2024 جىلى 10 قىركۇيەكتە استانا قالاسىندا «قازاقستاننىڭ يادرولىق قوعامى» قاۋىمداستىعىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن «بەيبىت اتومدى قولدانۋدىڭ ارتىقشىلىقتارى» تاقىرىبىندا دوڭگەلەك ۇستەل ءوتتى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ق.ك. توقاەۆ ۇكىمەتتىڭ كەڭەيتىلگەن وتىرىسىندا ەلدە اتوم ەلەكتر ستانتسياسىن سالۋ نيەتى تۋرالى مالىمدەدى. مەملەكەت باسشىسىنىڭ اتوم ەلەكتر ستانتسياسىن سالۋ ماسەلەسى بويىنشا جالپىۇلتتىق رەفەرەندۋم وتكىزۋ جونىندەگى تاپسىرماسىن ورىنداۋ اياسىندا، ەلدە حالىق اراسىندا كەڭ كولەمدە اقپاراتتىق-ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلۋدە. وسى جۇمىستار اياسىندا اتوم ەلەكتر ستانتسياسى قۇرىلىسى جوباسىنا قاتىستى ءتۇرلى سالا ساراپشىلارىنىڭ پىكىرلەرى مەن ۇسىنىستارى تالقىلاندى.
دوڭگەلەك ۇستەلگە قازاقستان رەسپۋبليكاسى ەنەرگەتيكا مينيسترلىگىنىڭ ساراپشىلارى، «قازاقستاندىق اتوم ەلەكتر ستانتسيالارى» جشس، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەنەرگەتيكا مينيسترلىگىنە قاراستى «ۇلتتىق يادرولىق ورتالىق» رمك، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەنەرگەتيكا مينيسترلىگىنە قاراستى «يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتى» رمك، «قازاقستاننىڭ ەنەرگەتيكالىق اسپەكتىلەرى» زەرتتەۋ ورتالىعى، ل.ن. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى، سونداي-اق «قازاقستاننىڭ ەنەرگيامەن قامتاماسىز ەتۋ ۇيىمدارى قاۋىمداستىعى» زتب وكىلدەرى شاقىرىلدى. سونداي-اق، شاراعا مەملەكەتتىك قۇرىلىمداردىڭ، عىلىمي مەكەمەلەر مەن سالالىق ۇيىمداردىڭ نەگىزگى وكىلدەرى قاتىستى، بۇل تالقىلاۋدىڭ جوعارى دەڭگەيىن قامتاماسىز ەتىپ، قازاقستاندا اتوم ەنەرگەتيكاسىن دامىتۋ ماسەلەلەرى بويىنشا جان-جاقتى قاراستىرىلعان جانە نەگىزدەلگەن ۇستانىم قالىپتاستىرۋعا مۇمكىندىك بەردى.
دوڭگەلەك ۇستەل قاتىسۋشىلار اراسىنداعى اشىق ديالوگ فورماتىندا ءوتتى، بۇل تالقىلانعان ماسەلەلەردىڭ تەرەڭ تالدانۋى مەن ساراپتالۋىن قامتاماسىز ەتتى. اسىرەسە، ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەلەرىنە جانە جوبانى دايىنداۋ كەزەڭدەرىنە ەرەكشە نازار اۋدارىلدى. ساراپشىلار اەس قۇرىلىسى جوباسىن ءساتتى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋ جانە كادرلىق الەۋەتتى ارتتىرۋ بويىنشا ءوز كوزقاراستارىمەن ءبولىستى.
ەنەرگەتيكا مينيسترلىگىنىڭ وكىلى گۇلميرا مۇرسالوۆا قازاقستاننىڭ ەنەرگەتيكا سەكتورى ءداستۇرلى جانە جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرىن تەڭگەرىمدەۋگە ۇمتىلا وتىرىپ، بەلسەندى دامىپ جاتقانىن ايتتى. بۇگىنگى تاڭدا ەلدەگى ەلەكتر ەنەرگياسىن ءوندىرۋدىڭ نەگىزگى ۇلەسى كومىر ستانتسيالارىنا تيەسىلى، ولار جالپى ءوندىرىستىڭ 66%-ىن قامتاماسىز ەتەدى. سونىمەن قاتار، جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرى (جەك) سەكتورى ايتارلىقتاي ءوسىم كورسەتۋدە. 2023 جىلدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا جەك-ءتىڭ ءوندىرىس ۇلەسى شامامەن 6%-عا جەتتى. جوسپارعا سايكەس، ينۆەستورلار مەن ەسەپ ايىرىسۋ-قارجى ورتالىعى اراسىنداعى قولدانىستاعى كەلىسىمشارتتار شەڭبەرىندە جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋ، جەك بويىنشا جىل سايىنعى اۋكتسيوندىق ساۋدا-ساتتىقتار وتكىزۋ، سونداي-اق ستراتەگيالىق ينۆەستورلارمەن ءىرى جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋ ارقىلى جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرىنەن الىناتىن ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ ۇلەسىن ارتتىرۋ كوزدەلگەن. سونىمەن قاتار، ەلدىڭ ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ، ونەركاسىپ پەن ەكونوميكانى دامىتۋ ماقساتىندا تۇراقتى ەنەرگيا كوزدەرىن، ياعني اەس سالۋ قاجەت.
