AES-tyŋ salynuy qazırgı özektı mäselelerdıŋ bırı. Qoǧam talqysyna tüsıp, bügıngı taŋda oŋ da, terıs te pıkır jinap jatyr. Osyǧan qatysty äl-Farabi atyndaǧy Qazaq ūlttyq universitetınıŋ filosofiia jäne saiasattanu fakultetı, äleumettık jūmys kafedrasynyŋ professory, äleumettanu ǧylymdarynyŋ doktory, professor Sadyrova Mansiia Saparǧaliqyzynyŋ pıkırın sūrap bıldık.
- Mansiia hanym, özıŋızdıŋ sosiolog retınde közqarasyŋyzdy aita ketseŋız. Halyq nege AES-ten qorqady?
- Atom elektr stansiiasy dünie jüzınde qoldanylyp jatqan auqymdy strategiialyq qūrylym. Älemnıŋ 30-dan astam elınde qoldanylyp jatsa da, osy uaqytqa deiıngı kerı nätijesın bergen jaǧdailar da bolǧany ras. Onyŋ ışınde mysaly 1986 jylǧy Chernobyldaǧy jaǧdai, 2011 jyly apat bolǧan Fukusimadaǧy jaǧdai halyqqa senımsızdıkpen qarauǧa türtkı bolyp otyr. Chernobyldaǧy apattan soŋ sol territoriianyŋ jaramai qalǧanyn bılesızder. Qazaqstannan kömekke attanǧan azamattarymyzdyŋ köbı densaulyǧyna zaqym keltırıp alǧany da ötırık emes. Sonymen qatar elımızdegı Semei poligonyndaǧy jarylys ta halyqtyŋ terıs pıkırde boluyna äser etedı. Semei poligony AES bolmaǧanymen halyq «atom» degen sözdıŋ özınen ürkıp qaldy.
Halyq arasynda AES-tyŋ paidasyn, onyŋ qanşalyqty qoǧamǧa beretın oŋ äserın, qanşalyqty ekologiiaǧa tiımdı ekenın tüsındıretın köptegen şaralar bolsa halyqtyŋ oi-pıkırı oŋalady dep oilaimyn. AES salu zamannyŋ talaby. Düniejüzılık alpauyt elder energiiany osy dünieden alyp, qoldanyp otyrǧaly qai zaman. Ol bızge kerek. Dese de, qauıpsızdık mäselesı qandai bolady degen sūraq tuyndaidy. DEMOSCOPE qoǧamdyq pıkırge ekspress-monitoring jürgızu biurosynyŋ zertteuı boiynşa respondentterdıŋ 50%-dan astamy AES qūrylysyna qarsy eken. Sebebı olardyŋ köbı ekologiiaǧa kerı äser etedı dep oilaidy. Ekınşıden, täuekel faktory qanşalyqty qauıpsız, qanşalyqty aldyŋǧy situasiialar qaitalanbaityndai senımdı, qanşalyqty ekologiiaǧa äser etedı degen faktorlardy qarastyrady. Sonymen bırge, olardyŋ keibırı AES saludyŋ dästürlı elektr quatyn aluǧa qaraǧanda asa qatty artyqşylyǧy joq dep sanaidy eken. Būl da halyq arasynda, qoǧamdyq közqarastyŋ belgılı bır qorqynyştyŋ, kümännıŋ bar ekendıgın körsetedı.
- Energetikter, ekologtar Atom stansiia halyqtyŋ densaulyǧyna kerı äserın tigızbeidı deidı. Sızdıŋ pıkırıŋız qandai?
- Atom energiiasy – taza energiia. Negızınen bızdıŋ qazırgı qoldanyp jürgen energiia közderıne qaraǧanda AES arqyly alynǧan energiianyŋ ekologiiaǧa ziiany kerısınşe az. Ekınşı jaǧynan, eger de ol qauıptı jaǧdaida jūmys ıstese, bız kütpegendei belgılı bır täuekelder oryn alar bolsa onyŋ zardabyn ekı ese köretın sekıldımız.
