Mine, kútsek te, kútpesek te, asyqsaq ta, asyqpasaq ta, jatsaq ta, tursaq ta, qalaı bolǵanda da, Isa a.s. dúnıege kelgen ýaqytynan beri esepteletin, Grıgorıan kalendarymen 2023 jyl keldi.
Bizdiń eramyzǵa deıingi 45 jyly Iýlıı ezar engizgen, óz atyna saı «Iýlıan» kúntizbesin, vısokostyq jyldar sáıkes kelmeıdi, artyq kúnder bar dep, taǵy da sebepter taýyp, Rım papasy Grıgorıı XIII, 1582 jyldyń 4 qazanda, taǵy da, óz atyna saı «Grıgorıan» kúntizbesin engizdi. Árıne, búkil álem jurtshylyǵy, onyń ishinde hrıstıan álemi bári qol shapalaqtap, «papanyń aty papa ǵoı, osy jón aıtyp tur», - dep qoldaı ketken joq. Tipti, qandy qaqtyǵystar bolyp ótken. 1583j. Grıgorıı Papanyń, jańa kalendarǵa aýysý týraly usynysyn, Konstantınopol Patrıarhy Iremıı II qabyldamaı tastady.
«Eski» men «Jańanyń» teketiresteri qansha ǵasyr ótse de áli de sarqynshaǵy qalyp, kúntizbege ótken aıyrmashyldyq kúnder eldi áýresarsańǵa salýda. Al, Iısýs Hrıstos s.a. týǵan kúnin - «Rojdestvo» eki ret (25 jeltoqsan men 7 qańtarda atap ótý), 13 nen 14 qańtarǵa aýysatyn «eski jańa jyl» (staryı Novyı god) dep atap ótý, 1818 jyly RSFSR Halyq Komıssarlary Keńesi qaýlysymen Jańa jyldyń Grıgorıan kúntizbesinen bastalýyn qabyldaýy (31 qańtardan, 14-i aqpańǵa birden aýysý) da postkeńestik elimizde túsinbeýshilikti saqtap keledi.
Jańa jyldy atap ótýdi Reseı ımperııasynda Petr patsha, Gollandııaǵa baryp, keme jasaýdy úırenýge barǵan saparynda kórip, elge kelgen soń, mereke retinde toılaýǵa ámir beredi. Jańalyqtarǵa qarsy bolǵan boıarlardyń qaýǵadaı saqaldaryn kúzetip, masqaralap,
Musylman kúntizbesi de, Jaratýshy elshisi, sońǵy Paıǵambar, Mýhammed mýstafa s.a.s. baılanysty. Biraq, týylǵan kúni emes, Mekke qalasynan Medınege aýysýmen (jıhad) baılanysty. Musylman kúntizbesi Aımen (lýnnyı kalendar) sanalyp, jylyna 10 kúnge jyljyp otyrady. Sondyqtan, bıylǵy Ramazan aıy (oraza tutýymyz) 2023 jyldyń 23 naýryzyna sáıkes kelse, keler jyly on kúnge, aldyǵa jyljıdy. Al, ardaqty paıǵambarymyzdyń týylǵan kúnin, sol aı boıy «Máýlit» dep atap ótiledi.
Musylmandar ne úshin osy merekeni qabyldamaı, haramǵa jatqyzady?
