اەس-تىڭ سالىنۋى قازىرگى وزەكتى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى. قوعام تالقىسىنا ءتۇسىپ، بۇگىنگى تاڭدا وڭ دا، تەرىس تە پىكىر جيناپ جاتىر. وسىعان قاتىستى ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيلوسوفيا جانە ساياساتتانۋ فاكۋلتەتى، الەۋمەتتىك جۇمىس كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى، الەۋمەتتانۋ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور سادىروۆا مانسيا ساپارعاليقىزىنىڭ پىكىرىن سۇراپ بىلدىك.
- مانسيا حانىم، ءوزىڭىزدىڭ سوتسيولوگ رەتىندە كوزقاراسىڭىزدى ايتا كەتسەڭىز. حالىق نەگە اەس-تەن قورقادى؟
- اتوم ەلەكتر ستانتسياسى دۇنيە جۇزىندە قولدانىلىپ جاتقان اۋقىمدى ستراتەگيالىق قۇرىلىم. الەمنىڭ 30-دان استام ەلىندە قولدانىلىپ جاتسا دا، وسى ۋاقىتقا دەيىنگى كەرى ناتيجەسىن بەرگەن جاعدايلار دا بولعانى راس. ونىڭ ىشىندە مىسالى 1986 جىلعى چەرنوبىلداعى جاعداي، 2011 جىلى اپات بولعان فۋكۋسيماداعى جاعداي حالىققا سەنىمسىزدىكپەن قاراۋعا تۇرتكى بولىپ وتىر. چەرنوبىلداعى اپاتتان سوڭ سول تەرريتوريانىڭ جاراماي قالعانىن بىلەسىزدەر. قازاقستاننان كومەككە اتتانعان ازاماتتارىمىزدىڭ كوبى دەنساۋلىعىنا زاقىم كەلتىرىپ العانى دا وتىرىك ەمەس. سونىمەن قاتار ەلىمىزدەگى سەمەي پوليگونىنداعى جارىلىس تا حالىقتىڭ تەرىس پىكىردە بولۋىنا اسەر ەتەدى. سەمەي پوليگونى اەس بولماعانىمەن حالىق «اتوم» دەگەن ءسوزدىڭ وزىنەن ۇركىپ قالدى.
حالىق اراسىندا اەس-تىڭ پايداسىن، ونىڭ قانشالىقتى قوعامعا بەرەتىن وڭ اسەرىن، قانشالىقتى ەكولوگياعا ءتيىمدى ەكەنىن تۇسىندىرەتىن كوپتەگەن شارالار بولسا حالىقتىڭ وي-پىكىرى وڭالادى دەپ ويلايمىن. اەس سالۋ زاماننىڭ تالابى. دۇنيەجۇزىلىك الپاۋىت ەلدەر ەنەرگيانى وسى دۇنيەدەن الىپ، قولدانىپ وتىرعالى قاي زامان. ول بىزگە كەرەك. دەسە دە، قاۋىپسىزدىك ماسەلەسى قانداي بولادى دەگەن سۇراق تۋىندايدى. DEMOSCOPE قوعامدىق پىكىرگە ەكسپرەسس-مونيتورينگ جۇرگىزۋ بيۋروسىنىڭ زەرتتەۋى بويىنشا رەسپوندەنتتەردىڭ 50%-دان استامى اەس قۇرىلىسىنا قارسى ەكەن. سەبەبى ولاردىڭ كوبى ەكولوگياعا كەرى اسەر ەتەدى دەپ ويلايدى. ەكىنشىدەن، تاۋەكەل فاكتورى قانشالىقتى قاۋىپسىز، قانشالىقتى الدىڭعى سيتۋاتسيالار قايتالانبايتىنداي سەنىمدى، قانشالىقتى ەكولوگياعا اسەر ەتەدى دەگەن فاكتورلاردى قاراستىرادى. سونىمەن بىرگە، ولاردىڭ كەيبىرى اەس سالۋدىڭ ءداستۇرلى ەلەكتر قۋاتىن الۋعا قاراعاندا اسا قاتتى ارتىقشىلىعى جوق دەپ سانايدى ەكەن. بۇل دا حالىق اراسىندا، قوعامدىق كوزقاراستىڭ بەلگىلى ءبىر قورقىنىشتىڭ، كۇماننىڭ بار ەكەندىگىن كورسەتەدى.
