Bügın, 31 mamyr - saiasi quǧyn-sürgınge ūşyraǧan azamattardy jäne aşarşylyq qūrbandaryn eske alu künı. Qazaqstanda būl qaraly kündı atap ötu Sovet odaǧy ydyramai tūryp bastalǧan. Alaida 1997 jyldan berı resmi atalyp keledı.
Tarihi derekterge süiensek, 1921 jyldan 1954 jylǧa deiıngı kezeŋde bükıl odaqta saiasi baptar boiynşa sottalǧandardyŋ jalpy sany 3 million 777 myŋǧa jettı. Onyŋ ışınde 642 myŋ adam qataŋ jazaǧa kesıldı.
Qazaqstan aumaǧynda lagerler men qamau oryndary bas basqarmasy jüiesınıŋ 11 mekemesı jūmys ıstedı. Otan satqyndary äielderınıŋ Aqmola lagerı (ALJİR), Qaraǧandy eŋbekpen tüzetu lagerı (Karlag), Dalnii, Stepnoi, Peschanyi, Kamyşlag, Aqtöbe, Jezqazǧan lagerı, Petropavl lagerı, Kingir jäne Öskemen lagerı bügınde tarihi mūrajaiǧa ainaldy.
«Halyq jauy», «otandy satqandar» degen aiyp taǧylyp, tamūq otyna tüsken san myŋdaǧan adamdardy tek ruhyn jasytyp, qarsylyqsyz, ünsız baǧynatyn tobyrǧa ainaldyrudy maqsat tūtqan saiasi lagerlerlerdıŋ bügıngı küiı turaly Qaraǧandy oblystyq ǧylymi tehnikalyq qūjattama jönındegı arhiv basşysy, tarihşy Temırǧali Arşabekov aityp berdı.
- Ükımet saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryna arnalǧan mūrajailardy damytuǧa qanşalyqty köŋıl böledı?
- Keşegı Keŋes Odaǧynyŋ keŋ baitaq territoriiasyn şyrmauyqtai şyrmaǧan ärbır azap lagerlerınıŋ özındık tarihy bar. Qazaq halqynyŋ HH ǧasyrdyŋ basynda ötkızgen zardaby, mūŋy, qaiǧysy memleket tarapynan saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryna arnalǧan muzeilerde qoiylǧan bolatyn. Solardyŋ ışındegı eŋ ülken ekı mūrajaidy aityp ötken jön. Bırı – Qaraǧandy lagerlerınıŋ ortalyǧy bolǧan Dolinka kentındegı KarLag mūrajaiy, ekınşısı - Aqmola oblysyndaǧy ALJİR.
2010 jyldan bastap Qaraǧandy oblysy äkımdıgınıŋ basqarmasynyŋ ūiytqy boluymen osy jerde KarLag mūrajaiyn qūruǧa şeşım qabyldandy. 2011 jyly būl ıske asty. Ekı qabattan tūratyn eskı ǧimarat 1933-35 jyldary tūtqyndardyŋ küşımen salynǧan bolatyn. Mūrajaidyŋ aumaǧy 3326 şarşy metrdı qūraidy. 13 ekspozisiialyq zaldan tūrady. Onda KarLagtyŋ qūryluynan bastap, täuelsız Qazaqstannyŋ qazırgı tarihyna deiın tūtas qamtylǧan.
60-80 jyldar aralyǧynda KarLagqa qatysty köp qūjattardy Mäskeu men Leningradtan, Reseidıŋ basqa da öŋırlerınen kelgen zertteuşılerı alyp ketıp qiyndyq tuǧyzdy. Alaida, elımızdıŋ ǧalymdary tarihty zerttep, bügıngı künı bızge qūndy aqparattar berıp otyr.
- Elımızde saiasi-quǧyn-sürgın qūrbandaryna arnalǧan bırneşe mūrajai bar. Al sol mūrajailar jastarǧa qalai därıptelıp jür? Būl turaly tarihşy retınde ne aitasyz?