- Isa á.s. paıǵambar ekenin moıyndaımyz, biraq, sońǵy paıǵambar Mýhammed s.a.s. súnnetimen júremiz. Ahlı sýnna ustanamyz, ımam abý Hanıfa mazhabynanbyz;
- Jańa jylda tilekti oryndaıtyn Aıaz ata emes, barlyq rızyq – nesibe bir Alladan, ony basqadan kútý - shırk. Iaǵnı, Allaǵa serik qosý bolyp tabylady;
- Shyrshany bezendendirý, ony qol ustasyp aınalý, ıslamǵa deıingi nanym senimniń sımvoly men áreketi;
- Týra saǵat 00 – de Jańa jyldy kútip, ıfrlardan úmit etip, tileý de shırkke jatady. Jaqsylyq pen jamandyqty synaq retinde beretin Jaratýshy. Al, jyldyń bir sannan ekinshige aýysýy, belgilegen kúntizbeniń rettik ólshemi ǵana;
- Jańa jyldy toılap, mol dastarhanmen qarsy alsań, keler jylyń molshylyqpen ótedi deý de kúná, rızyq – nesibe, bir Alladan. Keler jyldy molshylyqpen, rızyqty molynan, aman - saýlyq, otbasyna bereke, elimizge tynyshtyq ber, - degen sııaqty tilekter tek Allaǵa baǵyshtalady;
- Otshashý (salıýt) arzan zat emes. Ony attyń, boldy. Biraq, qanshama aýaǵa ketken ysyrap. Onyń qarajatyn jetim men jesirge, muqtajdarǵa tamaq, kıim, oqý aqysyna, úı aqysyna bergen abzal. Jalpy, otshashý – qytaılardyń jyndardy qorqytyp, qashyrý úshin qatty tarsyldatyp jasaıtyn nanymdarynan. Sol úshin de, túrli qubyjyqtar jasap esik aldaryna qoııady, aıdaharlar jasap, jyn – shaıtandardy qorqytady. Musylmandar – kez-kelgen is bastarda «Bısmıllá», «Aǵýzý bılahı mın ash-shaıtanır rajım» (qýylǵan shaıtannan saqta) dep aıtý. Qysqasha aıtqanda, Allany eske alýdan ol laǵnetter qashady.
Qoǵamdaǵy taǵy bir daýly másele: túrkilerdiń Jańa jyly – Naýryz aıynyń 22 –nen bastalady. Al, endi, «eski» Iýlıan kúntizbesi boıynsha, jyldyń basy – 21-i naaýryzdan, kún men túnniń teńelý ýaqytynan bastalady eken. Iaǵnı, kóktem aıynyń osy kúnin jyldyń basy dep belgilep,atap ótý, rım dáýirinde de bolǵan.
Shyǵysta, sonyń ishinde parsy órkenıetinde de jańa jyl uǵymy bolǵan. «Novrýz» - kóne parsy tilinde nava – jańa, razáńh – kún eken. Din ıslam kelgenge deıin, parsylarda «zoroastrızm» basty nanym boldy. Irandyq paıǵambar – Zoroastr (Zaratýshtra) ilimin ustaný, fılosofııalyq nanym. Negizi – qudaıdy ot dep tanyp, soǵan tabynǵan. Qazirde, ásirese eldiń Ońtústik óńirinde otpen alastap jatatyny, jańakúıeý bala kelgende tabaǵa ot jaǵyp, tútindetip, betke maı jaǵyp jatatyny sol, ejelden kele jatqan nanymnyń sarqynshaǵy. Sol, otqa tabynýdyń ózi, Orta Azııada paıda bolyp, Mesopatamııa, eki ózen aımaǵyna, úndisterge deıin baryp, Avesta nanymy paıda bolǵan degen uǵym da bar.
Kóshpendi halyq úshin, qatal qystan qutylý, mal tóldep, eldiń aýzy aqqa jetýi, mal kókke jetip ottaýy, bári saıyp kelgende, tabıǵı – geografııalyq ortanyń dittegeni qoǵam bolmysyna áser etýi sózsiz.
Sondyqtan da, álemdik kúntizbe bolyp qabyldanyp otyrǵan Grıgorıan kúntizbesin kalendarlyq sáıkestik úshin qabyldap, sonymen júrýimiz – qajettilik. Al, Jańa jyldy mereke dep atap ótýimizge, toılaýymyzǵa, kóktemniń shyraıly kúnderi anaǵurlym yńǵaıly. Babalarymyz da, Jańa jyldy atap ótýge eńyńǵaıly ýaqytty tańdap alǵan ǵoı.
Balalarǵa qýanysh sılap, otbasymyzben jáne aǵaıyn – týǵandy aralap, qýanyshpen bóliseıik degen zamandastarymyz, sol nıetpen kóktemniń shyraıly kúnderinde qystan elimiz aman shyqty dep «kórisý» kúnderinde jasasa da bolady. Bul merekeniń taǵy bir yńǵaılysy – kóktem erte keletin kóktemniń naýryzynan bastap, ketkisi kelmeıtin aıazdy qyspen kesh qoshtasatyn Soltústik aımaqtarymyz bir aıda toılap bolamyz eken.
