«قۇلاقتان كىرىپ بويدى الار
اسەم انمەن ءتاتتى كۇي.
كوڭىلگە ءتۇرلى وي سالار،
ءاندى سۇيسەڭ مەنشە ءسۇي...»
مەن جانىممەن، جۇرەگىممەن ۇناتاتىن ابايدىڭ ولەڭىن تاعى ەسكە تۇسىرگەنىم بەكەر ەمەس. وسىنداعى «كوڭىلگە ءتۇرلى وي سالار» ولەڭ جولىندا ۇلكەن قۇپيا، اشىلماعان سىر جاتىر. الەمگە ايگىلى ماتەماتيك داۆيد گيلبەرتتىڭ شەشىلمەگەن سۇراقتارى سياقتى، كوڭىلدەگى وي ءار پەندەنىڭ ءوز قۇپياسى، سىرى، سىر-ساندىعى. سوندىقتان دا ء"ار كاللادا ءبىر قيال" دەگەن ماتەل بار ەكەنى تاعى راس... مەن دە كوپ كاللانىڭ ءبىرىمىن. قيال دەگەن ءبىزدىڭ اۋىلدا دا جەتىپ ارتىلادى.
مەيرامبەكتىڭ ءانىن جۇمىس ىستەپ وتىرعاندا، جول جۇرگەندە، قولىم بوساعاندا دا، جاياۋ ءجۇرىپ قىدىرعاندا دا، ماشينادا دا تىڭداي بەرەمىن. جانە ونى تىڭداۋدان جالىققان ەمەسپىن. بۇل جالعىز مەن ەمەس، قادىر كوكەم ايتپاقشى «ناعىز قازاق قازاق ەمەس، ناعىز قازاق دومبىرا» دەپ ءبىزدىڭ ۇلتتىق اسپاپتى ۇعاتىندار دا "بوزتورعايدىڭ" ورىنداۋشىسىن دا جاقسى كورەدى..
مەيرامبەك ايتقان اندەردىڭ مۋزىكالىق يىرىمدەرى، تەمپ ءريتمى، ىرعاعى قازاق ەلىنىڭ مەنتاليتەتى، ءومىرى ءتىپتى ءپالسافاسى دەسەك ارتىق ەمەس. ءبىز دە قازىر ۇلتتىق دەگەن تىركەس بار. ۇلتتىق كىتاپحانا، ۇلتتىق تەاتر، ۇلتتىق وركەستر، ۇلتتىق مۇراجاي ت.ت. وسى تۇرعىدا مەن مەيرامبەكتىڭ داۋىسىن، ءۇنىن، ونىڭ سالعان اۋەنىن ەشكىمگە ۇقسامايتىن تەمبرىن ۇلتتىق دەسەم ارتىق بولماس.
قازاق كينوسىنىڭ تارلاندارىنىڭ ءبىرى قانىمبەك قاسىمبەكوۆتى قازىرگى وقىرمان، كورەرمەن كوپ بىلە بەرمەس. وتكەن عاسىردىن 70-80-90 جىلدارى كانونىڭ ەسىمى ەرەكشە ىستىق تا سىيلى تۇعىن. ونىڭ العاشقى جۇمىسى "شوق پەن شەر" حالىقارالىق مونتە كارلو كينوفەستيۆالدە باس بايگەنى العان. اتاعى جەر جارعان رەجيسسەر اعامىز ەدى. سول كىسىنىڭ «قوشتاسقىم كەلمەيدى" فيلمىندە مەيرامبەك العاش كوزگە ءتۇستى. كينو دا ءان دە بۇگىنگى تىلمەن ايتقاندا «حيت» بولدى. كوگىلدىر ەكراننان وسى ءفيلمدى اسىعا كۇتكەن جاستاردىڭ شەت جاعاسىن كورىپ قالدىم. ونىڭ ۇستىنە بۇل اۋەندى مەيرامبەك تە ۇمىتا قويعان جوق. رەتى كەلگەندە ءالى ايتادى..ءالى كۇنگە توي جيىندا جاستاردىڭ ءسۇيىپ ايتار اۋەنى وسى - ءان. اۆتورى ءانشى، كومپوزيتور گولليۆۋدتا بوليۆۋد بوپ جۇرگەن مارات وماروۆ. ءفيلمنىڭ دە رەجيسسەردىڭ دە تابىسى اكتەر مەيرامبەكتىڭ وسى ءاندى ايتۋى. بوزبالانىڭ بويىنداعى تازالىق، البىرتتىق، ادالدىق، ۇياڭدىق، سەزىمتالدىق، سۇلۋلىققا ىڭكارلىق ءبارى-ءبارى وسى اۋەندە وسى كەيىپكەردە بار. فيلم سونىسىمەن قۇندى، ەرەكشەلىگى دە وسىندا جاتىر.