- Būl atalǧan saiasi quǧyn-sürgınderdı aqtauǧa arnalǧan muzeilerdıŋ jastarǧa beretın tälım-tärbiesı öte mol. Bız tek qana ǧalamtordan nemese basqada ärtürlı aqparat közderınen oqyp almai, olardy baryp köruımız kerek. Ekskursiialar arqyly jastar, oquşylar, studentter öte köp maǧlūmat alady. Mūndaǧy berılgen aqparattar keŋestık zamannyŋ eŋ auyr kezeŋın zūlmat zamandy jastarǧa körsetıp, tarihty ūmytpauǧa şaqyrady. Mūrajailardan Qazaqstannyŋ täuelsızdıgı üşın jandaryn bergen küreskerlerdıŋ eŋbegın körıp, ötkenge taǧzym etuge bolady. Sondyqtan saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryna arnalǧan mūrajailardy şaŋ basyp qalmauy kerek.
- Alaş arystarynyŋ azattyq jolyndaǧy küresı bır bölek. Mūrajai ekspozisiiasynda olar turaly qandai tyŋ maǧlūmattar bar?
- Alaş arystarynyŋ azattyq jolyndaǧy küresın bız eşqaşan ūmytpaimyz. Atap ötken Dolinkadaǧy saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn este saqtau mūrajaiynda Alaş ziialylaryna jeke zal arnalǧan. Būl bölmede sol tūlǧalardyŋ özderınıŋ ainymaityn müsını bar. HH ǧasyrǧa üŋılıp, ziialylardyŋ tür-älpetın, olardyŋ qaitpas qaisarlyǧy men ūşqyr mınezın, sūlbasyn öte jaqsy beinelegen. Mūrajaiǧa keluşılerge erekşe äser etedı. Sol zaldaǧy körınısten bır ǧasyr būryn Alaş elınıŋ avtonomiiasyn aluǧa ūmtylǧan arystardyŋ beinesın köre alamyz. Ötken ǧasyrdyŋ 20-şy jyldarynan bastalǧan quǧyn-sürgın ūlt-ziialylarynyŋ basyna tüsken ülken näubet boldy. Olardyŋ eŋbekterı men esımderı ūmytylmaq emes. Ülken zaldaǧy köz audararlyq ekspozisiia Alaş arystaryna arnalǧan.
- Lagerler tarihy tolyqtai zertteldı dep oilaisyz ba?
- Saiasi quǧyn-sürgınge qūrbandary otyrǧan lagerler tarihy tolyq zerttelıp bolǧan joq. Qaraǧandydaǧy lagerler jüiesı öte kürdelı boldy. Būl memlekettıŋ ışındegı memleket sanaldy. Onyŋ ekonomikasy, basqarmasy, saiasi jüiesı, äskeri küzetı tek qana bır Mäskeuge baǧynatyn. Öte saq jäne qūpiia türde saqtalǧan lager jüiesı boldy. Onyŋ ışındegı derbes ǧylymi zertteu salasy ,jeke auyl şaruaşylyq salasy, önerge bailanysty salalary boldy. Qaraǧandy qalasynda äskeri tūtqyndar osy qalanyŋ qūrlysyna da qarsy şyqqan. KarLag-qa bailanysty onǧa juyq jinaq bar. Bıraq būl jinaqpen tūtqyndardyŋ tarihyn tolyq zerttep boldyq dep aita almaimyz. Qanşama akademikter osy jerde eŋbek jasady?! Auyl şaruaşylyǧynda jaŋalyqtar aşty. Būnyŋ barlyǧy bolaşaqta älde de bolsa zertteudı qajet etedı. Menıŋşe, būlardy ūmytpas üşın bolaşaqta qazırgı talapqa sai mūrajailardyŋ 3D nūsqasy jasalǧany jön. Lagerlerdıŋ virtualdy jobasyn jasau qajet. Sondyqtan lagerlerdıŋ tarihyn älı de zertteu qajet dep sanaimyn.
- Sūhbatyŋyzǧa rahmet!
Dana Nūrmūhanbet
”Adyrna” ūlttyq portaly
