Mıne, kütsek te, kütpesek te, asyqsaq ta, asyqpasaq ta, jatsaq ta, tūrsaq ta, qalai bolǧanda da, İsa a.s. düniege kelgen uaqytynan berı esepteletın, Grigorian kalendarymen 2023 jyl keldı.
Bızdıŋ eramyzǧa deiıngı 45 jyly Iýlii Sezar engızgen, öz atyna sai «Iýlian» küntızbesın, visokostyq jyldar säikes kelmeidı, artyq künder bar dep, taǧy da sebepter tauyp, Rim papasy Grigorii XIII, 1582 jyldyŋ 4 qazanda, taǧy da, öz atyna sai «Grigorian» küntızbesın engızdı. Ärine, bükıl älem jūrtşylyǧy, onyŋ ışınde hristian älemı bärı qol şapalaqtap, «papanyŋ aty papa ǧoi, osy jön aityp tūr», - dep qoldai ketken joq. Tıptı, qandy qaqtyǧystar bolyp ötken. 1583j. Grigorii Papanyŋ, jaŋa kalendarǧa auysu turaly ūsynysyn, Konstantinopol Patriarhy İremii II qabyldamai tastady.
«Eskı» men «Jaŋanyŋ» teketıresterı qanşa ǧasyr ötse de älı de sarqynşaǧy qalyp, küntızbege ötken aiyrmaşyldyq künder eldı äuresarsaŋǧa saluda. Al, İisus Hristos s.a. tuǧan künın - «Rojdestvo» ekı ret (25 jeltoqsan men 7 qaŋtarda atap ötu), 13 nen 14 qaŋtarǧa auysatyn «eskı jaŋa jyl» (staryi Novyi god) dep atap ötu, 1818 jyly RSFSR Halyq Komissarlary Keŋesı qaulysymen Jaŋa jyldyŋ Grigorian küntızbesınen bastaluyn qabyldauy (31 qaŋtardan, 14-ı aqpaŋǧa bırden auysu) da postkeŋestık elımızde tüsınbeuşılıktı saqtap keledı.
Jaŋa jyldy atap ötudı Resei imperiiasynda Petr patşa, Gollandiiaǧa baryp, keme jasaudy üirenuge barǧan saparynda körıp, elge kelgen soŋ, mereke retınde toilauǧa ämır beredı. Jaŋalyqtarǧa qarsy bolǧan boiarlardyŋ qauǧadai saqaldaryn küzetıp, masqaralap,
Mūsylman küntızbesı de, Jaratuşy elşısı, soŋǧy Paiǧambar, Muhammed mustafa s.a.s. bailanysty. Bıraq, tuylǧan künı emes, Mekke qalasynan Medinege auysumen (jihad) bailanysty. Mūsylman küntızbesı Aimen (lunnyi kalendar) sanalyp, jylyna 10 künge jyljyp otyrady. Sondyqtan, biylǧy Ramazan aiy (oraza tūtuymyz) 2023 jyldyŋ 23 nauryzyna säikes kelse, keler jyly on künge, aldyǧa jyljidy. Al, ardaqty paiǧambarymyzdyŋ tuylǧan künın, sol ai boiy «Mäulıt» dep atap ötıledı.
Mūsylmandar ne üşın osy merekenı qabyldamai, haramǧa jatqyzady?