كاۋسار بۇلاقتىڭ باسىنداعى ءمولدىر سۋداي تاپ-تازا. قىستىڭ كۇنى ايازدا تاۋدان اققان تاسقىنىنا تۇنشىققان اساۋ وزەننىڭ قۇلاعانىنداعى اتىلىپ بارىپ قاتىپ قالعان مونشاق مۇزىنداي...
مەيرامبەكتى ونەرگە باۋلىعان تۇساۋىن كەسىپ توپقا قوسقان التەكەڭ... التىنبەك قورازباەۆ قازاق ونەرىندە ورنى بار، ورنەگى بار وزىندىك قول تاڭباسى وزگەلەرگە ۇقسامايتىن سازگەر - ساردار. ول كىسىنىڭ سيمفونيا جازعانىن ەستىسەم دە ەسىمدە جوق... بىراق، ساركوكەمنىڭ "ساعىندىم الماتىمدى" ءانى ءار قازاقتىڭ جانىندا، ءار ءانشىنىڭ جۇرەگىندە ەكەنى راس.
توعىزعا تولماعان ويىن بالاسىن جامبىلداعى فيلورمونيا ديرەكتورىنا مۇعالىم اپايى الىپ كەلدى. التەكەڭ ونى تىڭداعان... تىڭداعان دا ءدال تانىعان... «بۇلاق كورسەڭ كوزىن اش». بۇل ماتەل قورازباەۆتىڭ بولمىسى ومىرلىك قاعيداسى، كرەدوسى.
ىرگەدەگى گلينكا اتىنداعى مۋزىكالىق كوللەدجگە مەيرامبەكتى الىپ باردى. قاس قىلعانداي قازاقستانداعى قالادا دومبىرا كلاسى جوق ەكەن. جامبىل قالاسىندا جامبىل تارتقان اسپاپ بولماي شىقتى... ابىرجيتىن التىنبەك ەمەس... بالانى قوبىزعا بەردى. مەيرامبەك وسىلاي ونەر وڭىرىنە العاش قادام باستى. كەيىن كونسەرۆاتورياعا ارتىنان ونەر اكادەمياسىنا اۋىستى.
مەنىڭ ول كەزدە قازاق مەملەكەتتىك تەاتر جانە كينو ينستيتۋتىندا ياعني ونەر اكادەمياسىندا رەكتور كەزىم. الىپ-ۇشىپ التەكەڭ كەلگەن. قاشاندا وت الا كەلگەن كىسىدەي اسىعىس. وسىلاي دا وسىلاي... ء«بىر بالام بار، جاقسى ءانشى، تاماشا كۇيشى. وسى بالا كونسەرۆاتوريادا قور بوپ ءجۇر. سول بالانى وسى ينستۋتۋتقا الساڭ» دەپ قولقا سالدى. ول كەزدە قورازباەۆ كوكەممەن تىعىز ارالاسپاساق تا سىيلاستىعىم بار. الدىم. مەيرامبەكتىڭ ونەر اكادەمياسىندا وقۋىنا وسىلاي سەپ بولعانىم بار-دى...
عاجايىپ اۋەن كۇيساندىقتان قۇلاي تۇسكەن... جيناقى دا جانعا جاقىن... جاعالاۋعا قايتا-قايتا سوعىلعان تولقىن ءتارىزدى. بولماسا مەدەۋدىڭ سوناۋ توبەسىندەگى باسپالداقتىڭ باسىنان تومەن قاراي جۇگىرگەن قىمباتىنا، قيماسىنا قۇلاي تۇسكەن ارۋدىڭ ارداسىنا اسىققانى سەكىلدى... ويناقى دا ەركە... جەلمەن جارىسقان اقشىل ءتۇستى كويلەكتىڭ قىسقا ەتەگى ءبىر اشىلىپ ءبىر قىمسىنىپ جارق ەتكەنى سياقتى...
«قوسامىن انگە اتىڭدى
توسامىن ءار حاتىڭدى
ساعىندىم الما باعىن
ارايلى الماتىمدى..
ساعىندىم اققۋ ءۇندى
ساعىندىم اق گۇلىمدى
الماتىم سىيلادىڭ سەن
شابىتتى شاتتىعىمدى»
عاشىق جاننىڭ الىستا جۇرگەن ارمان قىزعا ارناۋى. تىنىشتىعىن تالقان ەتىپ، ءتۇن ۇيقىسىن ۇرلاعان الماتىنىڭ ءوزى ەمەس، ونىڭ اپپاق قىزىنا ارنالعان اسەم اۋەنى...
مەيرامبەك بۇل ءاندى جالعىز ەمەس، «مۋزارتپەن» ايتادى... قاسىنداعى كەنجەبەك پەن ساكەن سەرىكتەسى سەكىلدى...
