرسيالار ارقىلى جاستار، وقۋشىلار، ستۋدەنتتەر وتە كوپ ماعلۇمات الادى. مۇنداعى بەرىلگەن اقپاراتتار كەڭەستىك زاماننىڭ ەڭ اۋىر كەزەڭىن زۇلمات زاماندى جاستارعا كورسەتىپ، تاريحتى ۇمىتپاۋعا شاقىرادى. مۇراجايلاردان قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن جاندارىن بەرگەن كۇرەسكەرلەردىڭ ەڭبەگىن كورىپ، وتكەنگە تاعزىم ەتۋگە بولادى. سوندىقتان ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنا ارنالعان مۇراجايلاردى شاڭ باسىپ قالماۋى كەرەك.
- الاش ارىستارىنىڭ ازاتتىق جولىنداعى كۇرەسى ءبىر بولەك. مۇراجاي ەكسپوزيتسياسىندا ولار تۋرالى قانداي تىڭ ماعلۇماتتار بار؟
- الاش ارىستارىنىڭ ازاتتىق جولىنداعى كۇرەسىن ءبىز ەشقاشان ۇمىتپايمىز. اتاپ وتكەن دولينكاداعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەستە ساقتاۋ مۇراجايىندا الاش زيالىلارىنا جەكە زال ارنالعان. بۇل بولمەدە سول تۇلعالاردىڭ وزدەرىنىڭ اينىمايتىن ءمۇسىنى بار. حح عاسىرعا ءۇڭىلىپ، زيالىلاردىڭ ءتۇر-الپەتىن، ولاردىڭ قايتپاس قايسارلىعى مەن ۇشقىر مىنەزىن، سۇلباسىن وتە جاقسى بەينەلەگەن. مۇراجايعا كەلۋشىلەرگە ەرەكشە اسەر ەتەدى. سول زالداعى كورىنىستەن ءبىر عاسىر بۇرىن الاش ەلىنىڭ اۆتونومياسىن الۋعا ۇمتىلعان ارىستاردىڭ بەينەسىن كورە الامىز. وتكەن عاسىردىڭ 20-شى جىلدارىنان باستالعان قۋعىن-سۇرگىن ۇلت-زيالىلارىنىڭ باسىنا تۇسكەن ۇلكەن ناۋبەت بولدى. ولاردىڭ ەڭبەكتەرى مەن ەسىمدەرى ۇمىتىلماق ەمەس. ۇلكەن زالداعى كوز اۋدارارلىق ەكسپوزيتسيا الاش ارىستارىنا ارنالعان.
- لاگەرلەر تاريحى تولىقتاي زەرتتەلدى دەپ ويلايسىز با؟
- ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە قۇرباندارى وتىرعان لاگەرلەر تاريحى تولىق زەرتتەلىپ بولعان جوق. قاراعاندىداعى لاگەرلەر جۇيەسى وتە كۇردەلى بولدى. بۇل مەملەكەتتىڭ ىشىندەگى مەملەكەت سانالدى. ونىڭ ەكونوميكاسى، باسقارماسى، ساياسي جۇيەسى، اسكەري كۇزەتى تەك قانا ءبىر ماسكەۋگە باعىناتىن. وتە ساق جانە قۇپيا تۇردە ساقتالعان لاگەر جۇيەسى بولدى. ونىڭ ىشىندەگى دەربەس عىلىمي زەرتتەۋ سالاسى ،جەكە اۋىل شارۋاشىلىق سالاسى، ونەرگە بايلانىستى سالالارى بولدى. قاراعاندى قالاسىندا اسكەري تۇتقىندار وسى قالانىڭ قۇرلىسىنا دا قارسى شىققان. كارلاگ-قا بايلانىستى ونعا جۋىق جيناق بار. بىراق بۇل جيناقپەن تۇتقىنداردىڭ تاريحىن تولىق زەرتتەپ بولدىق دەپ ايتا المايمىز. قانشاما اكادەميكتەر وسى جەردە ەڭبەك جاسادى؟! اۋىل شارۋاشىلىعىندا جاڭالىقتار اشتى. بۇنىڭ بارلىعى بولاشاقتا الدە دە بولسا زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى. مەنىڭشە، بۇلاردى ۇمىتپاس ءۇشىن بولاشاقتا قازىرگى تالاپقا ساي مۇراجايلاردىڭ 3D نۇسقاسى جاسالعانى ءجون. لاگەرلەردىڭ ۆيرتۋالدى جوباسىن جاساۋ قاجەت. سوندىقتان لاگەرلەردىڭ تاريحىن ءالى دە زەرتتەۋ قاجەت دەپ سانايمىن.
- سۇحباتىڭىزعا راحمەت!
دانا نۇرمۇحانبەت
”ادىرنا” ۇلتتىق پورتالى
