(تۇپنۇسقاداعى تاقىرىپ: ق. ويازىنداعى موللالاردىڭ بايانى)
قىردا كىم بولسا دا سول موللا بولادى. از عانا وقۋ بىلەتىن قازاق يا قاشقىن نوعاي يا سارت يا تاجىك.
سول ادامدار بەك نادان ءھام نارسەنى ... بىلمەيدى ءھام سولار نادان بولعان سوڭ، قازاقتارعا اۋىپ، ولاردى مەيلىنشە بۇزادى. قاي قازاق موللاعا نانبايدى، اشىق كۇندى جاۋىن قىلامىن دەپ تۇرعان سوڭ ... (قۇدايىنداي يلانادى).
قازاقتار موللانى كىناسىز دەپ ويلايدى، سەبەبى موللالاردى ءدىننىڭ قۋاتى دەپ... قازاقتاردىڭ ويلاۋىنشا، موللالارعا از قارسى كەلگەن – كۇناھار دەپ. سول نادان موللالار نە ايتادى، سوعان نانادى، سودان قانشا زالالدار بار.
1879-شى جىلدا ق. ويازىنىڭ وڭتۇستىك شىعىس جاق ارالارىنداعى ەلدەردە شەشەك بولدى. سول ۋاقىتتا قىرعا ءبىر بەلگىسىز مولدا كەلىپ: «دارىگەرمىن» دەپ ءبىر ءتۇرلى شەشەك ەگە باستادى. سول ەككەن سوڭ، شەشەكتەن كوپ ءولدى. سونى ۇلىقتار ءبىلىپ، شەشەك ەگۋىشتى سىبىرمەنەن تانىس قىلاتىن دەپ ەدى. بىراق سورعا موللا قاشىپ كەتتى. از-از قۇراندى وقىپ تانيتىن قازاق، ماعىناسىمەنەن بىلمەيدى، اراپ تىلىمەنەن جازعانى ءۇشىن، سوندا دا «موللامىن» دەپ جۇرەدى.
سونان سوڭ بارشا قازاقتار دا ونى موللا قىلادى. كوبىنەسە سونداي موللالار جازۋ بىلمەيدى، دۇرىس جازا المايدى، جازسا دا – مەيلىنشە كوپ قاتەمەنەن جازادى. قازاق حالقىنا سونداي موللالار عيبرات بەرەدى. وزدەرىنىڭ ءجۇرىس-تۇرىسىمەنەن، مىنەزدەرىمەنەن
وزدەرى مەيلىنشە بۇزىق بولعان سوڭ ءبىز ويلايمىز: وسى سوزدەردى بۇزا الماعان قازاقتار ماقۇلدايدى عوي! -دەپ. ەگەر سول قازاقتار، راس، ... ماقۇل ادامدار بولسا، قازاقتاردىڭ انىق مىنەزدەرىندەي جۇلىك موللالاردىڭ سىرتتارىنان ءدىن تۇتىپ جۇرگەندەرىن بايقاپ،
قازاق ارالارىندا شىعارعان ولەڭدەرى دە بار. سول موللالاردىڭ دۇرىس جۇرمەگەندىگى تۋرا دا، شاريعات جولىمەنەن سول ولەڭدەردى شىعارعان جاقسى ... ءبىر حالىقتى سۇيگەن اقىندار موللالاردىڭ مىنەزىن جۇلىك كىنادان قورعاپ-اق شىعارعان.
سونداي موللالاردىڭ شاريعاتپەنەن جۇرمەگەن كوبىن كوردىك. سول موللالار سوزىنەن اقىلدى، جاقسى كورىنىپ دەگەنگە جەرىك بولىپ جۇرسە دە كوپ زۇلىمشىلىقتارى ءبىلىنىپ ءجۇردى - عايبات ايتىپ جالعانعا كۇنا بولىپ. سونداي موللالار قىردا وزدەرىنىڭ (قۇران تاۋىپ ىشەتىن ۇقتاماي) جۇرەتىن قازاقتارعا مەيلىنشە قۇرمەتتى. سول قازاقتار ءوز پايداسى ءۇشىن سونداي موللالارعا دوس بولىپ، جاقسى كىسى اتانادى. سەبەبى، حالىقتىڭ (ەڭبەگىمەنەن) ءىشىپ-جەپ، سولاردان الىپ بايىپ، وزدەرىنىڭ زۇلىم ىستەرىنە موللالاردان كومەك كورەدى. ءبىر سورلى قازاق بار ما ەكەن سولاردىڭ سورى «جاقسى» اتانىپ جۇرگەن قازاقتار مەنەن موللالاردان (كورمەگەن).
