قاڭتارداعىداي قان توگىلمەسىن دەسەك، بىزگە پارلامەنتتىك جۇيە كەرەك! - ءومىر شىنىبەكۇلى

"سۋپەرپرەزيدەنتتىك" بيلىك جۇيەسى بىزگە قول ەمەس ەكەنىن تاريح بىرنەشە رەت دالەلدەدى. سوندىقتان ءبىز باس شۇلعي بەرمەي، بيلەۋشىنىڭ بيلىگىن شەكتەۋدى اتالارىمىزدان ۇيرەنەيىك. قازىر "كونستيتۋتسيالىق مونارحيا" دەپ اتاپ جۇرگەن بيلىك جۇيەسى ەڭ العاش نيدەرلاندى دا، ۇلىبريتانيادا دا ەمەس، شاعاتاي ورداسىنىڭ قيراندىسىندا قۇرىلعان موعولستان مەملەكەتىندە پايدا بولدى (وكىنىشكە قاراي، عالىم تاريحشىلارىمىزدىڭ ءترايباليزمىنىڭ كەسىرىنەن ازىرگە موعولستان مەملەكەتىنىڭ تاريحى قازاق تاريحىنان تىس قالىپ تۇر). 1330 جىلدان 1347 جىلعا دەيىن شاعاتاي ۇرپاقتارى اراسىندا تاق تالاسى ءورشىپ، بىرنەشە حان ءوز باۋىرلارى قولىنان قازا تاپتى. تاقتان ۇمىتكەر ءار سۇلتاننىڭ ارتىندا ءبىر-ءبىر رۋ-تايپا قاراشىلارى تۇردى. سۇلتاندار اراسىنداعى تاق تالاسىندا ەڭ كوپ قىرىلعان سول قاراشا حالىق - سىزدەر مەن بىزدەردىڭ اتا-بابامىز بولدى. سوعان توزبەگەن دۋلات بەگى پولاتشى 1348 جىلى اقسۋ قالاسىندا شاعاتايدىڭ 17 جاسار ۇرپاعى توعلىق تەمىردى تاققا وتىرعىزدى دا الدىنا مال، قوينىنا قانشا الامىن دەسە دە قاتىن ساپ بەردى. ال بيلىكتى بەكتەردىڭ قولىنا بەرىپ، ءوزى "بەكلەر بەگى", ياعني پرەمەر-مينيستر بولدى. وسىدان كەيىن عانا ەلدەگى قىرعىن توقتاپ، بۇرىنعى «شاعاتاي ۇلىسى» دەگەن مەملەكەت موعولستان اتالىپ گۇلدەنە باستادى", - دەيدى تاريحشى. 

"قاڭتارداعىداي الاڭدا قان توگىلمەسىن دەسەك... بىرىنشىدەن، قازاقستانعا قابىلداناتىن زاڭنىڭ ءاربىر ءارپى ءۇشىن پارلامەنت قابىرعاسىندا توبەلەسەتىن "پارلامەنتتىك بيلىك" جۇيەسى كەرەك. ەكىنشىدەن، سايقال ساياسات ەكىگە جارعان رەسەي قوعامىنا كوز ساپ قويالىق. وتكەن جىلى رەسەيدىڭ ەڭ مىقتى تەاترلارىنىڭ ءبىرى محات-ڭ بەلدى اكتەرلارىنىڭ ءبىرى الەكساندر بەلىي دا رف بيلىگىنىڭ ساياساتىمەن كەلىسپەيتىنىن ءبىلدىرىپ يزرايلگە قونىس اۋداردى. تەاتردان جۇمىستان شىعاردا ءوتىنىشىن الىپ كىرگەن الەكساندرعا تەاتر ديرەكتورى كونستانتين حابەنسكي "5, 10 نەمەسە 15 جىلدان سوڭ كەزدەسكەندە ءبىر-ءبىرىمىزدىڭ كوزىمىزگە تىكە قاراي الاتىن بولايىقشى!" - دەپ وتىنىشىنە قول قويىپ بەرىپتى. جاسىراتىنى جوق، قازاق قوعامى دا الدەقاشان سولاي ەكىگە جارىلعان. 30 جىلعى بيلىكتىڭ ساياسي تەحنولوگتارى زيالى دەگەن قاۋىمدى دا قاق جاردى. بيلىكتىڭ ىڭعايىنا كونگەندەرى اسا بايىپ كەتپەسە دە، بالالارىنا ماي جاققان نان جەگىزىپ، كونبەگەندەرى قوڭىز تەرىپ كەتتى... ال، مۇمكىندىگى بارلارى مۇحتار ماعاۋين سەكىلدى مۇحيت اسىپ كەتتى.. وسى ماعاۋين اعامىزدىڭ "قاتاعان قىرعىنى" تۋرالى ء"بىر بىرىنە دەگەن كەكتەن كوزدەرىنە قان تولعان قوس ءامىرشى (ەسىم حان مەن تۇرسىن سۇلتان) سايرام تۇبىندە كەزدەستى...وسى قىرعىننان سوڭ بۇرىنعى 8 الاش قازاق 6 الاش بوپ قالدى" دەيتىنى بار...", - دەيدى ءومىر شىنىبەكۇلى. 