Álemde san alýan elder bar, sol Grıgorıan kúntizbesin qabyldap, biraq, óz Jańa jylyn bólek atap ótip júrgen. Mysaly, býddalyq Taıland eli «Hrıstostyń» týylǵan kúni emes, Býddaǵa aǵartýshylyq qasıet kelgen kúnnen bastap sanap, qazir olarda 2565 jyl eken. Efıorııada 2015 jyl, Izraılde 5782 jyl, Iran men Aýǵanstanda 1400 –i, Indııada 1943, Qytaıda 4720-y jyl eken. Qytaıda Jańa jyl, aqpan aıynyń ortasynda atap ótiletinin bárimiz bilemiz. Qytaı memleketi, Grıgorıan kúntizbesin Álem elderiniń sońǵylarynyń biri bolyp,
Evreı jylsanaǵy kóktem aıynan bastalsa da, Álemniń jaratylysy jetinshi – qyrkúıek aıyna keledi dep Rosh ha Shana merekesin atap ótedi eken. Biraq, eshqandaı ysyrap, shampan atý, korporatıv emes. Bul onkúndikte, ár adam, ne kúnálar jasadym,dep táýbaǵa kelip, ar – uıatyn túgendep, jaqsylyq jasaýǵa bekinedi eken.
Sondyqtan da, qurmetti baýyrlarym, qazirgi jas baladan bastap, eńkeıgen qarııaǵa deıin, Jaratýshymyz ólshep bergen ǵumyrymyzdyń búgin – bir kúni, keshe – bir jylymyz ótti. Shynymen de, ólimge bir taban jaqyndaǵanyńyzǵa shampan atyp, toı jasap qýanyp júrsiz be? Onanda, ótken ýaqytta ne istedim, qandaı jaqsy amaldar atqardym, Allanyń aldyna barǵanda esebim ne bolady eken, - dep oılanyp, jamanǵa ókinip, táýbaǵa kelip, ıgilikke umtylǵanymyz jaqsy shyǵar. Qyzyl – jasyl qyzyqtar, kúlki teatrlary, bir kúleıiktiń bári ótedi de ketedi, aldymyzda ne kútip tur?
«Memlekettik mereke», «Balalardyń qýanyshynan aıyrmaqsyńdar ma?!", - dep aıqaıǵa basatyn baýyrlarymyz oılanyp kórińdershi. Búkil 18 myń ǵalamdy, siz ben bizdi jaratqan Jaratýshy ma rızyq beretin, álde óz qarajatymyzǵa «podarka» áperetin aıaz ata ma? Juma paryz dep, meshitke barasyz, orazada elden qalmaıyn dep aýyzashar beresiz, Juma kúni quran oqytýǵa meshitke baryp, shyn peıilmen sadaqany ádemilep beresiz, jetim men muqtajdarǵa kómegińizdi berip júrsiz. Osy izgi amaldarǵa, balalarymyzǵa jaqsy bilim berip, sport sekııalaryna jetektep aparyp, telefonda otyratyn bos ýaqyt qaldyrmaı, kórkem kitaptar oqytyp, jaqsy tárbıe bergenimiz abzal bolar.
Balalarǵa degen syılyqtarymyzdy bir qalta táttimen shektemeı, urpaǵymyzdy syılyq berýshiler, qoly ashyq aýqatty jomarttar, kásip ıeleri etip tárbıeleıik. Mektep bitirmek túgili, ańdamaı kerek emes dıplom «alyp qoıǵan» jastar júr, qaıda bararlaryn bilmeı. Mektep qabyrǵasynan kim bolam?, - degen suraqqa naqty jaýap bere alatyn alǵyr urpaq kerek bizge.
Jastardyń rýhanı tárbıesine qatty kóńil aýdaraıyq. Alyp ımperııalar, syrttan jaýlap alǵannan emes, ishki rýhanı daǵdarystan qulaǵany tarıh betterinde jazýly. El erteńin oılasaq, ultjandy, bilimdi, aıbyndy urpaq tárbıesin qolǵa alýymyz kerek. Jańa jyldy, taǵy bir merekeni toılaý anaýda- mynaý dep dıvannyń ústinde otyryp, genıı bolmaı, amal jasaýshy, tynymsyzdardan, eńbekqorlardan bolaıyq.
Madııarov Mırhat (Mirqoja): tarıh ǵylymdary kandıdaty,
qoǵamtanýshy, dintanýshy, ekspert maman.
Almaty 02.01.2023j.