- ەنەرگەتيكتەر، ەكولوگتار اتوم ستانتسيا حالىقتىڭ دەنساۋلىعىنا كەرى اسەرىن تيگىزبەيدى دەيدى. ءسىزدىڭ پىكىرىڭىز قانداي؟
- اتوم ەنەرگياسى – تازا ەنەرگيا. نەگىزىنەن ءبىزدىڭ قازىرگى قولدانىپ جۇرگەن ەنەرگيا كوزدەرىنە قاراعاندا اەس ارقىلى الىنعان ەنەرگيانىڭ ەكولوگياعا زيانى كەرىسىنشە از. ەكىنشى جاعىنان، ەگەر دە ول قاۋىپتى جاعدايدا جۇمىس ىستەسە، ءبىز كۇتپەگەندەي بەلگىلى ءبىر تاۋەكەلدەر ورىن الار بولسا ونىڭ زاردابىن ەكى ەسە كورەتىن سەكىلدىمىز.
اەس سالۋدىڭ قاجەتتىلىگىنىڭ تاعى ءبىر سەبەبى كۋرچاتوۆ قالاسىندا بۇرىن تاجىريبەمىز بولعان. سونىمەن قاتار قازىر بالقاش ماڭىندا ارنايى ايماق قاراستىرىلىپ جاتىر. سالىنۋ كەزىندە قالادان الشاقتىعىنا، ماتەريالداردىڭ ساپالىلىعىنا قاراپ، تەحنيكالىق قاۋىپسىزدىگى ساقتالىپ، كەپىلدىك بەرىلۋى كەرەك. مىسالى شەت ەلدە ەكولوگيالىق سەرتيفيكاتتار بەرىلەدى. ورنالاسقان جەرگە، ايماقتاعى ادامدارعا، فلورا مەن فاۋناعا زيانى بولمايتىنى ناقتىلانعان سەرتيفيكات بەرىلسە جۇرت سەنەدى.
تاعى ءبىر تيىمدىلىك – ءبىز ۋران ءوندىرۋشى ەلمىز. الەم بويىنشا ۋران وندىرىسىنەن ءبىرىنشى ورىن الامىز. وسى مۇمكىندىگىمىزدى نەگە وڭتايلى پايدالانباسقا؟ ودان بولەك، حالىقتى تولعاندىراتىن تاعى ءبىر ماسەلە – قالدىقتاردىڭ قالاي جويىلاتىنى. باستىسى قالدىقتىڭ زياندى بولشەكتەرى اۋاعا كەتپەۋى كەرەك. دەي تۇرعانمەن تازا ەنەرگيا بولعان كۇننىڭ وزىندە سول جەردە جۇمىس ىستەيتىن قىزمەتكەرلەردىڭ دەنساۋلىعىن ساقتاۋ ماسەلەسى بار. سەبەبى، دەنساۋلىققا اسەرىن تيگىزبەي قويمايتىنى راس. سوندىقتان، ول جەردە دەنساۋلىقتى ءۇش ايدا ءبىر، التى ايدا ءبىر تەكسەرەتىن وزدەرىنىڭ ۇلكەن ەمحاناسى بولۋى كەرەك سەكىلدى. بۇل – ءبىر. ەكىنشىدەن، سول رەگيوندا تۇراتىن حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن، دەنساۋلىعىن، وقۋىن، ت.ب. ماسەلەلەرىن قاراستىرۋ كەرەك. مەنىڭ بىلگەن اقپاراتتارىم بويىنشا، بالقاش تەمىرجول وتەتىن ءوڭىر. ودان بولەك اۆتوترانسپورتتار دا ءجيى قاتىنايدى. ەگەر اەس قۇرىلىسى باستايتىن بولسا، اتالعان ينفراسترۋكتۋرالىق جول قاتىناسى ارى قاراي جۇمىسىن قالاي جالعاستىرادى دەگەن ماسەلە دە بار. ياعني، اەس سالۋدا ءبىز ەكونوميكالىق تيىمدىلىگىنە عانا ەمەس، الەۋمەتتىك، پسيحولوگيالىق، ساياسي تۇرعىدان دا جان-جاقتى قاراستىرۋىمىز كەرەك. ابدەن ەكسپەرتيزا جۇرگىزىپ، تالداۋ جاسالىپ بارىپ جۇمىستار جۇرگىزىلگەنى دۇرىس دەپ ويلايمىن.