AES saludyŋ qajettılıgınıŋ taǧy bır sebebı Kurchatov qalasynda būryn täjıribemız bolǧan. Sonymen qatar qazır Balqaş maŋynda arnaiy aimaq qarastyrylyp jatyr. Salynu kezınde qaladan alşaqtyǧyna, materialdardyŋ sapalylyǧyna qarap, tehnikalyq qauıpsızdıgı saqtalyp, kepıldık berıluı kerek. Mysaly şet elde ekologiialyq sertifikattar berıledı. Ornalasqan jerge, aimaqtaǧy adamdarǧa, flora men faunaǧa ziiany bolmaityny naqtylanǧan sertifikat berılse jūrt senedı.
Taǧy bır tiımdılık – bız uran öndıruşı elmız. Älem boiynşa uran öndırısınen bırınşı oryn alamyz. Osy mümkındıgımızdı nege oŋtaily paidalanbasqa? Odan bölek, halyqty tolǧandyratyn taǧy bır mäsele – qaldyqtardyŋ qalai joiylatyny. Bastysy qaldyqtyŋ ziiandy bölşekterı auaǧa ketpeuı kerek. Dei tūrǧanmen taza energiia bolǧan künnıŋ özınde sol jerde jūmys ısteitın qyzmetkerlerdıŋ densaulyǧyn saqtau mäselesı bar. Sebebı, densaulyqqa äserın tigızbei qoimaityny ras. Sondyqtan, ol jerde densaulyqty üş aida bır, alty aida bır tekseretın özderınıŋ ülken emhanasy boluy kerek sekıldı. Būl – bır. Ekınşıden, sol regionda tūratyn halyqtyŋ äleumettık jaǧdaiyn, densaulyǧyn, oquyn, t.b. mäselelerın qarastyru kerek. Menıŋ bılgen aqparattarym boiynşa, Balqaş temırjol ötetın öŋır. Odan bölek avtotransporttar da jiı qatynaidy. Eger AES qūrylysy bastaityn bolsa, atalǧan infrastrukturalyq jol qatynasy ary qarai jūmysyn qalai jalǧastyrady degen mäsele de bar. Iаǧni, AES saluda bız ekonomikalyq tiımdılıgıne ǧana emes, äleumettık, psihologiialyq, saiasi tūrǧydan da jan-jaqty qarastyruymyz kerek. Äbden ekspertiza jürgızıp, taldau jasalyp baryp jūmystar jürgızılgenı dūrys dep oilaimyn.
- Iаdrolyq qaru men Iаdrolyq stansiianyŋ aiyrmaşylyǧy jer men köktei. Halyq osynyŋ ara jıgın ajyrata bılmeidı. Osyǧan qatysty ne deisız?
- Qazırgı taŋda halyqtyŋ köpşılıgı sauatty. Äsırese orta buyndaǧy jastardy alatyn bolsaq olar būl dünielerdıŋ ara-jıgın ajyrata alady dep oilaimyn. Jas ülken adamdardyŋ özı iadrolyq qarudyŋ ne ekenın, onyŋ zardabyn özderı praktika jüzınde, közımen körgen adamdar ǧoi. Iаdrolyq qaru köp memleketterde joq, strategiialyq qaru bolyp esepteledı. Sol arqyly memleket özınıŋ belgılı bır saiasi, äskeri küşın körsete alady. Iаdrolyq qarudyŋ qauıptılıgın menıŋşe bärı bıledı. Eger ol qoldanylatyn bolsa düniejüzı ülken zardap şegedı. Menıŋşe, iadrolyq qarudy eşkım ıs jüzınde qoldanbaidy, qoldanbasyn da. Sebebı, ony bır adam şeşpeidı. Üş adamnyŋ qoly kerek. Onyŋ üstıne ne närsenı bolmasyn beibıt jolmen şeşudı közdeuımız kerek. Tek öz müddesın emes, basqa da adamdardyŋ, adamzattyŋ taǧdyryn oilau qajet. Endı osy dünielerdı halyq ara-jıgın ajyratyp, ekeuınıŋ ekı türlı dünie ekenın ūǧuy üşın atom energetikasy turaly köbırek aqparat beru kerek. Onyŋ ne üşın kerektıgın, ekonomikaǧa qandai paidasy bar ekendıgın aşyq aituymyz qajet. Osy taqyrypty zerttei kele ūqqanym, tıptı bızdıŋ özımız bılmeitın köptegen aqparattar bar eken. Ökınışke qarai, osylardyŋ taralyp jatqany baiqalmaidy. Halyqpen köbırek kezdesu ūiymdastyryp, tüsındıru jūmystary, diskussiia, treningter ötkızgen abzal bolar edı. Aqparattyq taratu mäselesın jandandyru qajet.