- İsa ä.s. paiǧambar ekenın moiyndaimyz, bıraq, soŋǧy paiǧambar Muhammed s.a.s. sünnetımen jüremız. Ahli sunna ūstanamyz, imam abu Hanifa mazhabynanbyz;
- Jaŋa jylda tılektı oryndaityn Aiaz ata emes, barlyq rizyq – nesıbe bır Alladan, ony basqadan kütu - şirk. Iаǧni, Allaǧa serık qosu bolyp tabylady;
- Şyrşany bezendendıru, ony qol ūstasyp ainalu, islamǧa deiıngı nanym senımnıŋ simvoly men äreketı;
- Tura saǧat 00 – de Jaŋa jyldy kütıp, sifrlardan ümıt etıp, tıleu de şirkke jatady. Jaqsylyq pen jamandyqty synaq retınde beretın Jaratuşy. Al, jyldyŋ bır sannan ekınşıge auysuy, belgılegen küntızbenıŋ rettık ölşemı ǧana;
- Jaŋa jyldy toilap, mol dastarhanmen qarsy alsaŋ, keler jylyŋ molşylyqpen ötedı deu de künä, rizyq – nesıbe, bır Alladan. Keler jyldy molşylyqpen, rizyqty molynan, aman - saulyq, otbasyna bereke, elımızge tynyştyq ber, - degen siiaqty tılekter tek Allaǧa baǧyştalady;
- Otşaşu (saliut) arzan zat emes. Ony attyŋ, boldy. Bıraq, qanşama auaǧa ketken ysyrap. Onyŋ qarajatyn jetım men jesırge, mūqtajdarǧa tamaq, kiım, oqu aqysyna, üi aqysyna bergen abzal. Jalpy, otşaşu – qytailardyŋ jyndardy qorqytyp, qaşyru üşın qatty tarsyldatyp jasaityn nanymdarynan. Sol üşın de, türlı qūbyjyqtar jasap esık aldaryna qoiiady, aidaharlar jasap, jyn – şaitandardy qorqytady. Mūsylmandar – kez-kelgen ıs bastarda «Bismillä», «Aǧuzu bilahi min aş-şaitanir rajim» (quylǧan şaitannan saqta) dep aitu. Qysqaşa aitqanda, Allany eske aludan ol laǧnetter qaşady.
Qoǧamdaǧy taǧy bır dauly mäsele: türkılerdıŋ Jaŋa jyly – Nauryz aiynyŋ 22 –nen bastalady. Al, endı, «eskı» Iýlian küntızbesı boiynşa, jyldyŋ basy – 21-ı naauryzdan, kün men tünnıŋ teŋelu uaqytynan bastalady eken. Iаǧni, köktem aiynyŋ osy künın jyldyŋ basy dep belgılep,atap ötu, rim däuırınde de bolǧan.
Şyǧysta, sonyŋ ışınde parsy örkenietınde de jaŋa jyl ūǧymy bolǧan. «Novruz» - köne parsy tılınde
nava – jaŋa,
razäŋh – kün eken. Dın islam kelgenge deiın, parsylarda «zoroastrizm» basty nanym boldy. İrandyq paiǧambar – Zoroastr (Zaratuştra) ılımın ūstanu, filosofiialyq nanym. Negızı – qūdaidy ot dep tanyp, soǧan tabynǧan. Qazırde, äsırese eldıŋ Oŋtüstık öŋırınde otpen alastap jatatyny, jaŋaküieu bala kelgende tabaǧa ot jaǧyp, tütındetıp, betke mai jaǧyp jatatyny sol, ejelden kele jatqan nanymnyŋ sarqynşaǧy. Sol, otqa tabynudyŋ özı, Orta Aziiada paida bolyp, Mesopatamiia, ekı özen aimaǧyna, ündısterge deiın baryp, Avesta nanymy paida bolǧan degen ūǧym da bar.
Köşpendı halyq üşın, qatal qystan qūtylu, mal töldep, eldıŋ auzy aqqa jetuı, mal kökke jetıp ottauy, bärı saiyp kelgende, tabiǧi – geografiialyq ortanyŋ dıttegenı qoǧam bolmysyna äser etuı sözsız.
Sondyqtan da, älemdık küntızbe bolyp qabyldanyp otyrǧan Grigorian küntızbesın kalendarlyq säikestık üşın qabyldap, sonymen jüruımız – qajettılık. Al, Jaŋa jyldy mereke dep atap ötuımızge, toilauymyzǧa, köktemnıŋ şyraily künderı anaǧūrlym yŋǧaily. Babalarymyz da, Jaŋa jyldy atap ötuge eŋyŋǧaily uaqytty taŋdap alǧan ǧoi.
Balalarǧa quanyş silap, otbasymyzben jäne aǧaiyn – tuǧandy aralap, quanyşpen bölıseiık degen zamandastarymyz, sol nietpen köktemnıŋ şyraily künderınde qystan elımız aman şyqty dep «körısu» künderınde jasasa da bolady. Būl merekenıŋ taǧy bır yŋǧailysy – köktem erte keletın köktemnıŋ nauryzynan bastap, ketkısı kelmeitın aiazdy qyspen keş qoştasatyn Soltüstık aimaqtarymyz bır aida toilap bolamyz eken.