سول موللالار ناداندىعىمەنەن دىنگە قارسى وتىرىك ايتادى. قازاقتارعا ايتادى: تەرگەۋگە مۇسىلمان دىنىندەگى كىسىنى قارا بولسا دا اقتاۋعا مۇمكىن دەپ، ەگەر قارسىلاسقان ادامى ورىس يا ءجويت بولسا دەپ. قۇران سونداي ... (جالعان) شاريعات ايتادى دەپ بىلۋگە (...) مۇمكىن ەمەس. سول تاقىرىپلى قازاقتار وزدەرىمەنەن ءبىر دىندەس قازاعىن قارا دا بولسا ... مەنەن اقتاپ، ... ءبىر جاقسى ءىس قىلسا ... وسىلار وڭ، دۇرىس پا، ويلاشى! قازاق، بۇلارىڭ...، شىندىققا قارسى بولماس، مۇمكىن يسلام دىنىنە قارسى ەمەس پە!؟
ءبىزدىڭ ەستۋىمىز بويىنشا، ءبىر سۋديا قازاقتار تۋراسىندا ءوزىنىڭ ءبىر جاقىن دارىگەرىنە ايتىپتى: «قازاقتار انتتىڭ نە ەكەنىن بىلمەيدى» دەپ. كىم قاتپايدى بۇعان!؟ سۋديا بۇلاردى بايقاماعانى ... قانشا جىلداي سۋديا بولىپ تۇرىپ، قازاقتاردان جان الىپ،
قازاقتاردىڭ انتتى قالاي بولسا ولاي بەرە بەرگەنىن كورگەن.
قازاق سىنى وسىنشاما اداستىرعان كىم – موللا ەمەس پە؟ ءبىز نەسىنشى مارتەبە قازاقتاردان ەسىتتىك: بوتەن دىندەگىلەردىڭ نارسەسىن العان وبال ەمەس دەگەن موللا ەدى دەپ جانە قازاقتار – كۇن تۇتىلعاندا پالەن كۇنى تۇتىلادى دەگەن ورىستىڭ ءسوزىن كوزىمەنەن كورىپ، تاڭ قالىپ تۇرعاندا، موللا ايتادى: - بۇل جاقسى بەلگى ەمەس! –دەپ، - اقىر زامانعا تاياعاننىڭ بەلگىسى، دەگەندى ءھام ايتقان: - مۇنى ورىس بىلمەيدى، دەپ. ولارعا حاليفا جۇرتى بىلدىرگەن عوي! –دەپ حاليفا جۇرتىن موللالار ءبۇتىن ءدۇنيانى بيلەپ تۇرادى، دەپ.
بۇلاردى كىم سونداي موللالاردى ءدۇنيا عىلىمىن بىلمەيدى دەپ ويلايدى. سول قۇرمەتتى موللا تەككە وتىرىك ايتادى، سولاي ما؟! موللاعا سونداي وتىرىكتى قايدان الدىڭىز؟ سونداي
ءسوز نەعىپ قولىندا بولدى يا بولماسا جالعىز موللاعا جالعان سويلەۋگە رۇقسات بولعان با؟
ءاردايىم موللا حالىقتىڭ ءپىرى بولىپ، ءوز جۇمىسىن انىق ورنىنا كەلتىرە مە؟ – جوق، كەلتىرمەيدى! سايلاۋ بولعان ۋاقىتتا، تالاسقان كىسىلەرگە ەرىپ شىعا كەلەدى. بولاشاق بولىستاردان الۋ ءۇشىن، سول كىسىلەر موللالاردى سۇيەنىش كورەتىندەرى سەبەپتى ءھام
موللالار ءوزىنىڭ ءحالى كەلەتىن ايماعىنداعى حالىقتاردان وڭاي ... تاقىرىپتى ھاركىمگە بەلگىلى سوڭعى ۋاقىتتاردا سايلاۋدا ھاركىم-اق ... شابىلىپ قالادى. بولىسقا سايلاناتىن بايلار جىلدام-اق بايىپ قالادى، كەدەي قازاق ونان دا جامان اقساپ قالادى. سەبەبى،
بايلارداي ەمەس، سونداي شىعىندى كوتەرەتىن قاي ءالى بار! وسىنداي بولاتىن سەبەپتەرى قازاق حالقىنىڭ ءبىر-بىرىنە قالاي الىپ ... ءمانىسىن بىلمەگەننەن ەمەس، جوعارىدا ءبىزدىڭ ايتقانىمىزداي، قىرداعى «جاقسىمىن» دەپ جۇرەتىن كىسىلەردىڭ بوتەن دەگەن ءىشىپ-
جەۋدى ... كورگەننەن قايتىپ كەدەي قازاق جاقسى كىسى بولسىن؟! سونداي قىلىقتىڭ زۇلىمشىلىعىنىڭ ءبىر-بىرىمەنەن قىزمەتكە تالاسىپ، قىرىلىسىپ جاتقان سول قىزمەتتى وزدەرىنىڭ زۇلىمشىلىق ءىس قىلۋعا قارۋداي كورىپ، موللالاردى ءوز جۇمىستارىن تاستاپ،
پايداسىن كوزدەپ، حالىققا «ءپىرمىز» دەيدى سونداي سارت-تاجىك موللالار. كىمنەن قازاق حالقى جاقسىلىق كۇتىپ، سىيلاستىق تاباسىن؟! سونداي بالەدەن قۇتىلۋ وزىڭنەن، بالەنىڭ ءبارى وزىڭدە!