ءبىر زاماندا ءدال وسىنداي ءاندى بۇكىل كەڭەس ەلى تۇگەل ايتقان. ول سولوۆەۆ سەدويدىڭ ءانى "پودموسكوۆنىە ۆەچەرا" بولاتىن. بۇل اۋەندە ەرەكشە... تۇڭگى كەشتە باق ىشىندە قول ۇستاسقان ۇلكەن شاھار ماسكەۋدەگى عاشىق جانداردىڭ اۋەزى، ءانى... تۋرا سولاي... ءبىر ماتىندە موسكۆا ءبىر اۋەندە الماتى...
تالاي-تالاي عاشىقتاردىڭ اسىرەسە ارۋلاردىڭ بويىنداعى ۇياڭدىق، ۇيالشاقتىق، ۇركەكتىك، تازالىق، تاربيەلىك جوعالماعان جاقسى كەزدە تۋعان ءان...
مەيرامبەك تريودا ايتسا دا جوعالمايدى... كەرىسىنشە ەرەك... تىڭدارمان سول ءۇشىن دە سۇيىكتىسىن كۇتەدى، ىزدەيدى... اسىعادى.. الىپ ۇشادى... مەيرامبەك بالا كەزىنەن ۇلكەن-ۇلكەن تۇلعالاردى كورىپ قالدى. تۇلپار بولار قۇلىنشاق سايگۇلىكپەن ءبىر جۇرەر... مەيرامبەك نۇرعيسا كوكەسىن كوردى... باتاسىن الدى... قازاقتىڭ ءدۇلدۇل اقىن تالانتتى انشىلەرىمەن ارالاس قۇرالاس بولدى... شاماسى كەلگەنشە اعالارىنا قامقور بوپ قاستارىنان تابىلدى.
«كوك شىققانعا ءبىر قۋانىپ،
ءشوپ شىققانعا ءبىر قۋانىپ.
ءومىر ءوتتى اۋ زىرعىپ اعىپ، زىرعىپ اعىپ...
سارعالداققا ءبىر قۋانىپ،
قىزعالداققا ءبىر قۋانىپ،
ءومىر ءوتتى اۋ زىرعىپ اعىپ..،»
تالانتتى اقىن ءومىردىڭ قىزىعى مەن شىجىعىن قاتار تاتقان ەسەنكۇل جاقىپبەكتىڭ ولەڭى... ادام - عۇمىر ۋاقىتتىڭ كەلتە ەكەنىن مويىنداعان، باس يگەن شاراسىزدان شارق ۇرىپ ماڭايىنان قارماناتىن تال تاپپاعان اقىننىڭ كۇيزەلىسى، كوڭىلى... كوڭىل كۇيى... مازاسى مەن ازاسى... ءومىردىڭ ءمانى مەن ماعىناسىن ىزدەگەن قورقىت بابا ىسپەتتى مۇڭايادى...
مەيرامبەكتىڭ داۋىسى، ءۇنى، تولعانۋى، تولقۋى، تەبىرەنىس تولعاۋى ءار پەندەگە وي سالادى. مىنا قىسقا عۇمىردا جىلتىراعان زات ەمەس... دوربالاعان اقشا ەمەس... ادام ءۇشىن ەڭ كەرەگى سىيلاستىق پەن ماحاببات ەكەنىن ەمەۋرىنمەن مەڭزەيدى... بۇل اۋەندە ساعىنىش بار..، الاڭسىز وتكەن كەتكەن جاستىعىنا دەگەن نوستالگيا جاتىر...پەر گيۋنتتىڭ سولۆەيگ سالعان سازىنداي اۋەز بار. مەيرامبەك ءار تىڭدارماننىڭ قاسىنا كەپ قۇشاقتاپ باۋىرىنا باسقانداي ءۇنسىز-ءتۇنسىز مەلشيىپ مىنا اۋەز بىتپەيىنشە قوزعالعىڭ كەلمەيدى... جو-جوق... كەرىسىنشە بۇل اۋەن بىتپەسە دەيسىڭ. قوڭىر اۋەن سازىنا باتىپ وياڭعىڭ جوق... قۇددى سوناۋ ءسابي شاقتان اناڭ سالعان جاي عانا بەسىك جىرى ىسپەتتى. سوندىقتان دا مەيرامبەكتى ەلى جاقسى كورەدى، سىيلايدى، توبەسىنە كوتەرەدى.
«كوك اسپاننان بارا جاتىر،
ءومىرىمنىڭ جۇلدىزى اعىپ.
جەتەم دەگەن ارمانى جوق،
بارا جاتىر جۇلدىز اعىپ...»