- يادرولىق قارۋ مەن يادرولىق ستانتسيانىڭ ايىرماشىلىعى جەر مەن كوكتەي. حالىق وسىنىڭ ارا جىگىن اجىراتا بىلمەيدى. وسىعان قاتىستى نە دەيسىز؟
- قازىرگى تاڭدا حالىقتىڭ كوپشىلىگى ساۋاتتى. اسىرەسە ورتا بۋىنداعى جاستاردى الاتىن بولساق ولار بۇل دۇنيەلەردىڭ ارا-جىگىن اجىراتا الادى دەپ ويلايمىن. جاس ۇلكەن ادامداردىڭ ءوزى يادرولىق قارۋدىڭ نە ەكەنىن، ونىڭ زاردابىن وزدەرى پراكتيكا جۇزىندە، كوزىمەن كورگەن ادامدار عوي. يادرولىق قارۋ كوپ مەملەكەتتەردە جوق، ستراتەگيالىق قارۋ بولىپ ەسەپتەلەدى. سول ارقىلى مەملەكەت ءوزىنىڭ بەلگىلى ءبىر ساياسي، اسكەري كۇشىن كورسەتە الادى. يادرولىق قارۋدىڭ قاۋىپتىلىگىن مەنىڭشە ءبارى بىلەدى. ەگەر ول قولدانىلاتىن بولسا دۇنيەجۇزى ۇلكەن زارداپ شەگەدى. مەنىڭشە، يادرولىق قارۋدى ەشكىم ءىس جۇزىندە قولدانبايدى، قولدانباسىن دا. سەبەبى، ونى ءبىر ادام شەشپەيدى. ءۇش ادامنىڭ قولى كەرەك. ونىڭ ۇستىنە نە نارسەنى بولماسىن بەيبىت جولمەن شەشۋدى كوزدەۋىمىز كەرەك. تەك ءوز مۇددەسىن ەمەس، باسقا دا ادامداردىڭ، ادامزاتتىڭ تاعدىرىن ويلاۋ قاجەت. ەندى وسى دۇنيەلەردى حالىق ارا-جىگىن اجىراتىپ، ەكەۋىنىڭ ەكى ءتۇرلى دۇنيە ەكەنىن ۇعۋى ءۇشىن اتوم ەنەرگەتيكاسى تۋرالى كوبىرەك اقپارات بەرۋ كەرەك. ونىڭ نە ءۇشىن كەرەكتىگىن، ەكونوميكاعا قانداي پايداسى بار ەكەندىگىن اشىق ايتۋىمىز قاجەت. وسى تاقىرىپتى زەرتتەي كەلە ۇققانىم، ءتىپتى ءبىزدىڭ ءوزىمىز بىلمەيتىن كوپتەگەن اقپاراتتار بار ەكەن. وكىنىشكە قاراي، وسىلاردىڭ تارالىپ جاتقانى بايقالمايدى. حالىقپەن كوبىرەك كەزدەسۋ ۇيىمداستىرىپ، ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارى، ديسكۋسسيا، ترەنينگتەر وتكىزگەن ابزال بولار ەدى. اقپاراتتىق تاراتۋ ماسەلەسىن جانداندىرۋ قاجەت.
