كىتاپحانانىڭ سيرەك قورىنداعى ماماندىر تاپشىلىعى بىردەن بايقالادى. ويتكەنى قانشا كىتاپحاندا قانشا ماماندار قانشاما ساۋاتسىزدىقتىڭ كۋاسى بولىپ ءجۇر. كىتاپحانالاردىڭ سيرەك قورىندا جۇمىس ىستەيتىن ماماندار، اراب، پارسى جانە تۇركى تىلدەرىن بىلمەگەن سوڭ، كۇلكىلى جاعدايعا قالىپ جاتادى. بۇعان توتە جازۋدى جانە قوسىڭىز. الايدا ۋاقىت تاريحشىلاردىڭ عانا ەمەس، كىتاپحاناشىلاردىڭ دا جان-جاقتى بولۋىن تالاپ ەتەدى. سونى بايقاعان ادىلەت احمەتتىڭ جانايقايى سايتقا جاريالانىپ وتىر.
ءىس جۇزىندە احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ اراب تىلىندە جازىلعان نەمەسە اراب تىلىنە اۋدارىلعان كىتابى جوق بولۋى مۇمكىن. وتكەن عاسىر ورتا شەنىندە تۇركيا تۇرىكتەرى الاش تاقىرىبىن ازداپ اۋدارعانى بولماسا، ال اراب الەمى احمەتتى جانە الاش وردانى ءوز تىلدەرىنە اۋدارۋعا مۇرساسى بولمادى. ەگەر احمەتتىڭ باسقاسى ەمەس، ءبىر عانا اراب الىپبيىندەگى ەسكى قازاق جازۋىن ىقشامداپ، قازاقتىڭ توتە جازۋىن جاساعانىن ارابتار بىلسە، مۇمكىن قازاق دەگەن حالىقتان وسىنداي ءبىر عاجاپ عالىمنىڭ شىققانىنا تاڭقالار ما ەدى؟! قالاي دەگەن كۇندە دە ارابتار رەفورماتور احمەت بايتۇرسىنۇلىن زەرتتەپ كورسە ەش ۋاقىتتا وكىنبەسى انىق.
ىڭعايسىز جاعدايلار
ءجا، كوپتەگەن ادامدار اراب ءالىپبيى مەن اراب ءتىلىن اجىراتا الماي ءجۇر. وعان توتە جازۋدى قوسساڭىز، ءتىپتى تۇسىنە الماي قالادى. لاتىن الىپبيىنە كوشۋدى دە لاتىن تىلىنە كوشەدى ەكەنبىز دەپ جۇرگەندەر بار. ەشكىم وزگە حالىقتىڭ تىلىنە كوشپەيدى. ءتىل ءوز كۇيىندە قالادى. بار بولعانى تاڭبالاردى اۋىستىرادى.
مەن جۇرگەن جەرىمدە سيرەك كىتاپتار مەن قولجازبالار قورىنا كىرۋدى ادەتكە اينالدىرعانمىن. سيرەك كىتاپتار مەن قولجازبالاردى قىزعىشتاي قورعاپ وتىرعان ارۋلارىمىزعا قاشان دا العىستان باسقا ايتارىمىز جوق. دەگەنمەن ەلىمىزدەگى كەيبىر سيرەك كىتاپتار قورىندا كونە كىتاپتاردىڭ اڭداتپاسى (اننوتاتسياسى) قاتە جازىلىپ ءجۇر. ونىڭ سەبەبى، توتە جازۋ، قادىم جاۋى، اراب جانە پارسى تىلدەرى اراسىنداعى ايىرماشىلىقتاردى بىلمەۋدەن بولىپ وتىر.
مەن الدەبىر كىتاپحاناعا بارعاندا، "اراب تىلىندە جازىلعان كىتاپ" دەگەن اڭداتپامەن تۇرعان ەكى كىتاپتى قولىما الىپ كوردىم. ءىشىن اشسام، ەشقانداي دا اراب تىلىندەگى كىتاپ ەمەس، بىرەۋى احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ 1926-1928 جىلدارى قولدانىستا بولعان، الاشتانۋشىلار جاقسى بىلەتىن – ء"الىپبىي - جاڭا قۇرالى" ەكەن. ەكىنشىسى، عالي ورمانۇلىنىڭ بەرتىندە شىققان ء"ومىر داستانى". بار بولعانى – ەكەۋى دە توتە جازۋمەن باسىلعان(سۋرەتكە قاراڭىز).