قازىرگى ۋاقىتتا شىڭدىق ساعاتتاردا ءبىز تاپشىلىقتى سەزىنىپ، جوسپارلى تۇردە شەكارالاس ەلدەردەن جەتىسپەيتىن ەلەكتر ەنەرگياسىن ساتىپ الىپ جاتىرمىز. وتكەن جىلدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا ەلەكتر ەنەرگياسىن ءوندىرۋ 112,8 ملرد كۆتساع قۇرادى، ال تۇتىنۋ 115 ملرد كۆتساع بولدى. 2023 جىلى جالپى ەلەكتر ەنەرگياسىن تۇتىنۋدىڭ 2%-عا جۋىعى نەمەسە 2 ملرد كۆتساع-تان استامى رەسەي فەدەراتسياسىنان ساتىپ الىندى. اعىمداعى جىلدىڭ العاشقى 6 ايىنىڭ قورىتىندىسى بويىنشا ەلەكتر ەنەرگياسىن تۇتىنۋ كولەمى 60 ملرد كۆتساع قۇراپ، ونىڭ ىشىندە 1 ملرد كۆتساع-قا جۋىعى كورشى ەلدەردەن ساتىپ الىندى.
جوعارىدا ايتىلعانداردى ەسكەرە وتىرىپ، ەنەرگەتيكا سەكتورىندا قولدانىلىپ جاتقان قازىرگى تەحنولوگيالاردىڭ دامۋ دەڭگەيى جاعدايىندا اتوم ەلەكتر ستانتسياسىن سالۋ قۋات تاپشىلىعىن الماستىرۋدىڭ جانە قازاقستاننىڭ تۇراقتى ەنەرگەتيكالىق بولاشاعىن قامتاماسىز ەتۋدىڭ ەڭ پەرسپەكتيۆالى شەشىمى بولىپ كورىنەدى.
«قاەس» جشس-نىڭ باس ديرەكتورى تيمۋر جانتيكيننىڭ ايتۋىنشا، ۇكىمەتتىڭ تاپسىرماسى بويىنشا ەكى ايماقتىڭ اەس ورنالاستىرۋعا جارامدىلىعى قاراستىرىلعان، ەكى ايماق تا اەس سالۋعا قولايلى، بىراق ۇلكەن اۋىلىنىڭ ايماعى باسىمدىققا يە. سونىمەن قاتار، تاۋەلسىز حالىقارالىق زەرتتەۋ (2019 جىل، جاپون كونسورتسيۋمى) جۇرگىزىلىپ، ماركەتينگتىك زەرتتەۋلەردىڭ ادىستەرى مەن ناتيجەلەرى راستالدى.
رەاكتور ءتۇرىن تاڭداۋ ماسەلەسىنە قاتىستى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق يادرولىق ورتالىعىنىڭ اتوم ەنەرگياسى ينستيتۋتىنىڭ رەاكتوردان تىس سىناقتار ءبولىمىنىڭ باستىعى، ساراپشى اساڭ اقاەۆ ءوز پىكىرىمەن ءبولىستى.
- قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا سالۋعا 3 جانە 3+ رەاكتورلارى قاراستىرىلۋدا. بۇل رەاكتورلار بارىنشا قاۋىپسىز جانە ءبىر-ءبىرىن بىرنەشە رەت قايتالايتىن ءپاسسيۆتى جانە بەلسەندى قاۋىپسىزدىك جۇيەلەرىمەن جابدىقتالعان. ءپاسسيۆتى قاۋىپسىزدىك جۇيەلەرىنە سىرتقى ەنەرگيا كوزى قاجەت ەمەس جانە تابيعي فيزيكالىق زاڭداردىڭ، مىسالى، گراۆيتاتسيانىڭ اسەرىنەن، ءتىپتى وپەراتور قاتەلەسكەن نەمەسە مۇلدە ارەكەت ەتپەگەن جاعدايدا دا، رەاكتوردى قاۋىپسىز كۇيگە كەلتىرۋگە قابىلەتتى. قازىرگى كەزدە ءپاسسيۆتى سالقىنداتۋ جۇيەلەرى اپاتتى جاعدايداعى رەاكتوردان جىلۋدى پەرسونالدىڭ تولىق ارەكەتسىزدىگى كەزىندە 3 تاۋلىك بويى وزدىگىنەن شىعارا الادى.
