استاناعا كەلگەن جىلدىڭ كۇزىندە تىركەۋگە تۇرۋ ءۇشىن الماتى اۋداندىق ارداگەرلەر ۇيىمىنىڭ كەڭسەسىنە باردىم. ۇيىم توراعاسى سايلاۋبەك دۇيسەنبەكۇلى جىلى قابىلدادى. ءسوزىنىڭ سوڭىندا «تىلىمىزگە مۇلدەم جات «بەشبارماق» سوزىنەن قالاي قۇتىلامىز؟ ۇلتتىق اسىمىزعا لايىقتى اتاۋ تاپساڭىز ايتىڭىزشى» دەدى.
سول اڭگىمەدەن كەيىن التى جىلداي ۋاقىت وتسە دە، قولدانىستان قالماعان، ءتىلىمىزدى بۇزىپ تۇرعان كەسىرلى ءسوز جايىنداعى ويدى ورتاعا سالۋ ءۇشىن قولىما قالام الدىم. ويتكەنى، جادىمدا جاتتالىپ قالعان اكەممەن ەكەۋارا بولعان ءبىر ءاڭگىمەنى دە جاڭعىرتقىم كەلدى. اكەم توقساننان اسىپ، 1994 جىلى دۇنيەدەن ءوتتى. بوزبالا شاعىندا سوقا سۇيرەتىپ، العاشقى سەرىكتەستىكتەردى قۇرىسۋعا قاتىسىپ، اۋىل باسقارىپ ابىرويعا جەتكەن ادام ەدى. سوعىس جىلدارىندا ستالينگراد، روستوۆ شايقاستارىنىڭ وتىندە ءبىر قول، ءبىر اياقتان جارالانىپ، ءى توپتاعى مۇگەدەك بولىپ ەلگە ورالدى. مۇگەدەك قالپىمەن شارۋاشىلىقتان قول ۇزبەي، كەڭشار باسقارىپ، جىلقىشى بولىپ، قۇرمەتتى زەينەتكەرلىككە شىعىپ، باياندى عۇمىر كەشتى. مۇنىڭ ءبارىن جازىپ وتىرعانىم، اكەم ەل دەسە ىشكەن اسىن جەرگە قوياتىن ەرەكشە ادال ادام ەدى. سۇراپىل شايقاستا وپات بولعان تۋعان ەكى ءىنىسىنىڭ وتەۋىندەي (اكەم وسىلاي دەيتىن) سوعىستىڭ سوڭىن الا تۋعان، كەشتەۋ كورگەن تۇڭعىشى بولعاندىقتان مەنى الابوتەن جاقسى كورىپ، وزىمەن قاتار ادامداي اڭگىمەگە تارتىپ، ىشكى سىرىن ىرىكپەيتىن ەدى. بۇل مەن ءۇشىن ۇلكەن تاربيە، ءبىلىم مەكتەبى بولدى.
اكەمنەن الگى «بەشبارماق» ءسوزى جونىندە سۇراعانىم ەسىمدە. سوندا: «ەەە، بۇل گولوششەكيننىڭ سايقىمازاعى عوي. «قازاق ەتتى قولمەن جەيدى» دەپ سونداي ات قويىپتى. ونى جاندايشاپتارى قولپاشتاپ، ەل-جۇرتقا تاراتىپ جىبەرىپتى. ۇلكەن اسىمىزعا تاڭىلعان جولبيكە اتاۋ سودان بەرى جابىسىپ، قالماي كەلەدى»، دەپ قىنجىلىپ ەدى. حالقىمىز «ءبىر قارىن مايدى ءبىر قۇمالاق شىرىتەدى» دەيدى. ارداقتى اسىمىزعا تۇسكەن ءبىر قۇمالاقتاي انا ءتىلىمىزدى بىلعاپ تۇرعان وسى ءبىر جولبيكە جاماۋ سوزسىماقتان ارىلۋعا حالىق بولىپ جۇمىلاتىن ۋاقىت كەلگەن سياقتى. سوزسىماق دەگەنىم، «بەشبارماق» قازاق ءسوزى ەمەس. ورىسشا دا ەمەس، بىراق ءتۇپ-توركىنى ورىسشادان باستاۋ الاتىن سياقتى. ويلانىپ كورەلىك. نەگە بەس ءسوزى بەش بولىپ بۇزىلعان؟ ورىس تىلىندە دە بەس ءسوزى بار. ماعىناسى قازاقشادان مۇلدەم بولەك. ماسەلەن، «بەس پوپۋتال»، «بەسيتسيا» (جىن-شايتان ءتۇرتتى). س دىبىسى ش-عا اينالىپ (بەشەنىي) كەتەتىنى دە بار. ءسويتىپ قازاقشا بەس ورىسشا بەش بولىپ كەتتى مە ەكەن؟ سونداي-اق ءبىر قول سالاسىندا ءبىر بارماق، ءتورت ساۋساق بار. ءتورت بارماق قايدان كەلگەن؟ شەشۋىن تاعى دا ءتىل ەرەكشەلىكتەرىنەن ىزدەيىك. ورىس تىلىندە «بارماق» دەگەن ءسوز جوق. ورىسشادا ەكى قول سالاسىنىڭ ءبارى ساۋساق. ورىس ءتىلىنىڭ ىڭعايىمەن ءبىر قولداعى ءبىر بارماق، ءتورت ساۋساعىمىز ءتۇگەلدەي بارماق بولىپ كەتكەندەي. قالاسا، جەر-سۋدىڭ، قالا، دالا، اۋىل اتاۋلارىن، ءتىپتى كىسى ەسىمدەرىن وكتەمدىكپەن وپ-وڭاي ورىسشاعا وزگەرتە سالۋ – كەڭەستىك بيلىككە ءتان ءتاسىل. ەندەشە ءبىرى عانا ەمەس، بارلىعى بارماق بولسىن دەگەن وكتەمدىكتەن «بەشبارماق» شىققان سياقتى. قايدان، قالاي شىقسا دا، تىلىمىزگە جات ءسوزدى ۇلتتىق تاعامىمىزعا تاڭىپ، ۇناتپاساق تا «قىڭق» دەمەي كونىپ جۇرە بەردىك. ەندى ارىلۋىمىز، قولدانىستان تۇبىرىمەن جۇلىپ تاستاۋىمىز كەرەك.