جو-جوق... بۇل پەسسيميزم ەمەس... كەرىسىنشە فيلوسوفيالىق وپتيميزم. سول ۇشىندە مىنا قىسقا عۇمىردا ادام ءۇشىن ماڭىزدىسى كەرەگى - ماڭايىڭا نۇر شاشۋ، جاقسىلىق جاساۋ...تانيتىن تانىمايتىن .. ويدا جوقتا جولىققان ءتىپتى جاپانداعى كەزدەسكەن جالعىز جاندى قۋانتۋ، قۇشاقتاۋ، باۋىرىڭا باسۋ....ادام ءۇشىن ودان باسقا نە كەرەك؟!
مەيرامبەك وتىز جىل بويى وسىلاي ءان سالىپ ءجۇر.. بۇگىندە نە كوپ جۇلدىز كوپ... كەۋدەسىنە نان پىسكەن دە كوزدەرىنە شاڭ تۇسكەن دە جەتەرلىك... ال مەيرامبەك وزگەشە... باسقالارعا ۇقسامايدى…
«دۇنيە قىزىل جاسىلدى،
سان ۇرپاق ساعان باس ۇردى.
تولقىن دا تولقىن قازاقتىڭ،
توپىراق بەتىن جاسىردى.
وتكىزىپ قيلى عاسىردى،
ىرىسىڭ جاتقا شاشىلدى.
تاۋ مەنەن تاسقا سوقتىم مەن،
حالقىم دەپ عازيز باسىمدى...»
بۇل قازاقتىڭ ءدۇل ءدۇل اقىنى قاسىمحان بەگىمان...ءىشى تولى تولعاۋ مەن جىر..ءدال كەشەگى اقتامبەردى، شالكيىز، قوجابەرگەن، جيەمبەت، دوسمامبەت، بۇحار جىراۋدىڭ جاڭعىرىعى ەمەس پە؟ ۇرپاعىنا ولەڭنەن شاشۋ شاشىپ ،بولاشاققا سالەم ايتقان دۇلدۇلدەردىڭ بىزگە قالدىرعان شايىرى وسى ەكەن اۋ.... ءبىزدىڭ قاسىمحان دا جىراۋلارعا جىر قوسقان... ول ەندى باسقا اڭگىمە..
كەيدە ماعان مەيرامبەك اڭىزداعى ابىزدى ەسكە تۇسىرەدى...جاقسى كورگەن جاماعاتىن ،سۇيىكتى تىڭدارمانىن ايقايلاماي، باقىرماي-شاقىرماي قوڭىر اۋەن كوڭىل اۋەزىمەن ۇيىقتاتىپ ەمەس - وياتىپ جاتقان ىسپەتتى. ابىزدىق جاسقا ەمەس دارىنعا ءتان ەكەنىن ەسكە تاعى تۇسىرگەن...
بالا كەزدەگى ءبىر كورىنىس جادىمدا قالىپتى. الاتاۋدىڭ باۋىرىندا اتاقتى اسى جايلاۋى بار. جازدا سوندا مالشىلاردىڭ تويى وتەدى....بايگە مەن كوكپار بولادى.. كيىز ۇيلەر كوبەيىپ قىزىق كۇندەر اسىعا تۇنەيدى... ماڭايداعى ەل جۇرت سوندا اسىعادى...
..اكەم ەكەۋمىز ءبىر ۇيگە توقتاعانبىز. تۇندە كەش جاتتىق. تاڭەرتەڭ تىڭقىلداعان دومبىرا ءۇنى وياتقان. دالاعا شىقسام ۇيدەگى اتا ەكەن. كەرەگەگە ارقاسىن تىرەپ جاي عانا ىڭىلداپ وتىر. قوڭىر داۋىسىمەن ۇيىقتاپ جاتقان نەمەرەسىن وياتقانى ەكەن. دومبىراسى بولماسا دا تالاي اجەلەرمەن اتالاردىڭ ەرتەگى ايتىپ، كىشكەنتايىن ۇيىقتاتقانىن كورگەنىم بار. الايدا نەمەرەسىن انمەن وياتقان ابىزدى كورىپ تاڭ قالعانىم تاعى راس....
تاڭ سىبىرلەپ اتقاندا شاڭىراقتان تۇسكەن ساۋلە ماڭايىنا جارىق توگەدى...ءۇي ءىشى نۇرلانىپ جانىڭ ءبىر راحاتقا بولەنىپ جاتا بەرگىڭ كەلەدى.. قانداي عانيبەت...
مىنە تاعى قوڭىر اۋەن ماڭايعا ماڭىپ اق ساۋلەگە ۇلاسقان..قازاقى ءان...مەيرامبەكتىڭ داۋىسى.. ۇلتتىق اۋەز..
قوڭىر ءۇن.. قوڭىر اۋەن..
