مىنە، كۇتسەك تە، كۇتپەسەك تە، اسىقساق تا، اسىقپاساق تا، جاتساق تا، تۇرساق تا، قالاي بولعاندا دا، يسا ا.س. دۇنيەگە كەلگەن ۋاقىتىنان بەرى ەسەپتەلەتىن، گريگوريان كالەندارىمەن 2023 جىل كەلدى.
ءبىزدىڭ ەرامىزعا دەيىنگى 45 جىلى يۋلي تسەزار ەنگىزگەن، ءوز اتىنا ساي «يۋليان» كۇنتىزبەسىن، ۆيسوكوستىق جىلدار سايكەس كەلمەيدى، ارتىق كۇندەر بار دەپ، تاعى دا سەبەپتەر تاۋىپ، ريم پاپاسى گريگوري XIII, 1582 جىلدىڭ 4 قازاندا، تاعى دا، ءوز اتىنا ساي «گريگوريان» كۇنتىزبەسىن ەنگىزدى. ارينە، بۇكىل الەم جۇرتشىلىعى، ونىڭ ىشىندە حريستيان الەمى ءبارى قول شاپالاقتاپ، «پاپانىڭ اتى پاپا عوي، وسى ءجون ايتىپ تۇر»، - دەپ قولداي كەتكەن جوق. ءتىپتى، قاندى قاقتىعىستار بولىپ وتكەن. 1583ج. گريگوري پاپانىڭ، جاڭا كالەندارعا اۋىسۋ تۋرالى ۇسىنىسىن، كونستانتينوپول پاتريارحى يرەمي ءىى قابىلداماي تاستادى.
«ەسكى» مەن «جاڭانىڭ» تەكەتىرەستەرى قانشا عاسىر وتسە دە ءالى دە سارقىنشاعى قالىپ، كۇنتىزبەگە وتكەن ايىرماشىلدىق كۇندەر ەلدى اۋرەسارساڭعا سالۋدا. ال، يسۋس حريستوس س.ا. تۋعان كۇنىن - «روجدەستۆو» ەكى رەت (25 جەلتوقسان مەن 7 قاڭتاردا اتاپ ءوتۋ), 13 نەن 14 قاڭتارعا اۋىساتىن «ەسكى جاڭا جىل» (ستارىي نوۆىي گود) دەپ اتاپ ءوتۋ، 1818 جىلى رسفسر حالىق كوميسسارلارى كەڭەسى قاۋلىسىمەن جاڭا جىلدىڭ گريگوريان كۇنتىزبەسىنەن باستالۋىن قابىلداۋى (31 قاڭتاردان، 14-ءى اقپاڭعا بىردەن اۋىسۋ) دا پوستكەڭەستىك ەلىمىزدە تۇسىنبەۋشىلىكتى ساقتاپ كەلەدى.
جاڭا جىلدى اتاپ ءوتۋدى رەسەي يمپەرياسىندا پەتر پاتشا، گوللاندياعا بارىپ، كەمە جاساۋدى ۇيرەنۋگە بارعان ساپارىندا كورىپ، ەلگە كەلگەن سوڭ، مەرەكە رەتىندە تويلاۋعا ءامىر بەرەدى. جاڭالىقتارعا قارسى بولعان بويارلاردىڭ قاۋعاداي ساقالدارىن كۇزەتىپ، ماسقارالاپ،
مۇسىلمان كۇنتىزبەسى دە، جاراتۋشى ەلشىسى، سوڭعى پايعامبار، مۋحاممەد مۋستافا س.ا.س. بايلانىستى. بىراق، تۋىلعان كۇنى ەمەس، مەككە قالاسىنان مەدينەگە اۋىسۋمەن (جيھاد) بايلانىستى. مۇسىلمان كۇنتىزبەسى ايمەن (لۋننىي كالەندار) سانالىپ، جىلىنا 10 كۇنگە جىلجىپ وتىرادى. سوندىقتان، بيىلعى رامازان ايى (ورازا تۇتۋىمىز) 2023 جىلدىڭ 23 ناۋرىزىنا سايكەس كەلسە، كەلەر جىلى ون كۇنگە، الدىعا جىلجيدى. ال، ارداقتى پايعامبارىمىزدىڭ تۋىلعان كۇنىن، سول اي بويى «ءماۋلىت» دەپ اتاپ وتىلەدى.