"وسىندايدا باياعى كسرو-دا "قايتا قۇرۋ" باستالعاندا تۇسىرىلگەن تەنگيز ابۋلادزەنىڭ "پوكايانيە" ("ارىلۋ") اتتى ءفيلمى ەسكە تۇسەدى... ەرتەڭ ءبىر-ءبىرىمىزدىڭ كوزىمىزگە تىكە قاراي الۋىمىز ءۇشىن قازاق قوعامىنا دا سونداي ءبىر "ارىلۋ" كەرەك... "جاۋىردى جابا توقي بەرۋ" كەلەسى قىرعىندى توقتاتا المايدى.. كەلەسىدە "20 مىڭ تەرروريست", "ودكب" دەگەندەر وتپەيدى... سانى ساناۋلى قازاق ءۇشىن رەۆوليۋتسيا دا، ازامات سوعىسى دا قول ەمەس. تامتىعىمىز قالمايدى. 30 جىلدا "رۋبيكون سىزىعى" تەرەڭ تارتىلعان ءبىزدىڭ قوعامنىڭ بۇقاراسىنىڭ قولىندا دا، زيالى قاۋىمنىڭ قولىندا دا ەندى ەشتەڭە جوق... بيلىك ويلانۋى كەرەك... پرەزيدەنت ق.توقاەۆ ايتقان قازاقستان بايلىعىنا يە 162 ادامدى ءوز ەرىكتەرىمەن العاندارىن قايتارۋعا ماجبۇرلەۋ ازدىق ەتەدى (قايتارا قويسا). ءار اۋداننىڭ، ءار ءوڭىردىڭ ءوز "162-ءى" بار.. بارىنە بەيبىت تۇردە ليۋستراتسيا جاسالماسا، ۇلت ءۇشىن قاۋىپ.... بۇقارا كوتەرىلسە جولىنداعىنى جايپاپ كەتەتىنىن قاڭتار قىرعىنى كورسەتتى. كەلەسىدە وندايلارعا ەسى دۇرىس ادام ۇتىك باسپايدى... ارىلۋدىڭ جولىن ءوزىنىڭ "رازمىشليزمى" دەگەن وقشاۋ ويلارىندا بەلگىلى رەجيسسەر ەرمەك تۇرسىنوۆ كورسەتىپ بەرگەن سەكىلدى. ءوز باسىم وزگە جول كورىپ تۇرعان جوقپىن.. "سۋپەرپرەزيدەنتتىك جۇيە" دە ءبىر، "ابسوليۋتتىك مونارحيا" دا ءبىر بولىپ شىققانىنا سوڭعى 30 جىل كۋا...",- دەيدى ۇستاز.