Būl mäselenıŋ köterıluınıŋ bırden bır sebebı – tabiǧi resurstardyŋ azaiuy. Bolaşaqta düniejüzınde energetika tapşylyǧy oryn alady dep kütılude. Būl keide sudyŋ tapşylyǧyna da bailanysty bolyp keledı. Memleketaralyq täueldılıkke äserın beredı. Al AES salynuy būl eldıŋ derbes damuyna, ışkı ekonomikalyq mäselesın şeşuge de oŋynan äser beredı. Halyqtyŋ köbı AES-tyŋ ziiandy tūsyn ǧana köredı. Sebebı, paidaly jaǧyn bılmeidı. Saiasi tūrǧydan, ǧylymi, ekonomikalyq paidasyn qarapaiym tılde äleumettık jelılerde belsendı türde tüsındıretın bolsaq halyq dūrysynan qabyldaidy dep oilaimyn.
- AES qūrylysy oidaǧydai jüzege assa, bılım mäselesıne qalai äser etedı?
- Būl da özektı mäsele. Sebebı, AES salu elımızge jaŋa bılım beru baǧyttaryn alyp keledı. Jaŋa mamandyqtardy daiyndaudy qajet etedı. Bılım mäselesıne tıkelei äser etedı. Qazırgı kezeŋde bızdegı bar aqparat boiynşa 2000-nan astam atomşy mamandar daiyndaluda. AES-pen jūmys ısteuge joǧary bılımdı, joǧary deŋgeide mamandanǧan jūmysşylar kerek. Sondyqtan būl boiynşa tek bakalavr, magistr deŋegeiınde ǧana bılım berıp qana qoimai, olardyŋ täjıribesın şet eldık bılım jüiesımen qosa damytu kerek. Qazırgı taŋda JOO boiynşa şet eldık universitetterdıŋ filialdaryn äkelu mäselesı köterılıp jatyr. Endıgı bastapqy jūmystary jürgızılıp te jatyr. Ornalasuy boiynşa mäselen AES salu közdelıp otyrǧan Balqaş maŋynda bolsyn, ırı qalalarda bolsyn atom salasyndaǧy, tehnikalyq mamandardy daiyndaityn JOO, orta bılım beru oryndaryn aşu kerek. Dese de, mäsele tek JOO aşumen şeşılmeidı. Bıtırıp şyqqan mamandardyŋ bılıktılıgıne, qabılettılıgıne de bailanysty.
- Köpşılık AES-ty basqaratyn kadr mamandary jetıspeidı deidı. Sızdıŋ közqarasyŋyz qalai?
- Jaŋa aitqanymdai bılım mäselesıne ülken äserın beredı. Qazırdıŋ özınde osy sala boiynşa bızde kadrlar daiyndalyp jatyr. Eger aldaǧy uaqytta atalǧan JOO-lar aşylsa mamandar boiynşa mäseleler tuyndamauy mümkın. Şet eldık mamandardan täjıribe jinap, ärtürlı joǧary tehnologiialyq bılıktılıktı arttyruǧa jastardy daiyndau qajet.
Mındettı türde AES salynatyn aimaqta äleumettık qūrylym özgeredı. Halyq köbeiedı, migrasiia oryn alady. Sebebı jaŋa jūmys orny aşylady. Osyǧan bailanysty äleumettık qūrylymda jaŋa bır toptar paida bolady. IT mamandar, atom mamandary, injenerler köbeiedı. Sondyqtan da, olardyŋ otbasylarynyŋ mäselesın, äleumettık jaǧdaiyn qamtamasyz etu, äielderıne jūmys tauyp beru, balalarynyŋ balabaqşada ornalasuy, tabys mäselesın qarastyru kerek. Osylar atalǧan aimaqtyŋ keŋeiuıne alyp keledı.