مۇسىلماندار نە ءۇشىن وسى مەرەكەنى قابىلداماي، حارامعا جاتقىزادى؟
- يسا ءا.س. پايعامبار ەكەنىن مويىندايمىز، بىراق، سوڭعى پايعامبار مۋحاممەد س.ا.س. سۇننەتىمەن جۇرەمىز. احلي سۋننا ۇستانامىز، يمام ابۋ حانيفا مازحابىنانبىز;
- جاڭا جىلدا تىلەكتى ورىندايتىن اياز اتا ەمەس، بارلىق ريزىق – نەسىبە ءبىر اللادان، ونى باسقادان كۇتۋ - شيرك. ياعني، اللاعا سەرىك قوسۋ بولىپ تابىلادى;
- شىرشانى بەزەندەندىرۋ، ونى قول ۇستاسىپ اينالۋ، يسلامعا دەيىنگى نانىم سەنىمنىڭ سيمۆولى مەن ارەكەتى;
- تۋرا ساعات 00 – دە جاڭا جىلدى كۇتىپ، تسيفرلاردان ءۇمىت ەتىپ، تىلەۋ دە شيرككە جاتادى. جاقسىلىق پەن جاماندىقتى سىناق رەتىندە بەرەتىن جاراتۋشى. ال، جىلدىڭ ءبىر ساننان ەكىنشىگە اۋىسۋى، بەلگىلەگەن كۇنتىزبەنىڭ رەتتىك ولشەمى عانا;
- جاڭا جىلدى تويلاپ، مول داستارحانمەن قارسى الساڭ، كەلەر جىلىڭ مولشىلىقپەن وتەدى دەۋ دە كۇنا، ريزىق – نەسىبە، ءبىر اللادان. كەلەر جىلدى مولشىلىقپەن، ريزىقتى مولىنان، امان - ساۋلىق، وتباسىنا بەرەكە، ەلىمىزگە تىنىشتىق بەر، - دەگەن سياقتى تىلەكتەر تەك اللاعا باعىشتالادى;
- وتشاشۋ (ساليۋت) ارزان زات ەمەس. ونى اتتىڭ، بولدى. بىراق، قانشاما اۋاعا كەتكەن ىسىراپ. ونىڭ قاراجاتىن جەتىم مەن جەسىرگە، مۇقتاجدارعا تاماق، كيىم، وقۋ اقىسىنا، ءۇي اقىسىنا بەرگەن ابزال. جالپى، وتشاشۋ – قىتايلاردىڭ جىنداردى قورقىتىپ، قاشىرۋ ءۇشىن قاتتى تارسىلداتىپ جاسايتىن نانىمدارىنان. سول ءۇشىن دە، ءتۇرلى قۇبىجىقتار جاساپ ەسىك الدارىنا قويادى، ايداھارلار جاساپ، جىن – شايتانداردى قورقىتادى. مۇسىلماندار – كەز-كەلگەن ءىس باستاردا «ءبيسميللا»، «اعۋزۋ بيلاھي مين اش-شايتانير راجيم» (قۋىلعان شايتاننان ساقتا) دەپ ايتۋ. قىسقاشا ايتقاندا، اللانى ەسكە الۋدان ول لاعنەتتەر قاشادى.
قوعامداعى تاعى ءبىر داۋلى ماسەلە: تۇركىلەردىڭ جاڭا جىلى – ناۋرىز ايىنىڭ 22 –نەن باستالادى. ال، ەندى، «ەسكى» يۋليان كۇنتىزبەسى بويىنشا، جىلدىڭ باسى – 21-ءى نااۋرىزدان، كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەلۋ ۋاقىتىنان باستالادى ەكەن. ياعني، كوكتەم ايىنىڭ وسى كۇنىن جىلدىڭ باسى دەپ بەلگىلەپ،اتاپ ءوتۋ، ريم داۋىرىندە دە بولعان.