"قايتالاپ ايتايىن، قازاقستانعا پارلامەنتتىك بيلىك جۇيەسى كەرەك. وسى ورايدا وتكەن جىلى پاتشايىمى قايتىس بولعان ۇلىبريتانيا جاققا ءبىر قاراپ قويايىق. بيلىك جۇيەسى "كونستيتۋتسيالىق مونارحيا" ۇلىبريتانيادا مونارح ەشتەڭە شەشپەيدى دەگەن تۇسىنىك قالىپتاسقان عوي. بىراق، پاتشايىم ءىى ەليزاۆەتانىڭ الدىنا كۇن سايىن پارلامەنت، ۇكىمەت جانە ارنايى قىزمەتتەردىڭ سوڭعى شەشىمدەرى سەكىلدى قۇجات تولى قىزىل شابادان اكەلەدى ەكەن. ال پاتشايىم ونى قاراپ شىعۋعا مىندەتتى. پاتشايىم ءىى ەليزاۆەتا تاققا وتىرۋ سالتاناتىندا بريتانيالىقتارعا بىلاي دەپتى: "سىزدەردىڭ ماعان شىنايى قىزمەت ەتەم دەپ جاتقاندارىڭىز سەكىلدى، مەن دە سىزدەرگە قالتقىسىز قىزمەت ەتۋگە ۋادە بەرەمىن. ءومىر بويى جان-تانىممەن سىزدەردىڭ سەنىمدەرىڭىزگە لايىق بولۋعا ۇمتىلامىن!" بيلىك ساناساتىن ازاماتتىق قوعامنىڭ قالىپتاسۋىنىڭ ۇزاققا سوزىلىپ بارا جاتقانىنىڭ دا ءوز سەبەپتەرى بار. «كۇشىگىندە تالانعان يت قاسقىرعا شاپپايتىنى» اقيقات. 20 عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىندا قازاق حالقى فيزيكالىق تۇرعىدا قۇرىپ كەتپەۋ ءۇشىن جانتالاستى. ال ەكىنشى جارتىسىن ۇلت رەتىندە ساقتالۋعا جان-دارمەن ارەكەت جاساي باستادى", - دەيدى ءومىر شىنىبەكۇلى.

"ەگەمەندىك الدىق دەگەنمەن، بيلىك باياعى كەڭەستىك نومەنكلاتۋرانىڭ قولىندا قالىپ قويدى.  ال كەڭەستىك نومەنكلاتۋرادا وقشاۋ ويعا ورىن جوق. ولار ءۇشىن وزدەرىنەن باسقاشا ويلايتىننىڭ ءبارى دۇشپان. التىنبەك، زامانبەكتەردىڭ ءولىمى، 2011 جىلعى جاڭاوزەن، وتكەن جىلعى قاڭتار قىرعىندارى سونىڭ اسەرى.. ابايدىڭ زامانداسى ۆولفرەدو پارەتو دەگەن عۇلاما ويلاپ تاپقان "پارەتو ءپرينيتسيپى" نەمەسە "20/80" دەگەن قاعيدا بار. ول قاعيدا بويىنشا، بەلگىلى ءبىر ۇجىمداعى جۇمىستىڭ 80 %-ن، سول ۇجىم مۇشەلەرىنىڭ 20 %-ى اتقارادى. سول سەكىلدى، قوعامداعى وزگەرىستى دە قوعام مۇشەلەرىنىڭ جالپى سانىنىڭ 20%-ى جاسايدى. ول وزگەرىس "وڭ" نەمەسە "كەرى" باعىتتا بولۋى مۇمكىن.سەبەبى، الگى 20%-ڭ شامامەن تەڭ جارىمى جالپىعا تۇسىنىكتى تىلمەن ايتساق، "يماندى", جارتىسى "يمانسىز" (ال، قوعامنىڭ قالعان 80%-ى الدىڭعىلار قالاي سۇيرەسە، سولاي جۇرەتىن بۇقارا). ەگەر، "يمانسىزدار" 20 %-ڭ تەڭ جارىمىنان اسىپ كەتسە، ول قوعامنىڭ ەرتەلى كەش ءبىر كۇيرەپ، اپاتقا ۇشىرارى اقيقات! ەڭ قاۋىپتىسى وسى...",- دەپ تۇيىندەدى ءسوزىن تاريحشى.