ءار حالىقتا ەتتەن جاسالاتىن تاعام تۇرلەرى بار. قازاقتا دا قۋىرداق، سىرنە، تاعى باسقالارى بارشىلىق. دەگەنمەن ءيىسى مۇرىن جارىپ، بۋى بۇرقىراپ، قازى-قارتاسى، جال-جاياسى مەن جىلىك-ومىرتقاسى توڭكەرىلىپ الدىڭا كەلگەندە تابەتىڭدى دە، كوز-كوڭىل قۋانىشىڭدى دا ءاپ-ساتتە كوتەرىپ جىبەرەتىن ەتتىڭ ورنى بولەك. ەس بىلگەننەن قازاندا ءپىسىپ جاتقان ەرەكشە ءيىسىن سەزگەننەن «ەت جەيمىز» دەپ قۋاناتىنبىز. كەلە-كەلە باسقا ۇلت وكىلدەرىمەن ارالاس-قۇرالاستىق كوبەيىپ، ولارعا «قازاقشا ەت» دەپ ءتۇسىندىرىپ، وسى اتاۋعا دەن قويىپ، ابدەن ۇيرەندىك. توقسانىنشى جىلدارى الماتى قالاسىنىڭ ءىرى مەيرامحانالارىنىڭ قازاقشا-ورىسشا جازىلعان اس ءمازىرىنىڭ (مەنيۋ) تىزىمىنەن «تايلىق ەت» («مياسو پو-تايسكي»), «فرانتسۋزشا سالات» («سالات پو-فرانتسۋزسكي») دەگەندەي، «قازاقشا ەت»، «مياسو پو-كازاحسكي» اتاۋىن وقىپ، قۋانعان ەدىك. بىرتە-بىرتە اس ءمازىرىنىڭ قازاقشا جازىلۋى دا، «قازاقشا ەت» اتاۋى دا سيرەي باستادى. شىنىمدى ايتسام، كوڭىلگە قاياۋ تۇسىرەتىن، ەرسى ەستىلەتىن «بەشبارماق» اتاۋىن ۇمىتتىرماي جاڭعىرتىپ، تورگە سۇيرەپ جۇرگەن ءوزىمىز بە دەگەن دە وي كەلدى. سەبەبى قازاقتا، شۇكىر، توي كوپ. بولسىن. قازاق تويىنىڭ سالتاناتىن اسىرىپ، ءسانىن كوتەرەتىن قازاقشا ەت تارتىلاتىن ساتتە توي تىزگىنىن ۇستاعان اسابا كوتەرىڭكى داۋىسپەن «ەت دايىن بولدى» دەپ حابارلايدى. كەيدە ماندەپ-ساندەپ «بەشبارماق» دەپ اندەتە سوزىپ قوسىپ قويادى. وعان ەشكىم «مۇنىڭ نە؟» دەمەيدى...
اڭگىمە توركىنى ۇلتتىق باس تاعام تۋرالى بولعان سوڭ «سىباعا» اتاۋى جونىندە ويىمىزدى بىلدىرە كەتۋ ءجون سياقتى. ويتكەنى قازاقى قوناقجايلىقتىڭ ۇزىلمەيتىن ۇلگىسىندەي «سىباعا» ءسوزى قاعاجۋ قالىپ جاتقانداي. «سىباعا» – قازاقى سىي-قۇرمەتتىڭ سالتى. حالقىمىزدىڭ سالت-ءداستۇرى كورىنىس بەرەتىن تويلاردا، اسىرەسە ەكى جاستىڭ شاڭىراق كوتەرگەن قىزىعىندا قۇدالاردى شاشۋ شاشىپ، ەرەكشە قارسى الامىز. ال تاباق تارتۋدا ولار جالپىمەن بىردەي بولىپ قالادى. قۇدالارعا تاباقتارىن «سىباعا» دەپ جەكەلەي حابارلاپ، زور قۇرمەتپەن تارتسا، توي ءسانى ارتا تۇسەر ەدى. «قازاقشا ەت»، «سىباعا» اتاۋلارى دا قاتار ەستىلەر ەدى. ياعني، مەيرامحانا، ءدامحانالاردا اس ءمازىرى تىزىمىنە «قازاقشا ەت»، «سىباعا» دەپ جازىلۋى كەرەك. «قازاقشا ەت» تۋرالىپ، «سىباعا» مۇشەلەپ تارتىلادى. وسىلايشا، ەتتىڭ ەجەلگى اتاۋلارى باس تاعامىمىزدىڭ جولبيكە اتاۋمەن تاراۋىنا توسقاۋىل بولار ەدى.
سايراش ابىشقىزى،
قازاقستاننىڭ ەڭبەك
سىڭىرگەن قايراتكەرى