شىعىستا، سونىڭ ىشىندە پارسى وركەنيەتىندە دە جاڭا جىل ۇعىمى بولعان. «نوۆرۋز» - كونە پارسى تىلىندە ناۆا – جاڭا، ءرازاڭھ – كۇن ەكەن. ءدىن يسلام كەلگەنگە دەيىن، پارسىلاردا «زورواستريزم» باستى نانىم بولدى. يراندىق پايعامبار – زورواستر (زاراتۋشترا) ءىلىمىن ۇستانۋ، فيلوسوفيالىق نانىم. نەگىزى – قۇدايدى وت دەپ تانىپ، سوعان تابىنعان. قازىردە، اسىرەسە ەلدىڭ وڭتۇستىك وڭىرىندە وتپەن الاستاپ جاتاتىنى، جاڭاكۇيەۋ بالا كەلگەندە تاباعا وت جاعىپ، تۇتىندەتىپ، بەتكە ماي جاعىپ جاتاتىنى سول، ەجەلدەن كەلە جاتقان نانىمنىڭ سارقىنشاعى. سول، وتقا تابىنۋدىڭ ءوزى، ورتا ازيادا پايدا بولىپ، مەسوپاتاميا، ەكى وزەن ايماعىنا، ۇندىستەرگە دەيىن بارىپ، اۆەستا نانىمى پايدا بولعان دەگەن ۇعىم دا بار.
كوشپەندى حالىق ءۇشىن، قاتال قىستان قۇتىلۋ، مال تولدەپ، ەلدىڭ اۋزى اققا جەتۋى، مال كوككە جەتىپ وتتاۋى، ءبارى سايىپ كەلگەندە، تابيعي – گەوگرافيالىق ورتانىڭ دىتتەگەنى قوعام بولمىسىنا اسەر ەتۋى ءسوزسىز.
سوندىقتان دا، الەمدىك كۇنتىزبە بولىپ قابىلدانىپ وتىرعان گريگوريان كۇنتىزبەسىن كالەندارلىق سايكەستىك ءۇشىن قابىلداپ، سونىمەن ءجۇرۋىمىز – قاجەتتىلىك. ال، جاڭا جىلدى مەرەكە دەپ اتاپ وتۋىمىزگە، تويلاۋىمىزعا، كوكتەمنىڭ شىرايلى كۇندەرى اناعۇرلىم ىڭعايلى. بابالارىمىز دا، جاڭا جىلدى اتاپ وتۋگە ەڭىڭعايلى ۋاقىتتى تاڭداپ العان عوي.
بالالارعا قۋانىش سيلاپ، وتباسىمىزبەن جانە اعايىن – تۋعاندى ارالاپ، قۋانىشپەن بولىسەيىك دەگەن زامانداستارىمىز، سول نيەتپەن كوكتەمنىڭ شىرايلى كۇندەرىندە قىستان ەلىمىز امان شىقتى دەپ «كورىسۋ» كۇندەرىندە جاساسا دا بولادى. بۇل مەرەكەنىڭ تاعى ءبىر ىڭعايلىسى – كوكتەم ەرتە كەلەتىن كوكتەمنىڭ ناۋرىزىنان باستاپ، كەتكىسى كەلمەيتىن ايازدى قىسپەن كەش قوشتاساتىن سولتۇستىك ايماقتارىمىز ءبىر ايدا تويلاپ بولامىز ەكەن.
الەمدە سان الۋان ەلدەر بار، سول گريگوريان كۇنتىزبەسىن قابىلداپ، بىراق، ءوز جاڭا جىلىن بولەك اتاپ ءوتىپ جۇرگەن. مىسالى، بۋددالىق تايلاند ەلى «حريستوستىڭ» تۋىلعان كۇنى ەمەس، بۋدداعا اعارتۋشىلىق قاسيەت كەلگەن كۇننەن باستاپ ساناپ، قازىر ولاردا 2565 جىل ەكەن. ەفيوريادا 2015 جىل، يزرايلدە 5782 جىل، يران مەن اۋعانستاندا 1400 ء–ى، ينديادا 1943, قىتايدا 4720-ى جىل ەكەن. قىتايدا جاڭا جىل، اقپان ايىنىڭ ورتاسىندا اتاپ وتىلەتىنىن ءبارىمىز بىلەمىز. قىتاي مەملەكەتى، گريگوريان كۇنتىزبەسىن الەم ەلدەرىنىڭ سوڭعىلارىنىڭ ءبىرى بولىپ،
ەۆرەي جىلساناعى كوكتەم ايىنان باستالسا دا، الەمنىڭ جاراتىلىسى جەتىنشى – قىركۇيەك ايىنا كەلەدى دەپ روش حا شانا مەرەكەسىن اتاپ وتەدى ەكەن. بىراق، ەشقانداي ىسىراپ، شامپان اتۋ، كورپوراتيۆ ەمەس. بۇل ونكۇندىكتە، ءار ادام، نە كۇنالار جاسادىم،دەپ تاۋباعا كەلىپ، ار – ۇياتىن تۇگەندەپ، جاقسىلىق جاساۋعا بەكىنەدى ەكەن.
