«بەشبارماق» ءسوزى ءھام گولوششەكيننىڭ سايقىمازاعى

1899
Adyrna.kz Telegram

استاناعا كەلگەن جىلدىڭ كۇزىندە تىركەۋگە تۇرۋ ءۇشىن الماتى اۋداندىق ارداگەرلەر ۇيىمىنىڭ كەڭسەسىنە بار­دىم. ۇيىم توراعاسى سايلاۋبەك دۇيسەنبەكۇلى جىلى قابىلدادى. ءسوزى­نىڭ سوڭىندا «تىلىمىزگە مۇلدەم جات «بەش­بارماق» سوزىنەن قالاي قۇتىلامىز؟ ۇلت­تىق اسىمىزعا لايىقتى اتاۋ تاپس­ا­ڭىز ايتىڭىزشى» دەدى.

سول اڭگىمەدەن كەيىن التى جىلداي ۋاقىت وتسە دە، قولدانىستان قالماعان، ءتىلى­مىزدى بۇزىپ تۇرعان كەسىرلى ءسوز جايىن­داعى ويدى ورتاعا سالۋ ءۇشىن قولىما قالام الدىم. ويتكەنى، جادىمدا جاتتالىپ قالعان اكەممەن ەكەۋارا بولعان ءبىر ءاڭ­گى­مەنى دە جاڭعىرتقىم كەلدى. اكەم توق­سان­نان اسىپ، 1994 جىلى دۇنيەدەن ءوتتى. بوزبالا شاعىندا سوقا سۇيرەتىپ، العاشقى سە­رىك­تەستىكتەردى قۇرىسۋعا قاتىسىپ، اۋىل باسقارىپ ابىرويعا جەتكەن ادام ەدى. سوعىس جىلدارىندا ستالينگراد، روس­توۆ شايقاستارىنىڭ وتىندە ءبىر قول، ءبىر اياقتان جارالانىپ، ءى توپتاعى مۇگە­دەك بولىپ ەلگە ورالدى. مۇگەدەك قال­پىمەن شارۋاشىلىقتان قول ۇزبەي، كەڭ­شار باسقارىپ، جىلقىشى بولىپ، قۇرمەتتى زەينەتكەرلىككە شىعىپ، باياندى عۇمىر كەشتى. مۇنىڭ ءبارىن جازىپ وتىرعانىم، اكەم ەل دەسە ىشكەن اسىن جەرگە قوياتىن ەرەكشە ادال ادام ەدى. سۇراپىل شايقاستا وپات بولعان تۋعان ەكى ءىنىسىنىڭ وتەۋىندەي (اكەم وسىلاي دەيتىن) سوعىستىڭ سوڭىن الا تۋعان، كەشتەۋ كورگەن تۇڭعىشى بولعاندىقتان مەنى الابوتەن جاقسى كورىپ، وزىمەن قاتار ادامداي اڭگىمەگە تارتىپ، ىشكى سىرىن ىرىكپەيتىن ەدى. بۇل مەن ءۇشىن ۇلكەن تاربيە، ءبىلىم مەكتەبى بولدى.

اكەمنەن الگى «بەشبارماق» ءسوزى جونىندە سۇراعانىم ەسىمدە. سوندا: «ەەە، بۇل گولوششەكيننىڭ سايقىمازاعى عوي. «قازاق ەتتى قولمەن جەيدى» دەپ سونداي ات قويىپتى. ونى جاندايشاپتارى قولپاشتاپ، ەل-جۇرتقا تاراتىپ جىبەرىپتى. ۇلكەن اسىمىزعا تاڭىلعان جولبيكە اتاۋ سودان بەرى جابىسىپ، قالماي كەلەدى»، دەپ قىنجىلىپ ەدى. حالقىمىز «ءبىر قارىن مايدى ءبىر قۇمالاق شىرىتەدى» دەيدى. ارداقتى اسىمىزعا تۇسكەن ءبىر قۇمالاقتاي انا ءتىلىمىزدى بىلعاپ تۇرعان وسى ءبىر جولبيكە جاماۋ سوزسىماقتان ارىلۋعا حالىق بولىپ جۇمىلاتىن ۋاقىت كەلگەن سياقتى. سوزسىماق دەگەنىم، «بەشبارماق» قازاق ءسوزى ەمەس. ورىسشا دا ەمەس، بىراق ءتۇپ-توركىنى ورىسشادان باستاۋ الاتىن سياقتى. ويلانىپ كورەلىك. نەگە بەس ءسوزى بەش بولىپ بۇزىلعان؟ ورىس تىلىندە دە بەس ءسوزى بار. ماعىناسى قازاقشادان مۇلدەم بولەك. ماسەلەن، «بەس پوپۋتال»، «بەسيتسيا» (جىن-شايتان ءتۇرتتى). س دىبىسى ش-عا اينالىپ (بەشەنىي) كەتەتىنى دە بار. ءسويتىپ قازاقشا بەس ورىسشا بەش بولىپ كەتتى مە ەكەن؟ سونداي-اق ءبىر قول سالاسىندا ءبىر بارماق، ءتورت ساۋساق بار. ءتورت بارماق قايدان كەلگەن؟ شەشۋىن تاعى دا ءتىل ەرەكشەلىكتەرىنەن ىزدەيىك. ورىس تىلىندە «بارماق» دەگەن ءسوز جوق. ورىسشادا ەكى قول سالاسىنىڭ ءبارى ساۋ­ساق. ورىس ءتىلىنىڭ ىڭعايىمەن ءبىر قول­دا­عى ءبىر بارماق، ءتورت ساۋساعىمىز ءتۇ­گەلدەي بارماق بولىپ كەتكەندەي. قالاسا، جەر-سۋدىڭ، قالا، دالا، اۋىل اتاۋلارىن، ءتىپ­تى كىسى ەسىمدەرىن وكتەمدىكپەن وپ-وڭاي ورىس­شاعا وزگەرتە سالۋ – كەڭەستىك بيلىك­كە ءتان ءتاسىل. ەندەشە ءبىرى عانا ەمەس، بار­لىعى بار­ماق بولسىن دەگەن وكتەمدىكتەن «بەش­بارماق» شىققان سياقتى. قايدان، قا­لاي شىق­سا دا، تىلىمىزگە جات ءسوزدى ۇلتتىق تا­عا­مى­مىزعا تاڭىپ، ۇناتپاساق تا «قىڭق» دەمەي كونىپ جۇرە بەردىك. ەندى ارىلۋىمىز، قول­دانىستان تۇبىرىمەن جۇلىپ تاستاۋىمىز كەرەك.