قازاق، سەنى، ءوزىڭدى بالەگە كىرىپتار قىلعان «جاقسى» قازاقتار مەنەن نادان موللالار، ۇستاپ-بيلەپ سوڭ. ونان دا ءبىزدىڭ ايتاتىن ءسوزىمىز: قىزمەتكە وزدەرىڭە باس بولۋعا ءوتسىن، جاقسىلاردان سايلا! قازاقتىڭ ماقالىن وقىپ «جاقسىعا ەرسەڭ، جەتەرسىڭ مۇراتقا،
جامانعا ەرسەڭ – قالارسىڭ ۇياتقا» دەگەن.
مەيلىنشە «موللاسىنىپ» جۇرگەن نوعاي يا سارت-تاجىك - قازاق موللاسىنان ونشا عىلىمدى ەمەس. سوندا دا قۇراننان بىردەمە ايتىپ شىعا بەرمەيدى «ۇلكەن كۇنا» دەپ. سولار بىلمەي تۇرىپ نەگە مويىندارىنا المايدى «كۇنا» دەپ؟ موللا عىلىمدى
ادامدار سونداي-جالعان ايتا ما ەكەن؟ قاشقىن بولماسا، بوتەن تۇقىمداس موللالار سول تۇرعان ورىندارىن ءبىر پايدالى نارسە دەپ بىلەدى. جاقسى بولىپ تۇرىپ ساۋدا جۇرگىزەدى.
5 جىلداي بولدى، ق. شاھارىنا ءبىر جاس نوعاي كەلدى، ءوزى «موللامىن» دەپ. سونى قىردا قۇرمەت تۇتىپ ءھام قالادا دا تەرىس كورگەن جوق نە ءداۋىر ءبىلىمدى مۇسىلماندارىڭنىڭ اراسىندا.
سونان سوڭ ءبىرتالايدان سوڭ شالماسىن تاستاپ ءوزىنىڭ جيعان اقشاسىنا 30 تەڭگە كيىم تىگەتىن ماشينە ساتىپ الىپ ءھام وزگە كيىم تىگۋشىنىڭ كەرەك-جاراعىن الدى. ءسويتىپ سول موللا كيىم تىگۋشى بولىپ الدى. سول قالانىڭ ادامىنا سول قورلىق ەمەس پە؟!
سول موللادان بولعان تىگىنشى قالاي بولسا، سولاي ءجۇرىپ-تۇرىپ، قارتا ويناپ، لوتتەرەيالار جاساپ، عايرى وزىمەنەن مىنەزدەس كىسىلەرمەنەن ۇيىرلەسىپ الدى. سول ۇيىرلەسكەن كىسىلەرى سول تىگۋشىنىڭ وزىنە ءھار ءتۇرلى اڭگىمەلەر ايتا باستادى. سول اڭگىمەلەردىڭ ىشىندە ... (مازگۋر) تىگىنشىنىڭ ءوزىن «قاشقىن» دەپ جانە سول ايتقاندارى
انىق راس بولىپ شىعىپتى. سونان سوڭ قاشقىندىعىن پوليتسيا بىلگەن سوڭ تىگىنشىنى ۇستادى.
سونداي موللالاردىڭ جاقسى ءبىرى العاش قىرعا جۇلما-جۇلما بولىپ، بۇرىنعى زاماننىڭ ۇڭگىردە جاتىپ جۇرگەن ادامداردىڭ كيگەنىندەي كيىمىمەنەن كەلەدى. سونان سوڭ از-ازدان
باقال ساتا باستايدى. بەستى ۋاقىتتا قاداقتى تەمەكى ءھام ۋىستى توتيايىن ساتادى. سولاردىڭ باعاسى قازاقتاردىڭ موللالارعا وفات بولعان اعايىندارىنا قانشا قىلدىرىپ بەرگەن تەرى-تەرسەگىنەن اسپايدى. ءھام سول باقالدارىمەنەن پروسەنتى (پرو-
تسەنتى. س.ا.) قازاقتاردان اياماي الىپ بايىدى. قىردا بار جاقسىلىققا جەتەدى. قىردا ەڭ جاقسى ادام-اق باي دەپ بىلەدى.
