«Beşbarmaq» sözı häm Goloşekinnıŋ saiqymazaǧy

Astanaǧa kelgen jyldyŋ küzınde tırkeuge tūru üşın Almaty audandyq ardagerler ūiymynyŋ keŋsesıne bar­dym. Ūiym töraǧasy Sailaubek Düisenbekūly jyly qabyldady. Sözı­nıŋ soŋynda «Tılımızge müldem jat «beş­barmaq» sözınen qalai qūtylamyz? Ūlt­tyq asymyzǧa laiyqty atau taps­a­ŋyz aityŋyzşy» dedı. Sol äŋgımeden keiın alty jyldai uaqyt ötse de, qoldanystan qalmaǧan, tılı­mızdı būzyp tūrǧan kesırlı söz jaiyn­daǧy oidy ortaǧa salu üşın qolyma qalam aldym. Öitkenı, jadymda jattalyp qalǧan äkemmen ekeuara bolǧan bır äŋ­gı­menı de jaŋǧyrtqym keldı. Äkem toq­san­nan asyp, 1994 jyly dünieden öttı. Bozbala şaǧynda soqa süiretıp, alǧaşqy se­rık­testıkterdı qūrysuǧa qatysyp, auyl basqaryp abyroiǧa jetken adam edı. Soǧys jyldarynda Stalingrad, Ros­tov şaiqastarynyŋ ötınde bır qol, bır aiaqtan jaralanyp, I toptaǧy müge­dek bolyp elge oraldy. Mügedek qal­pymen şaruaşylyqtan qol üzbei, keŋ­şar basqaryp, jylqyşy bolyp, qūrmettı zeinetkerlıkke şyǧyp, baiandy ǧūmyr keştı. Mūnyŋ bärın jazyp otyrǧanym, äkem el dese ışken asyn jerge qoiatyn erekşe adal adam edı. Sūrapyl şaiqasta opat bolǧan tuǧan ekı ınısınıŋ öteuındei (äkem osylai deitın) soǧystyŋ soŋyn ala tuǧan, keşteu körgen tūŋǧyşy bolǧandyqtan menı alaböten jaqsy körıp, özımen qatar adamdai äŋgımege tartyp, ışkı syryn ırıkpeitın edı. Būl men üşın ülken tärbie, bılım mektebı boldy. Äkemnen älgı «beşbarmaq» sözı jönınde sūraǧanym esımde. Sonda: «Eee, būl Goloşekinnıŋ saiqymazaǧy ǧoi. «Qazaq ettı qolmen jeidı» dep sondai at qoiypty. Ony jandaişaptary qolpaştap, el-jūrtqa taratyp jıberıptı. Ülken asymyzǧa taŋylǧan jolbike atau sodan berı jabysyp, qalmai keledı», dep qynjylyp edı. Halqymyz «bır qaryn maidy bır qūmalaq şırıtedı» deidı. Ardaqty asymyzǧa tüsken bır qūmalaqtai ana tılımızdı bylǧap tūrǧan osy bır jolbike jamau sözsymaqtan aryluǧa halyq bolyp jūmylatyn uaqyt kelgen siiaqty. Sözsymaq degenım, «beşbarmaq» qazaq sözı emes. Orysşa da emes, bıraq tüp-törkını orysşadan bastau alatyn siiaqty. Oilanyp körelık. Nege bes sözı beş bolyp būzylǧan? Orys tılınde de bes sözı bar. Maǧynasy qazaqşadan müldem bölek. Mäselen, «bes poputal», «besitsia» (jyn-şaitan türttı). S dybysy ş-ǧa ainalyp (beşenyi) ketetını de bar. Söitıp qazaqşa bes orysşa beş bolyp kettı me eken? Sondai-aq bır qol salasynda bır barmaq, tört sausaq bar. Tört barmaq qaidan kelgen? Şeşuın taǧy da tıl erekşelıkterınen ızdeiık. Orys tılınde «barmaq» degen söz joq. Orysşada ekı qol salasynyŋ bärı sau­saq. Orys tılınıŋ yŋǧaiymen bır qol­da­ǧy bır barmaq, tört sausaǧymyz tü­geldei barmaq bolyp ketkendei. Qalasa, jer-sudyŋ, qala, dala, auyl