سوندىقتان دا، قۇرمەتتى باۋىرلارىم، قازىرگى جاس بالادان باستاپ، ەڭكەيگەن قارياعا دەيىن، جاراتۋشىمىز ولشەپ بەرگەن عۇمىرىمىزدىڭ بۇگىن – ءبىر كۇنى، كەشە – ءبىر جىلىمىز ءوتتى. شىنىمەن دە، ولىمگە ءبىر تابان جاقىنداعانىڭىزعا شامپان اتىپ، توي جاساپ قۋانىپ ءجۇرسىز بە؟ وناندا، وتكەن ۋاقىتتا نە ىستەدىم، قانداي جاقسى امالدار اتقاردىم، اللانىڭ الدىنا بارعاندا ەسەبىم نە بولادى ەكەن، - دەپ ويلانىپ، جامانعا وكىنىپ، تاۋباعا كەلىپ، يگىلىككە ۇمتىلعانىمىز جاقسى شىعار. قىزىل – جاسىل قىزىقتار، كۇلكى تەاترلارى، ءبىر كۇلەيىكتىڭ ءبارى وتەدى دە كەتەدى، الدىمىزدا نە كۇتىپ تۇر؟
«مەملەكەتتىك مەرەكە»، «بالالاردىڭ قۋانىشىنان ايىرماقسىڭدار ما؟!", - دەپ ايقايعا باساتىن باۋىرلارىمىز ويلانىپ كورىڭدەرشى. بۇكىل 18 مىڭ عالامدى، ءسىز بەن ءبىزدى جاراتقان جاراتۋشى ما ريزىق بەرەتىن، الدە ءوز قاراجاتىمىزعا «پوداركا» اپەرەتىن اياز اتا ما؟ جۇما پارىز دەپ، مەشىتكە باراسىز، ورازادا ەلدەن قالمايىن دەپ اۋىزاشار بەرەسىز، جۇما كۇنى قۇران وقىتۋعا مەشىتكە بارىپ، شىن پەيىلمەن ساداقانى ادەمىلەپ بەرەسىز، جەتىم مەن مۇقتاجدارعا كومەگىڭىزدى بەرىپ ءجۇرسىز. وسى ىزگى امالدارعا، بالالارىمىزعا جاقسى ءبىلىم بەرىپ، سپورت سەكتسيالارىنا جەتەكتەپ اپارىپ، تەلەفوندا وتىراتىن بوس ۋاقىت قالدىرماي، كوركەم كىتاپتار وقىتىپ، جاقسى تاربيە بەرگەنىمىز ابزال بولار.
بالالارعا دەگەن سىيلىقتارىمىزدى ءبىر قالتا تاتتىمەن شەكتەمەي، ۇرپاعىمىزدى سىيلىق بەرۋشىلەر، قولى اشىق اۋقاتتى جومارتتار، كاسىپ يەلەرى ەتىپ تاربيەلەيىك. مەكتەپ بىتىرمەك تۇگىلى، اڭداماي كەرەك ەمەس ديپلوم «الىپ قويعان» جاستار ءجۇر، قايدا بارارلارىن بىلمەي. مەكتەپ قابىرعاسىنان كىم بولام؟، - دەگەن سۇراققا ناقتى جاۋاپ بەرە الاتىن العىر ۇرپاق كەرەك بىزگە.
جاستاردىڭ رۋحاني تاربيەسىنە قاتتى كوڭىل اۋدارايىق. الىپ يمپەريالار، سىرتتان جاۋلاپ العاننان ەمەس، ىشكى رۋحاني داعدارىستان قۇلاعانى تاريح بەتتەرىندە جازۋلى. ەل ەرتەڭىن ويلاساق، ۇلتجاندى، ءبىلىمدى، ايبىندى ۇرپاق تاربيەسىن قولعا الۋىمىز كەرەك. جاڭا جىلدى، تاعى ءبىر مەرەكەنى تويلاۋ اناۋدا- مىناۋ دەپ ديۆاننىڭ ۇستىندە وتىرىپ، گەني بولماي، امال جاساۋشى، تىنىمسىزداردان، ەڭبەكقورلاردان بولايىق.
مادياروۆ ميرحات (مىرقوجا): تاريح عىلىمدارى كانديداتى،
قوعامتانۋشى، ءدىنتانۋشى، ەكسپەرت مامان.
الماتى 02.01.2023ج.
