Búgin, 31 mamyr - saıası qýǵyn-súrginge ushyraǵan azamattardy jáne asharshylyq qurbandaryn eske alý kúni. Qazaqstanda bul qaraly kúndi atap ótý Sovet odaǵy ydyramaı turyp bastalǵan. Alaıda 1997 jyldan beri resmı atalyp keledi.
Tarıhı derekterge súıensek, 1921 jyldan 1954 jylǵa deıingi kezeńde búkil odaqta saıası baptar boıynsha sottalǵandardyń jalpy sany 3 mıllıon 777 myńǵa jetti. Onyń ishinde 642 myń adam qatań jazaǵa kesildi.
Qazaqstan aýmaǵynda lagerler men qamaý oryndary bas basqarmasy júıesiniń 11 mekemesi jumys istedi. Otan satqyndary áıelderiniń Aqmola lageri (ALJIR), Qaraǵandy eńbekpen túzetý lageri (Karlag), Dalnıı, Stepnoı, Peschanyı, Kamyshlag, Aqtóbe, Jezqazǵan lageri, Petropavl lageri, Kıngır jáne Óskemen lageri búginde tarıhı murajaıǵa aınaldy.
«Halyq jaýy», «otandy satqandar» degen aıyp taǵylyp, tamuq otyna túsken san myńdaǵan adamdardy tek rýhyn jasytyp, qarsylyqsyz, únsiz baǵynatyn tobyrǵa aınaldyrýdy maqsat tutqan saıası lagerlerlerdiń búgingi kúıi týraly Qaraǵandy oblystyq ǵylymı tehnıkalyq qujattama jónindegi arhıv basshysy, tarıhshy Temirǵalı Arshabekov aıtyp berdi.
- Úkimet saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryna arnalǵan murajaılardy damytýǵa qanshalyqty kóńil bóledi?
- Keshegi Keńes Odaǵynyń keń baıtaq terrıtorııasyn shyrmaýyqtaı shyrmaǵan árbir azap lagerleriniń ózindik tarıhy bar. Qazaq halqynyń HH ǵasyrdyń basynda ótkizgen zardaby, muńy, qaıǵysy memleket tarapynan saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryna arnalǵan mýzeılerde qoıylǵan bolatyn. Solardyń ishindegi eń úlken eki murajaıdy aıtyp ótken jón. Biri – Qaraǵandy lagerleriniń ortalyǵy bolǵan Dolınka kentindegi KarLag murajaıy, ekinshisi - Aqmola oblysyndaǵy ALJIR.
2010 jyldan bastap Qaraǵandy oblysy ákimdiginiń basqarmasynyń uıytqy bolýymen osy jerde KarLag murajaıyn qurýǵa sheshim qabyldandy. 2011 jyly bul iske asty. Eki qabattan turatyn eski ǵımarat 1933-35 jyldary tutqyndardyń kúshimen salynǵan bolatyn. Murajaıdyń aýmaǵy 3326 sharshy metrdi quraıdy. 13 ekspozıııalyq zaldan turady. Onda KarLagtyń qurylýynan bastap, táýelsiz Qazaqstannyń qazirgi tarıhyna deıin tutas qamtylǵan.
60-80 jyldar aralyǵynda KarLagqa qatysty kóp qujattardy Máskeý men Lenıngradtan, Reseıdiń basqa da óńirlerinen kelgen zertteýshileri alyp ketip qıyndyq týǵyzdy. Alaıda, elimizdiń ǵalymdary tarıhty zerttep, búgingi kúni bizge qundy aqparattar berip otyr.
- Elimizde saıası-qýǵyn-súrgin qurbandaryna arnalǵan birneshe murajaı bar. Al sol murajaılar jastarǵa qalaı dáriptelip júr? Bul týraly tarıhshy retinde ne aıtasyz?
- Bul atalǵan saıası qýǵyn-súrginderdi aqtaýǵa arnalǵan mýzeılerdiń jastarǵa beretin tálim-tárbıesi óte mol. Biz tek qana ǵalamtordan nemese basqada ártúrli aqparat kózderinen oqyp almaı, olardy baryp kórýimiz kerek. Ekskýrsııalar arqyly jastar, oqýshylar, stýdentter óte kóp maǵlumat alady. Mundaǵy berilgen aqparattar keńestik zamannyń eń aýyr kezeńin zulmat zamandy jastarǵa kórsetip, tarıhty umytpaýǵa shaqyrady. Murajaılardan Qazaqstannyń táýelsizdigi úshin jandaryn bergen kúreskerlerdiń eńbegin kórip, ótkenge taǵzym etýge bolady. Sondyqtan saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryna arnalǵan murajaılardy shań basyp qalmaýy kerek.
- Alash arystarynyń azattyq jolyndaǵy kúresi bir bólek. Murajaı ekspozıııasynda olar týraly qandaı tyń maǵlumattar bar?
- Alash arystarynyń azattyq jolyndaǵy kúresin biz eshqashan umytpaımyz. Atap ótken Dolınkadaǵy saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn este saqtaý murajaıynda Alash zııalylaryna jeke zal arnalǵan. Bul bólmede sol tulǵalardyń ózderiniń aınymaıtyn músini bar. HH ǵasyrǵa úńilip, zııalylardyń túr-álpetin, olardyń qaıtpas qaısarlyǵy men ushqyr minezin, sulbasyn óte jaqsy beınelegen. Murajaıǵa kelýshilerge erekshe áser etedi. Sol zaldaǵy kórinisten bir ǵasyr buryn Alash eliniń avtonomııasyn alýǵa umtylǵan arystardyń beınesin kóre alamyz. Ótken ǵasyrdyń 20-shy jyldarynan bastalǵan qýǵyn-súrgin ult-zııalylarynyń basyna túsken úlken náýbet boldy. Olardyń eńbekteri men esimderi umytylmaq emes. Úlken zaldaǵy kóz aýdararlyq ekspozıııa Alash arystaryna arnalǵan.
- Lagerler tarıhy tolyqtaı zertteldi dep oılaısyz ba?
- Saıası qýǵyn-súrginge qurbandary otyrǵan lagerler tarıhy tolyq zerttelip bolǵan joq. Qaraǵandydaǵy lagerler júıesi óte kúrdeli boldy. Bul memlekettiń ishindegi memleket sanaldy. Onyń ekonomıkasy, basqarmasy, saıası júıesi, áskerı kúzeti tek qana bir Máskeýge baǵynatyn. Óte saq jáne qupııa túrde saqtalǵan lager júıesi boldy. Onyń ishindegi derbes ǵylymı zertteý salasy ,jeke aýyl sharýashylyq salasy, ónerge baılanysty salalary boldy. Qaraǵandy qalasynda áskerı tutqyndar osy qalanyń qurlysyna da qarsy shyqqan. KarLag-qa baılanysty onǵa jýyq jınaq bar. Biraq bul jınaqpen tutqyndardyń tarıhyn tolyq zerttep boldyq dep aıta almaımyz. Qanshama akademıkter osy jerde eńbek jasady?! Aýyl sharýashylyǵynda jańalyqtar ashty. Bunyń barlyǵy bolashaqta álde de bolsa zertteýdi qajet etedi. Menińshe, bulardy umytpas úshin bolashaqta qazirgi talapqa saı murajaılardyń 3D nusqasy jasalǵany jón. Lagerlerdiń vırtýaldy jobasyn jasaý qajet. Sondyqtan lagerlerdiń tarıhyn áli de zertteý qajet dep sanaımyn.
- Suhbatyńyzǵa rahmet!
Dana Nurmuhanbet
”Adyrna” ulttyq portaly