بۇل ماسەلەنىڭ كوتەرىلۋىنىڭ بىردەن ءبىر سەبەبى – تابيعي رەسۋرستاردىڭ ازايۋى. بولاشاقتا دۇنيەجۇزىندە ەنەرگەتيكا تاپشىلىعى ورىن الادى دەپ كۇتىلۋدە. بۇل كەيدە سۋدىڭ تاپشىلىعىنا دا بايلانىستى بولىپ كەلەدى. مەملەكەتارالىق تاۋەلدىلىككە اسەرىن بەرەدى. ال اەس سالىنۋى بۇل ەلدىڭ دەربەس دامۋىنا، ىشكى ەكونوميكالىق ماسەلەسىن شەشۋگە دە وڭىنان اسەر بەرەدى. حالىقتىڭ كوبى اەس-تىڭ زياندى تۇسىن عانا كورەدى. سەبەبى، پايدالى جاعىن بىلمەيدى. ساياسي تۇرعىدان، عىلىمي، ەكونوميكالىق پايداسىن قاراپايىم تىلدە الەۋمەتتىك جەلىلەردە بەلسەندى تۇردە تۇسىندىرەتىن بولساق حالىق دۇرىسىنان قابىلدايدى دەپ ويلايمىن.
- اەس قۇرىلىسى ويداعىداي جۇزەگە اسسا، ءبىلىم ماسەلەسىنە قالاي اسەر ەتەدى؟
- بۇل دا وزەكتى ماسەلە. سەبەبى، اەس سالۋ ەلىمىزگە جاڭا ءبىلىم بەرۋ باعىتتارىن الىپ كەلەدى. جاڭا ماماندىقتاردى دايىنداۋدى قاجەت ەتەدى. ءبىلىم ماسەلەسىنە تىكەلەي اسەر ەتەدى. قازىرگى كەزەڭدە بىزدەگى بار اقپارات بويىنشا 2000-نان استام اتومشى ماماندار دايىندالۋدا. اەس-پەن جۇمىس ىستەۋگە جوعارى ءبىلىمدى، جوعارى دەڭگەيدە ماماندانعان جۇمىسشىلار كەرەك. سوندىقتان بۇل بويىنشا تەك باكالاۆر، ماگيستر دەڭەگەيىندە عانا ءبىلىم بەرىپ قانا قويماي، ولاردىڭ تاجىريبەسىن شەت ەلدىك ءبىلىم جۇيەسىمەن قوسا دامىتۋ كەرەك. قازىرگى تاڭدا جوو بويىنشا شەت ەلدىك ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ فيليالدارىن اكەلۋ ماسەلەسى كوتەرىلىپ جاتىر. ەندىگى باستاپقى جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ تە جاتىر. ورنالاسۋى بويىنشا ماسەلەن اەس سالۋ كوزدەلىپ وتىرعان بالقاش ماڭىندا بولسىن، ءىرى قالالاردا بولسىن اتوم سالاسىنداعى، تەحنيكالىق مامانداردى دايىندايتىن جوو، ورتا ءبىلىم بەرۋ ورىندارىن اشۋ كەرەك. دەسە دە، ماسەلە تەك جوو اشۋمەن شەشىلمەيدى. ءبىتىرىپ شىققان مامانداردىڭ بىلىكتىلىگىنە، قابىلەتتىلىگىنە دە بايلانىستى.