مامانداندىرىلعان فيزيكالىق توسقاۋىلداردىڭ جيىنتىعى جانە اپاتقا قارسى ارەكەت ەتۋ شارالار كەشەنى قازىرگى زامانعى اەس-تەردىڭ كوپ دەڭگەيلى قورعانىسىن قۇرايدى. يادرولىق ءبولىنۋ رەاكتسياسى كەزىندە تۇزىلەتىن راديونۋكليدتەردىڭ سىرتقا شىعۋىن بولدىرماۋداعى ءبىرىنشى فيزيكالىق توسقاۋىل – بۇل ارنايى قۇرىلىمدى يادرولىق وتىننىڭ ءوزى. ەكىنشى توسقاۋىل – بۇل وتىننىڭ گەرمەتيكالىق مەتالل قابىعى، وندا يادرولىق وتىن ورنالاسقان. ءۇشىنشى توسقاۋىل – قالىڭدىعى شامامەن 20 سم بولاتتان جاسالعان رەاكتور كورپۋسى، ال ءتورتىنشى توسقاۋىل – ەكى قاباتتى گەرمەتيكالىق كونتايمەنت، ول باستاپقىدا 8 باللدىق جەر سىلكىنىستەرىنە، سۋ تاسقىندارىنا جانە ءتىپتى ساعاتىنا 720 كم جىلدامدىقپەن ۇشاتىن 400 توننالىق ۇشاقپەن سوقتىعىسۋعا ءتوزىمدى. كەز كەلگەن اپاتتىق جاعداي تۋىنداعاندا، بارلىق اپات سالدارى وسى قورعانىس قابىعىمەن شەكتەلەدى، - دەپ اتاپ ءوتتى ول.
استانا فيليالى يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى ماكسيم زدوروۆەتس مامانداردى دايارلاۋ ماسەلەسىنە قاتىستى ءوز پىكىرىن ءبىلدىرىپ، يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتى يادرولىق فيزيكا سالاسىنداعى مامانداردى دايارلايتىن ءتورت جوعارى وقۋ ورنىمەن تىعىز بايلانىستا جۇمىس ىستەيتىنىن ايتتى: ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى، ل.ن. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى، امانجولوۆ اتىنداعى شىعىس قازاقستان ۋنيۆەرسيتەتى جانە سەرىكباەۆ اتىنداعى شىعىس قازاقستان تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتى. بۇل وقۋ ورىندارىنىڭ ستۋدەنتتەرىنە ينستيتۋتتا عىلىمي-پراكتيكالىق تاعىلىمدامادان وتۋگە، عىلىمي جۇمىس جاساۋعا جانە وقۋ ۋاقىتىنان تىس كەزدە قوندىرعىلاردا جۇمىس تاجىريبەسىن الۋعا مۇمكىندىك بەرىلەدى. اعىمداعى جىلى ءبىلىم الۋشىلار سانى 253 ادامدى قۇراسا، سوڭعى 12 جىلدا 1600-دەن استام مامان دايارلاندى.
سونىمەن قاتار، ينستيتۋت قىزمەتكەرلەرى MIT, CERN سياقتى الەمگە تانىمال عىلىمي ۇيىمداردا تاعىلىمدامادان ءوتىپ، بىرلەسكەن زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋدە. تەك سوڭعى 5 جىلدا يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتى 30-دان استام PhD دوكتورلارىن دايارلاسا، جالپى جۇمىس ىستەگەن كەزەڭىندە 300-دەن استام عىلىمي دارەجەسى بار، سونىڭ ىشىندە دوكتورلار، كانديداتتار جانە PhD دارەجەسىن يەلەنگەن عالىمداردى دايىندادى.
ل.ن. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى دە كادرلار دايارلاۋ بويىنشا وسىنداي جۇيەلى جۇمىس جۇرگىزۋدە، دەپ اتاپ ءوتتى ءوز سوزىندە ل.ن. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۇۋ حالىقارالىق يادرولىق فيزيكا، جاڭا ماتەريالدار جانە تەحنولوگيالار كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى قاسىم ءجۇمادىلوۆ.
ساراپشى، ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىك سالاسىنىڭ مامانى جانە «قازاقستاننىڭ ەنەرگەتيكالىق اسپەكتىلەرى» زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى الماز ابىلداەۆتىڭ پىكىرىنشە، اەس قۇرىلىسى قازاقستان ءۇشىن كوپتەگەن مۇمكىندىكتەر اشادى. ەڭ الدىمەن، بۇل ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ جانە قازىرگى ەكولوگيالىق ترەندتەردى ەسكەرە وتىرىپ، اۋانىڭ لاستانۋىن ازايتۋ ارقىلى جۇزەگە اسادى.
ابىلداەۆتىڭ ايتۋىنشا، قازاقستان حالىقارالىق ەنەرگەتيكالىق نارىقتارعا تەرەڭ ينتەگراتسيالانعان جانە ولاردىڭ ماڭىزدى قاتىسۋشىسى بولىپ تابىلادى. الايدا، ەلدىڭ ەنەرگەتيكالىق الەۋەتى ءالى دە تولىق اشىلماعان.
وسىلايشا، وتكەن دوڭگەلەك ۇستەل اتوم ەنەرگەتيكاسىن دامىتۋعا باعىتتالعان تەڭگەرىمدى شەشىمدەردى تالقىلاۋ مەن قالىپتاستىرۋ ءۇشىن ماڭىزدى الاڭعا اينالدى.