Älemde san aluan elder bar, sol Grigorian küntızbesın qabyldap, bıraq, öz Jaŋa jylyn bölek atap ötıp jürgen. Mysaly, buddalyq Tailand elı «Hristostyŋ» tuylǧan künı emes, Buddaǧa aǧartuşylyq qasiet kelgen künnen bastap sanap, qazır olarda 2565 jyl eken. Efioriiada 2015 jyl, İzrailde 5782 jyl, İran men Auǧanstanda 1400 –ı, İndiiada 1943, Qytaida 4720-y jyl eken. Qytaida Jaŋa jyl, aqpan aiynyŋ ortasynda atap ötıletının bärımız bılemız. Qytai memleketı, Grigorian küntızbesın Älem elderınıŋ soŋǧylarynyŋ bırı bolyp,
Evrei jylsanaǧy köktem aiynan bastalsa da, Älemnıŋ jaratylysy jetınşı – qyrküiek aiyna keledı dep Roş ha Şana merekesın atap ötedı eken. Bıraq, eşqandai ysyrap, şampan atu, korporativ emes. Būl onkündıkte, är adam, ne künälar jasadym,dep täubaǧa kelıp, ar – ūiatyn tügendep, jaqsylyq jasauǧa bekınedı eken.
Sondyqtan da, qūrmettı bauyrlarym, qazırgı jas baladan bastap, eŋkeigen qariiaǧa deiın, Jaratuşymyz ölşep bergen ǧūmyrymyzdyŋ bügın – bır künı, keşe – bır jylymyz öttı. Şynymen de, ölımge bır taban jaqyndaǧanyŋyzǧa şampan atyp, toi jasap quanyp jürsız be? Onanda, ötken uaqytta ne ıstedım, qandai jaqsy amaldar atqardym, Allanyŋ aldyna barǧanda esebım ne bolady eken, - dep oilanyp, jamanǧa ökınıp, täubaǧa kelıp, igılıkke ūmtylǧanymyz jaqsy şyǧar. Qyzyl – jasyl qyzyqtar, külkı teatrlary, bır küleiıktıŋ bärı ötedı de ketedı, aldymyzda ne kütıp tūr?
«Memlekettık mereke», «Balalardyŋ quanyşynan aiyrmaqsyŋdar ma?!", - dep aiqaiǧa basatyn bauyrlarymyz oilanyp körıŋderşı. Bükıl 18 myŋ ǧalamdy, sız ben bızdı jaratqan Jaratuşy ma rizyq beretın, älde öz qarajatymyzǧa «podarka» äperetın aiaz ata ma? Jūma paryz dep, meşıtke barasyz, orazada elden qalmaiyn dep auyzaşar beresız, Jūma künı qūran oqytuǧa meşıtke baryp, şyn peiılmen sadaqany ädemılep beresız, jetım men mūqtajdarǧa kömegıŋızdı berıp jürsız. Osy ızgı amaldarǧa, balalarymyzǧa jaqsy bılım berıp, sport seksiialaryna jetektep aparyp, telefonda otyratyn bos uaqyt qaldyrmai, körkem kıtaptar oqytyp, jaqsy tärbie bergenımız abzal bolar.
Balalarǧa degen syilyqtarymyzdy bır qalta tättımen şektemei, ūrpaǧymyzdy syilyq beruşıler, qoly aşyq auqatty jomarttar, käsıp ielerı etıp tärbieleiık. Mektep bıtırmek tügılı, aŋdamai kerek emes diplom «alyp qoiǧan» jastar jür, qaida bararlaryn bılmei. Mektep qabyrǧasynan kım bolam?, - degen sūraqqa naqty jauap bere alatyn alǧyr ūrpaq kerek bızge.
Jastardyŋ ruhani tärbiesıne qatty köŋıl audaraiyq. Alyp imperiialar, syrttan jaulap alǧannan emes, ışkı ruhani daǧdarystan qūlaǧany tarih betterınde jazuly. El erteŋın oilasaq, ūltjandy, bılımdı, aibyndy ūrpaq tärbiesın qolǧa aluymyz kerek. Jaŋa jyldy, taǧy bır merekenı toilau anauda- mynau dep divannyŋ üstınde otyryp, genii bolmai, amal jasauşy, tynymsyzdardan, eŋbekqorlardan bolaiyq.
Madiiarov Mirhat (Mırqoja): tarih ǧylymdary kandidaty,
qoǧamtanuşy, dıntanuşy, ekspert maman.
Almaty 02.01.2023j.