- كوپشىلىك اەس-تى باسقاراتىن كادر ماماندارى جەتىسپەيدى دەيدى. ءسىزدىڭ كوزقاراسىڭىز قالاي؟
- جاڭا ايتقانىمداي ءبىلىم ماسەلەسىنە ۇلكەن اسەرىن بەرەدى. قازىردىڭ وزىندە وسى سالا بويىنشا بىزدە كادرلار دايىندالىپ جاتىر. ەگەر الداعى ۋاقىتتا اتالعان جوو-لار اشىلسا ماماندار بويىنشا ماسەلەلەر تۋىنداماۋى مۇمكىن. شەت ەلدىك مامانداردان تاجىريبە جيناپ، ءارتۇرلى جوعارى تەحنولوگيالىق بىلىكتىلىكتى ارتتىرۋعا جاستاردى دايىنداۋ قاجەت.
مىندەتتى تۇردە اەس سالىناتىن ايماقتا الەۋمەتتىك قۇرىلىم وزگەرەدى. حالىق كوبەيەدى، ميگراتسيا ورىن الادى. سەبەبى جاڭا جۇمىس ورنى اشىلادى. وسىعان بايلانىستى الەۋمەتتىك قۇرىلىمدا جاڭا ءبىر توپتار پايدا بولادى. ءىت ماماندار، اتوم ماماندارى، ينجەنەرلەر كوبەيەدى. سوندىقتان دا، ولاردىڭ وتباسىلارىنىڭ ماسەلەسىن، الەۋمەتتىك جاعدايىن قامتاماسىز ەتۋ، ايەلدەرىنە جۇمىس تاۋىپ بەرۋ، بالالارىنىڭ بالاباقشادا ورنالاسۋى، تابىس ماسەلەسىن قاراستىرۋ كەرەك. وسىلار اتالعان ايماقتىڭ كەڭەيۋىنە الىپ كەلەدى.
ءبىزدىڭ جوعارى ماماندانعان كادرلار دا جۇمىس ىستەۋى قاجەت. دەسە دە، ازىرگە ءبىزدىڭ ءبىلىمىمىز جەتكىلىكسىز. شەت ەلدىك كادرلارمەن بىلىكتىلىك الماسىپ، تاجىريبەسىن مەڭگەرۋ كەرەك. بىراق تا، ولاردىڭ ۇزاق مەرزىمدى جۇمىسقا قالعانىن قالامايمىن. بۇل سالادا تومەن دەڭگەيلى ءبىلىمى بار ادامدار جۇمىس ىستەي الادى دەپ ويلامايمىن. سەبەبى بۇل وتە ستراتەگيالى ماڭىزى بار وبەكت. سوندىقتان ءبىلىم ماسەلەسىنە وتە ۇلكەن ءمان بەرۋ كەرەك. تەوريالىق ەمەس، اسىرەسە پراكتيكالىق ءبىلىمدى شىڭداۋ قاجەت.
- “جەمقورلىق جويىلماي، اەس كەرەك جوق” دەگەن دە پىكىر ايتىلىپ جاتىر. جەمقورلىقتىڭ قاتىسى قانشالىقتى بار؟ وسىعان قاتىستى ويىڭىز قانداي؟
- جەمقورلىق قاي قوعامدا دا بار قۇبىلىس. ونى تۇبىرىنەن جويۋ مۇمكىن ەمەس. بۇقارالىق زيان تيگىزەتىن دۇنيە بولىپ كەتپەۋى كەرەك. جالپى جەمقورلىقتىڭ بولۋى، باسقارۋداعى قاداعالاۋدىڭ بولماۋىنا، كەرى بايلانىستىڭ بولماۋىنا بايلانىستى ءورشيدى.