Bızdıŋ joǧary mamandanǧan kadrlar da jūmys ısteuı qajet. Dese de, äzırge bızdıŋ bılımımız jetkılıksız. Şet eldık kadrlarmen bılıktılık almasyp, täjıribesın meŋgeru kerek. Bıraq ta, olardyŋ ūzaq merzımdı jūmysqa qalǧanyn qalamaimyn. Būl salada tömen deŋgeilı bılımı bar adamdar jūmys ıstei alady dep oilamaimyn. Sebebı būl öte strategiialy maŋyzy bar obekt. Sondyqtan bılım mäselesıne öte ülken män beru kerek. Teoriialyq emes, äsırese praktikalyq bılımdı şyŋdau qajet.
- “Jemqorlyq joiylmai, AES kerek joq” degen de pıkır aitylyp jatyr. Jemqorlyqtyŋ qatysy qanşalyqty bar? Osyǧan qatysty oiyŋyz qandai?
- Jemqorlyq qai qoǧamda da bar qūbylys. Ony tübırınen joiu mümkın emes. Būqaralyq ziian tigızetın dünie bolyp ketpeuı kerek. Jalpy jemqorlyqtyŋ boluy, basqarudaǧy qadaǧalaudyŋ bolmauyna, kerı bailanystyŋ bolmauyna bailanysty örşidı.
Qazırgı kezde sifrly ekonomikaǧa köşıp jatyrmyz. Aqparattyŋ aşyqtyǧy saqtalar bolsa, tenderdıŋ qalai bölınıp jatqany, jalaqy qarajaty qalai jūmsalyp jatqany, aqşa qalai bölınıp jatqany aşyq bolsa menıŋşe jemqorlyq azaiady dep oilaimyn. AES saluǧa jemqorlyqtyŋ tıkelei qatysy bar dep aita almaimyn. Jemqorlyq ökınışke qarai kez kelgen salada bar närse.
- AES eldıŋ äleuetıne, ekonomikasyna qalai äser etedı?
- AES-tyŋ salynuy bır jaǧynan bızdıŋ energetika salasynyŋ belsendı türde damuyna, halyqtyŋ elektr quatyna degen tapşylyǧyn şeşuge kömektesedı. Elektr energiiasynyŋ boluy köptegen basqa da öndırısterdıŋ jūmys ısteuıne äserın tigızedı. Köp jaǧdaida atom energiiasy arzan energiia bolyp esepteledı. Eger de bız ony dūrys paidalansaq, bızdıŋ satyp alatyn tauarlarymyzdyŋ, azyq-tülıktıŋ baǧasynyŋ tömendeuıne äkeledı. Qazırgı taŋda elektr energiiasyna jūmsaityn qarjymyz artuy, benzinnıŋ baǧasyna bailanysty bolady. Bır-bırıne jalǧanyp jatqan bailanysty dünie. Nan önımderın şyǧaratyn bızdıŋ käsıporyndar baǧany sol küiınde qaldyra almaidy. Eger qaldyrar bolsa özderı bankrot bolady. Sondyqtan, arzan energiia közı bolyp eseptelse köp jaǧdaida eldegı kedeilık deŋgeiınıŋ tömendeuıne, halyqtyŋ azyq-tülıktı paidalanuynyŋ artuyna oŋ paidasyn tigızedı. Ekınşıden, transportpen jüru, infrastrukturalyq mäselelerdıŋ bärın arzan türde şeşıluıne äkeledı. Elektr quaty arqyly sifrly ekonomikanyŋ köptegen mäselelerın şeşemız. Äleumettık tūrǧydan, ekologiiaǧa jaqsy äser eter bolsa halyqtyŋ densaulyǧynyŋ jaqsaruyna, äleumettık mobildılıkke, transporttyq biletterdıŋ arzandauyna, halyqtyŋ jürıp-tūru mümkındıgıne, özınıŋ demalysyn ūiymdastyru mümkındıgıne alyp keledı. Sonymen qatar, bız elektr energiiasyn tūrmysta köp qoldanamyz. Optimisttık tūrǧyda barlyǧy bız oilaǧandai jūmys ısteitın bolsa, halyqtyŋ jaǧdaiynyŋ jaqsaruyna äserın tigızerı sözsız.
- Äŋgımeŋızge köp raqmet!
Sūhbattasqan:
Dina LİTPİN
Ūqsas jaŋalyqtar