وسىنداي قىزىقتى ءارى ىڭعايسىز جاعدايلار كوپ. باسقا ءبىر سيرەك كىتاپتار قورىنان احمەت پەن مىرجاقىپتىڭ كىتاپتارىنىڭ بىرگە تۇپتەلىپ، اڭداتپاسى دا قاتە بىرلىگەنىن كورگەنبىز. وسى اعاتتىقتاردى سول جەردە جاۋاپتى ادامدارىنا ايتىپ تۇزەتىپ ءجۇرمىز.
كوڭىل بولىنبەگەن سالا
كەڭەس كەزەڭىندە، تاۋەلسىزدىك قارساڭىنداعى كىتاپحانادا قىزمەت ىستەيتىن كىسىلەر اراسىندا اراب ءتىلىن، پارسى ءتىلىن، قادىم جازۋىن، توتە جازۋدى جانە 1930-1940 جىلدارى قازاقستاندا قولدانىلعان لاتىن ءالىپبيىن جاقسى بىلەتىن كىسىلەر كوپ بولعان سياقتى. ول كىسىلەر ىرىكتەپ، رەتتەپ جازىپ كەتكەن ءار جاپىراق قاعازدا اڭداتۋدان اعاتتىق كەزدەسە بەرمەيدى. سولاردىڭ ءبىرى دەپ ەسىم بايبولۇلىن ايتۋعا بولادى. ورتالىق عىلىمي كىتاپحانادا وتكەن عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا قىزمەت ەتكەن ەسىم مارقۇمنىڭ ءوزى اڭداتپا جازىپ، ءوزى زەرتتەگەن، ءوز قولىمەن قايتا كوشىرىپ شىققان قولجازبالارى وتە كوپ. مەن ول تۋرالى "ەسىم بايبولۇلىنىڭ ەڭبەكتەرى" اتتى ماقالا جازىپ، Massaget سايتىندا جاريالاعان بولاتىنمىن.
جاسىرارى جوق، تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن ەلىمىزدە كىتاپحانا سالاسىنا كوڭىل بولىنبەدى. سودان دا بولار كونە جازۋ تانۋشى ماماندار ونداي كيەلى جەرلەردە جۇمىس ىستەگەن جوق. سان مىڭداعان كونە قولجازبالار قورى بار كىتاپحانادا دا قىزمەت ىستەپ كوردىك. ايلىعى – جەتپىس سەگىز مىڭ تەڭگە بولاتىن. بۇل وسىدان ءۇش جىل بۇرىنعى جاعداي. قازىر «جاڭا قازاقستاندا» ول جاعداي وزگەرگەن شىعار دەپ ويلايمىز. ەگەر ءالى وزگەرمەسە، وزگەرتۋ كەرەك. الدىمەن كىتاپحانا قۇرىلىسىن، اسىرەسە سيرەك كىتاپتار مەن قولجازبالار قورىن كۇتىمدەۋ كەرەك. زاماناۋي تەحنولوگيالار ارقىلى كۇننەن-كۇنگە ءشىرىپ، كەتەۋى كەتىپ بارا جاتقان كونە كىتاپتاردى ەمدەپ، قالپىنا كەلتىرۋ كەرەك. كىتاپحاناشىلاردىڭ ايلىعىن كوتەرىپ، قولجازباتانۋشى، كونە كىتاپتاردى كوزىندەي سۇيەتىن مامانداردى جوعارى ەڭبەكاقىمەن جۇمىسقا الۋ كەرەك. ايتپەسە، اۋزىڭ قايسى دەسە قۇلاقتى كورسەتىپ، قازاقتىڭ توتە جازۋداعى كىتاپتارىن ارابتىكى، پارسىنىكى، بالەندىكى، تۇگەندىكى... دەپ قاتە جازىپ، كۇلكىگە قالىپ جۇرە بەرەمىز.
ءوز تاريحىنا، ءوزىنىڭ مىڭجىلدىق مۇراسىنا، ءتىپتى بولاشاق تاعدىرىنا نەمقۇرايلى قارايتىن بىزدەي بەيعام، بىزدەي بەيباق ەل جوق-اۋ، ءسىرا؟!
ادىلەت احمەت