قاي قازاق بىلمەيدى: اقشا ساتاتىن موللانى كەدەي قازاقتاردىڭ جالعىز قاراسىن نەشە مارتەبە تارتىپ العان. سول باي موللالار سولاي ءجۇرىپ ءبىر جاعىنان قازاق دەپ اتاناتىن بولادى. قاي قازاق بىلمەيدى: نوعاي يا سارت موللالارىن «شالا قازاق» بولىپ جۇرگەن، قازاقپەنەن بىردەي بولىپ جۇرگەن، وزدەرى روسسيادا يا تۇركىستاندا تۋسا دا.
سونان سوڭ، ءبارىبىر، سول شالا-قازاق موللالارى بولىستىققا سايلانادى. سونداي-سونداي شالا-قازاق بولىستاردان نە كۇتەسىڭدەر، قازاقتار؟! ولار سەنى، وزدەرى قاسقىر، قويداي كورەدى.
سونداي ءبىر شالا-قازاق بولىس – مەيلىنشە اتاقتى كىسى، ءوزى اقشا ساتۋشى، بۇرىنعى موللا ءبىر اقىن قازاققا دۇرە سالۋعا بۇيىرىپتى... ءبىر قوي ءۇشىن. سونى انا كەدەي قازاق تاۋىپ
بەرە الماعان سوڭ، سوندا اقىن بولىسقا كەلىپ ... جاقسى، اتاقتى قازاقتاردىڭ ورتاسىندا وتىرعاندا، وزدەرىنىڭ تۇقىمدارىن سارتقا قور قىلعان الگى اقىن سول شالا-قازاقتى ماقتاپ ولەڭ ايتىپتى - دانىشپاندىعىن سۇلەيمەنمەنەن (سولومونمەنەن. ا.ن.) سالىستىرىپ، قۇت بيلىگىن – ەسكەندىر زۇلقارنايىنمەنەن سالىستىرىپ، سول اقىن سورلى، قايتسىن، قۇتىلام با! -دەدى.
موللادان بولعان بولىستار بىزگە، ساعان سونداي جابىرشىلىك قىلادى. قازاق حالقى، سوندا دا، سەن مۇنى بايقامايسىڭ، سوندا دا ءبىز ويلاي بىلمەيمىز – قازاقتار جامانشىلىقتىڭ ءبارىن دە موللالاردان الدى عوي دەپ جانە موللالاردىڭ ءبارى دە نادان دەپ تە ايتا المايمىز!
حوش، قىردا جاقسى، ۇنامدى موللالار دا بار. بىراق قازاق اراسىندا كوپ قادىرى جوق. ءبىزدىڭ ويلاۋىمىزشا، موللالار وزىنە مىندەتتى نارسەلەردى حالىققا ۇيرەتسە، جاقسى بولار ەدى، ادەپپەنەن قازاققا باقال كىرگىزىپ، موللانىڭ ايتقان حاق سوزدەرىن ىڭگالاپ،
قالاي بولسا سولاي قىلماي، ەگەر دە جاڭاعى موللالاردى بايقاپ باقسىن قىلسا، جاقسى ءدىن عىلىمىن ءھام ودان ءبىرىنىڭ مىنەزىنەن جاقسى بولار ەدى. موللا – مىندەتتى حالىققا عىلىم بەرۋگە.
سوندا دا قازاقتىڭ تازا مىنەزىنىڭ كوتەرىلۋى وڭاي ما؟ جوق، قىرعا سونداي... موللالار كەلگەنىنەن بەرى ارامدىق، جامان ويى جوق، جۋاس قازاق زياندى، جالعانشى بولىپ كەتتى. جاقسى قاريالاردىڭ ايتۋى بويىنشا، بۇرىنعى زامانداعى بولعاندى ايتىپ وتىراتىن: شاريعات عىلىمى ءھام ءبىلىم ادامدى سونداي قىلماعان.
ا.ن. ق. ويازىنداعى موللالاردىڭ بايانى. // ءاليحان بوكەيحان. شىعارمالارىنىڭ تولىق جيناعى. I توم. – “سارىارقا” باسپا ءۇيى، استانا، 2009. – 123-127 بەتتەر.
دايىنداعان: ارمان اۋباكىر،
“ادىرنا” ۇلتتىق پورتالى