ءار حالىقتا ەتتەن جاسالاتىن تاعام تۇرلەرى بار. قازاقتا دا قۋىرداق، سىرنە، تاعى باسقالارى بارشىلىق. دەگەنمەن ءيىسى مۇرىن جارىپ، بۋى بۇرقىراپ، قازى-قارتاسى، جال-جاياسى مەن جىلىك-ومىرتقاسى توڭكەرىلىپ الدىڭا كەلگەندە تابەتىڭدى دە، كوز-كوڭىل قۋانىشىڭدى دا ءاپ-ساتتە كوتەرىپ جىبەرەتىن ەتتىڭ ورنى بولەك. ەس بىلگەننەن قازاندا ءپىسىپ جاتقان ەرەكشە ءيىسىن سەزگەننەن «ەت جەيمىز» دەپ قۋاناتىنبىز. كەلە-كەلە باسقا ۇلت وكىلدەرىمەن ارالاس-قۇرالاستىق كوبەيىپ، ولارعا «قازاقشا ەت» دەپ ءتۇسىندىرىپ، وسى اتاۋعا دەن قويىپ، ابدەن ۇيرەندىك. توقسانىنشى جىلدارى الماتى قالاسىنىڭ ءىرى مەيرامحانالارىنىڭ قازاقشا-ورىسشا جازىلعان اس ءمازىرىنىڭ (مەنيۋ) تىزىمىنەن «تايلىق ەت» («مياسو پو-تايسكي»), «فرانتسۋزشا سالات» («سالات پو-فرانتسۋزسكي») دەگەندەي، «قازاقشا ەت»، «مياسو پو-كازاحسكي» اتاۋىن وقىپ، قۋانعان ەدىك. بىرتە-بىرتە اس ءمازىرىنىڭ قازاقشا جازىلۋى دا، «قازاقشا ەت» اتاۋى دا سيرەي باستادى. شىنىمدى ايتسام، كوڭىلگە قاياۋ تۇسىرەتىن، ەرسى ەستىلەتىن «بەشبارماق» اتاۋىن ۇمىتتىرماي جاڭعىرتىپ، تورگە سۇيرەپ جۇرگەن ءوزىمىز بە دەگەن دە وي كەلدى. سەبەبى قازاقتا، شۇكىر، توي كوپ. بولسىن. قازاق تويىنىڭ سالتاناتىن اسىرىپ، ءسانىن كوتەرەتىن قازاقشا ەت تارتىلاتىن ساتتە توي تىزگىنىن ۇستاعان اسابا كوتەرىڭكى داۋىسپەن «ەت دايىن بولدى» دەپ حابارلايدى. كەيدە ماندەپ-ساندەپ «بەشبارماق» دەپ اندەتە سوزىپ قوسىپ قويادى. وعان ەشكىم «مۇنىڭ نە؟» دەمەيدى...

اڭگىمە توركىنى ۇلتتىق باس تاعام تۋرالى بولعان سوڭ «سىباعا» اتاۋى جونىندە ويىمىزدى بىلدىرە كەتۋ ءجون سياقتى. ويتكەنى قازاقى قوناقجايلىقتىڭ ۇزىلمەيتىن ۇلگىسىندەي «سىباعا» ءسوزى قاعاجۋ قالىپ جات­قانداي. «سىباعا» – قازاقى سىي-قۇر­مەتتىڭ سالتى. حالقىمىزدىڭ سالت-ءداس­تۇرى كورىنىس بەرەتىن تويلاردا، اسىرەسە ەكى جاس­تىڭ شاڭىراق كوتەرگەن قىزىعىندا قۇدا­لاردى شاشۋ شاشىپ، ەرەكشە قارسى الا­مىز. ال تاباق تارتۋدا ولار جالپىمەن بىردەي بولىپ قالادى. قۇدالارعا تاباق­تارىن «سىباعا» دەپ جەكەلەي حابار­لاپ، زور قۇرمەتپەن تارتسا، توي ءسانى ارتا تۇسەر ەدى. «قازاقشا ەت»، «سىباعا» اتاۋ­لارى دا قاتار ەستىلەر ەدى. ياعني، مەيرام­حا­نا، ءدامحانالاردا اس ءمازىرى تىزىمىنە «قازاق­شا ەت»، «سىباعا» دەپ جازىلۋى كەرەك. «قا­زاقشا ەت» تۋرالىپ، «سىباعا» مۇشەلەپ تار­تىلادى. وسىلايشا، ەتتىڭ ەجەلگى اتاۋ­لا­رى باس تاعامىمىزدىڭ جولبيكە اتاۋمەن تاراۋىنا توسقاۋىل بولار ەدى.

سايراش ابىشقىزى،
قازاقستاننىڭ ەڭبەك
سىڭىرگەن قايراتكەرى

پىكىرلەر