قازىرگى كەزدە تسيفرلى ەكونوميكاعا كوشىپ جاتىرمىز. اقپاراتتىڭ اشىقتىعى ساقتالار بولسا، تەندەردىڭ قالاي ءبولىنىپ جاتقانى، جالاقى قاراجاتى قالاي جۇمسالىپ جاتقانى، اقشا قالاي ءبولىنىپ جاتقانى اشىق بولسا مەنىڭشە جەمقورلىق ازايادى دەپ ويلايمىن. اەس سالۋعا جەمقورلىقتىڭ تىكەلەي قاتىسى بار دەپ ايتا المايمىن. جەمقورلىق وكىنىشكە قاراي كەز كەلگەن سالادا بار نارسە.
- اەس ەلدىڭ الەۋەتىنە، ەكونوميكاسىنا قالاي اسەر ەتەدى؟
- اەس-تىڭ سالىنۋى ءبىر جاعىنان ءبىزدىڭ ەنەرگەتيكا سالاسىنىڭ بەلسەندى تۇردە دامۋىنا، حالىقتىڭ ەلەكتر قۋاتىنا دەگەن تاپشىلىعىن شەشۋگە كومەكتەسەدى. ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ بولۋى كوپتەگەن باسقا دا وندىرىستەردىڭ جۇمىس ىستەۋىنە اسەرىن تيگىزەدى. كوپ جاعدايدا اتوم ەنەرگياسى ارزان ەنەرگيا بولىپ ەسەپتەلەدى. ەگەر دە ءبىز ونى دۇرىس پايدالانساق، ءبىزدىڭ ساتىپ الاتىن تاۋارلارىمىزدىڭ، ازىق-تۇلىكتىڭ باعاسىنىڭ تومەندەۋىنە اكەلەدى. قازىرگى تاڭدا ەلەكتر ەنەرگياسىنا جۇمسايتىن قارجىمىز ارتۋى، بەنزيننىڭ باعاسىنا بايلانىستى بولادى. ءبىر-بىرىنە جالعانىپ جاتقان بايلانىستى دۇنيە. نان ونىمدەرىن شىعاراتىن ءبىزدىڭ كاسىپورىندار باعانى سول كۇيىندە قالدىرا المايدى. ەگەر قالدىرار بولسا وزدەرى بانكروت بولادى. سوندىقتان، ارزان ەنەرگيا كوزى بولىپ ەسەپتەلسە كوپ جاعدايدا ەلدەگى كەدەيلىك دەڭگەيىنىڭ تومەندەۋىنە، حالىقتىڭ ازىق-تۇلىكتى پايدالانۋىنىڭ ارتۋىنا وڭ پايداسىن تيگىزەدى. ەكىنشىدەن، ترانسپورتپەن ءجۇرۋ، ينفراسترۋكتۋرالىق ماسەلەلەردىڭ ءبارىن ارزان تۇردە شەشىلۋىنە اكەلەدى. ەلەكتر قۋاتى ارقىلى تسيفرلى ەكونوميكانىڭ كوپتەگەن ماسەلەلەرىن شەشەمىز. الەۋمەتتىك تۇرعىدان، ەكولوگياعا جاقسى اسەر ەتەر بولسا حالىقتىڭ دەنساۋلىعىنىڭ جاقسارۋىنا، الەۋمەتتىك موبيلدىلىككە، ترانسپورتتىق بيلەتتەردىڭ ارزانداۋىنا، حالىقتىڭ ءجۇرىپ-تۇرۋ مۇمكىندىگىنە، ءوزىنىڭ دەمالىسىن ۇيىمداستىرۋ مۇمكىندىگىنە الىپ كەلەدى. سونىمەن قاتار، ءبىز ەلەكتر ەنەرگياسىن تۇرمىستا كوپ قولدانامىز. وپتيميستتىك تۇرعىدا بارلىعى ءبىز ويلاعانداي جۇمىس ىستەيتىن بولسا، حالىقتىڭ جاعدايىنىڭ جاقسارۋىنا اسەرىن تيگىزەرى ءسوزسىز.
- اڭگىمەڭىزگە كوپ راقمەت!
سۇحباتتاسقان:
دينا ليتپين