ataularyn, tıp­tı kısı esımderın öktemdıkpen op-oŋai orys­şaǧa özgerte salu – keŋestık bilık­ke tän täsıl. Endeşe bırı ǧana emes, bar­lyǧy bar­maq bolsyn degen öktemdıkten «beş­barmaq» şyqqan siiaqty. Qaidan, qa­lai şyq­sa da, tılımızge jat sözdı ūlttyq ta­ǧa­my­myzǧa taŋyp, ūnatpasaq ta «qyŋq» demei könıp jüre berdık. Endı aryluymyz, qol­danystan tübırımen jūlyp tastauymyz kerek. Är halyqta etten jasalatyn taǧam türlerı bar. Qazaqta da quyrdaq, sırne, taǧy basqalary barşylyq. Degenmen iısı mūryn jaryp, buy būrqyrap, qazy-qartasy, jal-jaiasy men jılık-omyrtqasy töŋkerılıp aldyŋa kelgende täbetıŋdı de, köz-köŋıl quanyşyŋdy da äp-sätte köterıp jıberetın ettıŋ orny bölek. Es bılgennen qazanda pısıp jatqan erekşe iısın sezgennen «et jeimız» dep quanatynbyz. Kele-kele basqa ūlt ökılderımen aralas-qūralastyq köbeiıp, olarǧa «Qazaqşa et» dep tüsındırıp, osy atauǧa den qoiyp, äbden üirendık. Toqsanynşy jyldary Almaty qalasynyŋ ırı meiramhanalarynyŋ qazaqşa-orysşa jazylǧan as mäzırınıŋ (meniu) tızımınen «Tailyq et» («miaso po-taiski»), «Fransuzşa salat» («salat po-fransuzski») degendei, «Qazaqşa et», «Miaso po-kazahski» atauyn oqyp, quanǧan edık. Bırte-bırte as mäzırınıŋ qazaqşa jazyluy da, «Qazaqşa et» atauy da sirei bastady. Şynymdy aitsam, köŋılge qaiau tüsıretın, ersı estıletın «beşbarmaq» atauyn ūmyttyrmai jaŋǧyrtyp, törge süirep jürgen özımız be degen de oi keldı. Sebebı qazaqta, şükır, toi köp. Bolsyn. Qazaq toiynyŋ saltanatyn asyryp, sänın köteretın qazaqşa et tartylatyn sätte toi tızgının ūstaǧan asaba köterıŋkı dauyspen «et daiyn boldy» dep habarlaidy. Keide mändep-sändep «beşbarmaq» dep ändete sozyp qosyp qoiady. Oǧan eşkım «mūnyŋ ne?» demeidı... Äŋgıme törkını ūlttyq bas taǧam turaly bolǧan soŋ «sybaǧa» atauy jönınde oiymyzdy bıldıre ketu jön siiaqty. Öitkenı qazaqy qonaqjailyqtyŋ üzılmeitın ülgısındei «sybaǧa» sözı qaǧaju qalyp jat­qandai. «Sybaǧa» – qazaqy syi-qūr­mettıŋ salty. Halqymyzdyŋ salt-däs­türı körınıs beretın toilarda, äsırese ekı jas­tyŋ şaŋyraq kötergen qyzyǧynda qūda­lardy şaşu şaşyp, erekşe qarsy ala­myz. Al tabaq tartuda olar jalpymen bırdei bolyp qalady. Qūdalarǧa tabaq­taryn «Sybaǧa» dep jekelei habar­lap, zor qūrmetpen tartsa, toi sänı arta tüser edı. «Qazaqşa et», «Sybaǧa» atau­lary da qatar estıler edı. Iаǧni, meiram­ha­na, dämhanalarda as mäzırı tızımıne «Qazaq­şa et», «Sybaǧa» dep jazyluy kerek. «Qa­zaqşa et» turalyp, «Sybaǧa» müşelep tar­tylady. Osylaişa, ettıŋ ejelgı atau­la­ry bas taǧamymyzdyŋ jolbike ataumen tarauyna tosqauyl bolar edı.

Sairaş ÄBIŞQYZY, Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı