قاراعاندى قالاسىندا وكتيابر اۋدانىنا ءاليحان بوكەيحان ەسىمىنىڭ بەرىلگەنىنە ءبىر جىل تولۋىنا وراي «ءاليحان بوكەيحان - ۇلت ازاتتىق كۇرەسكەرى» اتتى تانىمدىق-دەرەكتى ءفيلمىنىڭ تۇساۋى كەسىلىپ، كورەرمەنگە جول تارتتى.
ۇلت قايراتكەرى ءاليحان بوكەيحان جايلى قۇندى دەرەكتەردى كەلتىرىپ، حالىقتىڭ جوعارى باعاسىنا يە بولىپ ۇلگەرگەن كينوتۋىندىعا ءاليحاننىڭ شىراقشىسى اتانعان بەلگىلى ولكەتانۋشى تۇڭعىشباي مۇقاننىڭ ۇزاق جىلدار بويعى ءاليحان بوكەيحان رۋحىن ۇلىقتاۋداعى تالپىنىستارى مەن 1992 جىلدان 2022 جىلعا دەيىنگى ارقا تورىندە الاش تاقىرىبىنا قاتىستى وتكىزىلگەن رۋحاني ماڭىزى زور شارالار ارقاۋ بولعان. ەكى بولىمنەن تۇراتىن تانىمدىق-دەرەكتى ءفيلمدى ءاليحانتانۋشى تۇڭعىشباي مۇقان نەمەرەسى مەدەۋ ابەۋزارمەن بىرگە قۇراستىرىپ شىعارعان.
تۇڭعىشباي مۇقان، ءفيلمنىڭ ستسەناري اۆتورى، ولكەتانۋشى:
ءاليحان بوكەيحان ەسىمىنىڭ بەرىلۋى ارقا وڭىرىندە الاشتىڭ ايبىندى اقورداسىنىڭ تىگىلگەنىندەي قۋانىش سىيلادى
«2021 جىلدىڭ 9 جەلتوقسان كۇنى قاراعاندى قالاسىنىڭ وكتيابر اۋدانى دەگەن كونەرگەن اتاۋىنىڭ اتتان ءتۇسىرىلىپ، الاش قايراتكەرى ءاليحان بوكەيحاننىڭ داڭقتى ەسىمىنىڭ بەرىلۋى ارقا وڭىرىندە الاشتىڭ ايبىندى اقورداسىنىڭ تىگىلگەنىندەي قۋانىش سىيلادى. رەسپۋبليكا بويىنشا تاريحي ماڭىزدىلىعىمەن بۇقارالىق سيپات العان بۇل شەشىم، سوناۋ الاساپىران كەزەڭدەگى جانكەشتىلىك كۇرەسپەن قۇرىلىپ، تۇڭعىش توراعا بولىپ ءاليحاننىڭ ءوزى سايلانعان الاش-وردا اۆتونومياسىنىڭ زامانا تاسقىنىنان تالىقسىپ جەتكەن ازاتتىق جاڭعىرىعىنداي بولىپ سەزىلدى. الاش ارىسىنا ارنالىپ بولاشاقتا ورناتىلاتىن ءزاۋلىم ەسكەرتكىشتىڭ ورنى بەلگىلەندى. الايدا كەڭەستىك ءداۋىردىڭ تارپاڭ يدەولوگياسى ابدەن ساناعا ءسىڭىرىپ، اۋىزعا الۋعا ۇرەي تۋعىزىپ كەلگەن «بۇلار حالىق جاۋى» دەگەن جالعان جالانىڭ زاردابىنان ءالى تولىق ارىلا قويماعان جۇرتشىلىقتىڭ ءوز ورنىن ءدال تاپقان بۇل جاڭا اتاۋعا ىقىلاستارىنىڭ بىردەن اۋا قويماعاندىعىن تۇسىنىستىكپەن قابىلداۋىمىزعا تۋرا كەلدى. دەسەكتە سالعىرتتىق سابىردى سارعايتىپ، تاعاتىمىزدى تاۋىسپاس ءۇشىن تالپىنىس جاساۋدى زىمىران ۋاقىتتىڭ ءوزى ۇسىندى»،- دەيدى تۇڭعىشباي مۇقان.
قولدا بار ازدى-كوپتى قۇندىلىقتاردان تانىمدىق دەرەكتى فيلم قۇراستىرىپ شىعاردىق
«1992 جىلدان بەرگى وتكەن 30 جىلدا الاش كوسەمى ءاليحاننىڭ تۋعان جەرى جەكەجال قىستاۋى مەن اتا-بابالارى جەرلەنگەن «تالدىبەيىت» اتاقورىمىندا تولاسسىز وتكىزىلگەن رۋحاني شارالاردىڭ تانىمدىق قۇندىلىعى كۇن وتكەن سايىن جارقىراپ كورىنەر جول ىزدەپ، ويعا ورالىپ، سۇرانىپ تۇردى. الاش قايراتكەرىنىڭ اتاقونىسى «جەلتاۋ» ءوڭىرىنىڭ وتىز جىل بويى رەسپۋبليكانىڭ تاريحشى عالىمدارىنىڭ اسپان استىنداعى دالالىق اۋديتورياسىنا اينالعاندىعىن، ۇلى رۋحتان تاعلىم ىزدەگەن ساياحاتشىلار مەن «تورەتاممەن» تانىسۋدى مۇرات تۇتقان ساپارلاۋشىلاردىڭ اتاقورىمعا قۇلشىلىق جاساپ، قۇران باعىشتايتىن كيەلى مەكەنى بولعاندىعىن ۇلت تۇلعاسىنىڭ ەسىمى بەرىلگەن اۋدان جۇرتشىلىعىنا، جاستار مەن جاس تۇلەكتەرگە تانىستىرۋدىڭ ءساتى كەلىپ جەتكەندىگىن پايدالانىپ، نەمەرەم شاپاي بالاسى مەدەۋىمە جيناپ تەرگەن قولدا بار ازدى-كوپتى قۇندىلىقتاردان تانىمدىق دەرەكتى فيلم قۇراستىرىپ شىعارۋدى اماناتتاپ تاپسىردىم. 2019 جىلى مەدەۋ ەكەۋمىزدىڭ «اتا مەن نەمەرە» بولىپ بىرلەسىپ، تۋعان جەردىڭ قاسيەتىن ەكراندا كورسەتۋدى ماقسات تۇتىپ تۇسىرگەن «اقتوعاي تاريحتىڭ تاس ساندىعى» دەگەن دەرەكتى فيلمدەگى ازدى-كوپتى داعدىعا سۇيەنۋگە تۋرا كەلدى. ەلىمىز ءوز تاۋەلسىزدىگىن العالى الاش قوزعالىسىن، الاشوردا اۆتونومياسىن، الاش قايراتكەرلەرىنىڭ قاھارماندىق ەڭبەكتەرىن قۇپيا ارحيۆتەردەن تەرىپ، زەرتتەپ زەردەلەۋ تالانتتى تاريحشى عالىمدارىمىزدىڭ باستى تاقىرىبىنا اينالىپ، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدىڭ قاتارىن تولاسسىز تولىقتىرا تۇسكەندىگى بارشاعا ايان»، - دەيدى ولكەتانۋشى.
اليحانتانۋدىڭ قولجەتىمدى الىپپەسىنىڭ بەتاشارىنداي بولسا دەگەن ۇمتىلىستان شىققان قاراپايىم قولتاڭبا
«ال، وتكەن زامان مەن جاڭا قوعام دەيتىندەي ەكى ۇداي كوزقاراس پەن ەكى دەڭگەيلى تالعامداعى نەمەرەم ەكەۋمىزدىڭ زوردىڭ كۇشىمەن ءتىل تابىسقان تالپىنىسىمىز عىلىمي ىزدەنىس تە، ارنايى قارجىلىق تاپسىرىس تا، كوممەرسيالىق جوبا دا ەمەس. ءاليحانتانۋدىڭ قولجەتىمدى الىپپەسىنىڭ بەتاشارىنداي بولسا دەگەن ۇمتىلىستان شىققان قاراپايىم قولتاڭبا جاساۋ بولاتىن. «ءاليحان بوكەيحان- ۇلت ازاتتىق كۇرەسكەرى» دەگەن باستاماشىلدىقتىڭ جەمىسىن كورەرمەندەرگە كورسەتۋدە العاشقىدا قيىندىقتاردىڭ دا كەزىككەندىگىن جالپى الاشتىقتاردىڭ تاعدىر جولدارىنىڭ تاۋقىمەتتى بولعاندىعىنىڭ سالدارىنا جاتقىزدىق. شەشىمى تابىلىپ، ءفيلمدى كورسەتۋگە بىرنەشە جەردەن ۇسىنىس تۇسكەنىنە قاراماستان قالالىق ءماسليحات حاتشىسى تۋمىسىنان ۇلتجاندى قۇدايبەرگەن بەكسۇلتانۇلىنىڭ ەڭ العاشقى تۇساۋكەسەر كورسەتىلىمىن مىندەتتى تۇردە ءاليحان بوكەيحان ەسىمى بەرىلگەن اۋداننىڭ مادەنيەت ۇيىندە باستاۋ كەرەك دەگەن تاباندى شەشىمىنىڭ ارقاسىندا تاريحي شاراعا تۋرا ءبىر جىل تولعان كۇنى تانىمدىق فيلم ەكرانعا شىعارىلدى. قارانوپىر بولعان كورەرمەننىڭ ءبىرازىنىڭ تاپجىلماي تۇرەگەلىپ تۇرىپ تاماشالاعاندىعىنان الاش قايراتكەرى ءاليحان ەسىمىنە دەگەن جۇرتشىلىقتىڭ شەكسىز قۇرمەتى اڭعارىلعانداي بولدى. قىتىمىر قىستىڭ قاقاعان ايازىنا قاراماستان حالىقتىڭ مادەنيەت ۇيىنە اعىلىپ كەلۋى، ۇلت كوسەمى ءاليحاننىڭ ەسىمىنىڭ رەسپۋبليكا بويىنشا ەڭ العاشقى بولىپ قاراعاندى قالاسىنىڭ ىرگەلى اۋدانىنا بەرىلگەندىگىن ەل-جۇرتتىڭ شەكسىز قولداعاندىعىن اڭعارتتى»، - دەيدى تۇڭعىشباي مۇقان.
«اليحانىمىز ورتامىزعا قايتىپ ورالعانداي بولدىق»
«وبلىس اكىمىنىڭ ورىنباسارى ەربول شىمكەنتبايۇلى مەن قالالىق ءماسليحات حاتشىسى قۇدايبەرگەن بەكسۇلتانۇلىنىڭ بۇل تۋىندىنى بارلىق اۋدانداردا، مەكتەپتەردە كورسەتۋ كەرەك دەگەن ۇسىنىستارىنىڭ «اقجول» پارتياسىنىڭ توراعاسى ەرمەك تولەۋۇلى مەن «امانات» پارتياسىنىڭ توراعاسى بەكزات قومارۇلىنىڭ قۇتتىقتاۋلارىمەن جالعاسۋى تانىمدىق ءفيلمنىڭ ەلەنەر كادەگە جاراپ، قاجەتتى دۇنيەلەردىڭ قاتارىنا ىلىككەندىگىن ايعاقتاپ تۇرعانداي سەزىلدى. سول ساتتەردە اقتوعاي اۋدانى اكىمى سالتانات مىراسىلقىزى مەن قارقارالى اۋدانى اكىمى ەرلان بەيسەمبايۇلىنىڭ بۇل تۋىندىنى ءوز اۋداندارىندا كورسەتۋگە ارناپ شاقىرتۋ جاساۋى ءاليحان نۇرمۇحامەدۇلىنىڭ رۋحىن ۇلىقتاۋعا دەگەن حالىقتىڭ قالاۋىن جەتكىزگەندەي بولدى. 14-ءشى جەلتوقسان كۇنى الاش ارىستارىنا ارنالعان رۋحاني شارالاردىڭ ۇزىلمەيتىن، قايناعان ورداسىنداي بولعان اقتوعاي كورەرمەندەرىنىڭ كوزايىم باعاسىن اۋداندىق ارداگەرلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى ساكىتاي شوشىمبەكۇلى «ءاليحانىمىز ورتامىزعا قايتىپ ورالعانداي بولدىق» دەگەن تولعانىسىمەن جەتكىزدى. قاراعاندى وبلىسىنىڭ الەۋمەتتىك مادەني سالاسىنىڭ وركەندەۋىنە ايرىقشا ەڭبەك سىڭىرگەن قوعام قايراتكەرى رىمبالا كەنجەبالاقىزىنىڭ بۇل ءفيلمدى ءوزى باسقاراتىن سارىجايلاۋ كينوتەاترىندا 15-ءشى جەلتوقسان كۇنى كورەرمەندەر نازارىنا كورسەتتىرۋى، سونداي-اق ءاربىر اۋىلدىق وكرۋگتەردە جىلجىمالى كينوقوندىرعىنىڭ قۋاتىمەن تانىستىرىلىمىن جاساتتىرۋ تۋرالى ۇسىنىسى قاراپايىم قولتاڭبانىڭ باعىن اشىپ بەرگەندەي ساتتىلىكپەن جالعاستى. الاشقا ارنالعان شاعىن ءفيلمدى الداعى ۋاقىتتا اۋدان اكىمىنىڭ سۇرانىسىمەن قارقارالى قالاسىنىڭ جۇرتشىلىعىنىڭ اسىعا كۇتىپ وتىرعاندىعى جانە وبلىستىق سارىارقا تەلەارناسىنىڭ ديرەكتورى بەرىك سماعامبەتۇلىنىڭ تەلەارنا باعدارلاماسىنا ەنگىزىپ، وبلىس تەلەكورەرمەندەرىنىڭ نازارىنا ۇسىنۋ تۋرالى باعالى باستاماسى مەن تالانتتى جۋرناليست زارينا اشىربەكتىڭ الەۋمەتتىك جەلىدەگى كورەرمەندەر پىكىرلەرىن جارشىلىقپەن جاريالاۋى ءاليحان ەسىمىنىڭ تاريحي تۇعىرىن ودان بەتەر بيىكتەتە ءتۇسىپ، ۇلتتىق بولمىسىمىزعا قۋاتتى سەرپىلىس بەرىپ تۇرعاندىعى اقيقات»، - دەپ تۇيىندەدى ءسوزىن دەرەكتى ءفيلمنىڭ ستسەناري اۆتورى تۇڭعىشباي مۇقان.
ەربول الىقۇل، قاراعاندى وبلىسى اكىمىنىڭ ورىنباسارى:
ءاليحان بوكەيحان اۋدانىنداعى باس كوشەگە احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ ەسىمى بەرىلەدى
«قاراعاندىمىز بەرەكە-بىرلىكتى، ادال ەڭبەكتى تۋ ەتكەن قاسيەتتى وردا. تۇڭعىشباي اعامىز سەكىلدى دانا اقساقالدارىمىز كوپ بولىپ، الاش تاقىرىبىنا قاتىستى مۇنداي ءىرى شارالاردىڭ باسى قاسىندا جۇرگەن ازاماتتاردىڭ تىڭ باستامالارى ۇزىلمەي، جالعاسىن تابا بەرسىن!» دەپ تۇڭعىشباي مۇقانعا ءوزىنىڭ شىنايى العىسىن ءبىلدىرىپ، يىعىنا شاپان جاپتى. سونداي-اق، كەلەر جىلى ءاليحان بوكەيحان اۋدانىنىڭ باس كوشەسىنە (قازىرگى كارل ماركس) ۇلت ۇستازى، الاش ارىسى - احمەت بايتۇرسىنۇلى بابامىزدىڭ ەسىمى بەرىلەتىنىن حابارلاپ، ءسۇيىنشى جاڭالىقپەن ءبولىستى. بۇل جاقىن ارادا ءاليحان بوكەيحان اۋدانى الاشتىڭ كىشى وتانىنا اينالىپ، ءاليحان بوكەيحان، ءالىمحان ابەۋۇلى، جاقىپ اقبايۇلى سىندى قازاقتىڭ ءۇش بىردەي ارىسىن دۇنيەگە اكەلگەن قاسيەتتى اتامەكەن قايتا تۇلەپ، جاندانىپ، رۋحتانادى دەگەن ءسوز!
الاش مۇراسىن قايتا تىرىلتكەن تۇڭعىشباي مۇقان مىڭداعان ادامدى ءاليحان بوكەيحان بابامىزبەن قاۋىشتىرىپ، ومىرلەرىنە ءمان جالعادى… سولاردىڭ ءبىرى - قر مەملەكەتتىك كەڭەسشىسى ەرلان قارين سوناۋ 2011 جىلى العاش رەت ءاليحان بوكەيحاننىڭ تۋعان جەرى اقتوعايعا بارىپ، اتا-باباسى جەرلەنگەن «تالدىبەيىت» قورىمىندا قۇران باعىشتاتىپ ەرەكشە تولقىنىستى اسەرمەن استاناعا ورالىپ، نۇر وتان پارتياسىنىڭ حاتشىسى بولىپ تۇرعان كەزىندە باسىن بايگەگە تىگىپ، سول جىلى ءاليحان بوكەيحاندى الەمگە تانىتۋ ماقساتىندا حالىقارالىق كونفەرەنتسيا وتكىزىپ، بابا رۋحىن عالامدىق دەڭگەيگە كوتەرىپ تاستاعان ەدى. مىنە، تۋرا 11 جىلدان كەيىن تاريحي ادىلدىك ورناپ، نۇر وتان پارتياسىنىڭ باستاماسىن امانات پارتياسى جالعاستىرماقشى.
بەكزات التىنبەكوۆ، «AMANAT» پارتياسى قاراعاندى وبلىستىق فيليالىنىڭ اتقارۋشى حاتشىسى:
ءبىز مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن ۇلتتىڭ ۇرپاعى ەكەنىمىزدى دالەلدەدىك
“وسى فيلم ارقىلى ءبىز مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن ۇلتتىڭ ۇرپاعى ەكەنىمىزدى تاعى ءبىر دالەلدەدىك. اقساقالدىقتان ابىزدىققا وتكەن ارقا تۇتار تۇڭعىشباي اعامىزدىڭ كەلەشەك ۇرپاققا قالدىرعان ۇلى مۇراسىنىڭ كۋاسى بولدىق”،- دەپ تۇڭعىشباي اتامىزعا ءوزىنىڭ جۇرەكجاردى ىستىق لەبىزىن ارناپ، يىعىنا شاپان جاۋىپ، كورىمدىگىن تابىستادى. “بۇگىنگى يگىلىكتى ءىستىڭ باسىندا جۇرگەن زارينا قارىنداسىم سەندەي قازاقتىڭ قايسار قىزدارى باردا، ءالى تالاي رۋحى بيىك ادال ۇرپاق دۇنيەگە كەلەدى!” دەپ جاستارعا جاناشىرلىق تانىتقان بەكزات قومارۇلى 2023 جىلى ارقانىڭ ءۇش ارىسى - ءاليحان بوكەيحان، ءالىمحان ابەۋۇلى، جاقىپ اقبايۇلى اتىنداعى ارنايى ۇزدىك عىلىمي جوبالارعا بايگە جاريالايتىنىن حابارلاپ، الاش تاقىرىبىنا قاتىستى ۇلكەن جيىن وتكىزگىسى كەلەتىنىن ءمالىم ەتتى.
قۇدايبەرگەن بەكسۇلتانوۆ، قاراعاندى قالالىق ءماسليحاتىنىڭ حاتشىسى:
بۇل فيلم وزگە دە قالا، اۋدان ورتالىقتارىندا كورسەتىلۋى كەرەك
“قازاق مەملەكەتىنىڭ رەسپۋبليكا رەتىندە قۇرىلۋىنا، قازاق عىلىمىنىڭ قالىپتاسۋىنا، قازاق ادەبيەتىنىڭ ۇلتتىق مۇراسىنىڭ ناسيحاتتالۋىنا تىكەلەي باستاماشى بولعان الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحان تۋرالى وڭىرىمىزگە بەلگىلى ولكەتانۋشى تۇڭعىشباي مۇقان جيناقتاپ شىعارعان كەرەمەت تۋىندىنىڭ عىلىمي قۇندىلىعى ەرەكشە”،- دەپ جوعارى باعاسىن بەرىپ، بۇل فيلم تەك قانا مايقۇدىقتاعى مادەنيەت ۇيىندە عانا ەمەس، قالامىزدىڭ بارلىق مادەنيەت وشاقتارى مەن ءبىلىم بەرۋ وردالارىندا، سونداي-اق وزگە دە قالا، اۋدان ورتالىقتارىندا كورسەتىلۋى كەرەك دەگەن پىكىر ءبىلدىردى. ايتا كەتۋىمىز قاجەت، بۇل ءفيلمنىڭ تۇساۋكەسەرىنىڭ ەش قيىندىقسىز وتۋىنە سەبەپكەر بولعان ءدال وسى قۇدايبەرگەن بەكسۇلتانۇلى ەدى.
قۋانىش ماقسۇت، ايتىسكەر اقىن:
بۇل ءفيلمدى زاماناۋي تسيفرلىق فورماتتا شىعارىپ، حالىقارالىق دەڭگەيگە كوتەرۋىمىز قاجەت
"ا.بوكەيحانعا ارنالعان كوركەم-پۋبليتسيستيكالىق تۋىندىلاردىڭ قاتارىنا قوسىلعان بۇل تانىمدىق فيلم قۇندى مالىمەتتەرگە تولى تۋىندى. اقساقالدار مەن جاستار الاش يدەياسى توڭىرەگىندە بىرىكسە وسىنداي اۋقىمدى جوبالار ابىرويمەن جۇزەگە اساتىنىنا كوزىمىز جەتتى!”،- دەپ ءوزىنىڭ العىسىن جەتكىزىپ، تۇڭعىشباي اتامىزدىڭ بۇل تۋىندىسى اۋەسقويلىق دەڭگەيدە توقتاپ قالماي، ءارى قاراي تولىقتىرىلىپ، زاماناۋي تسيفرلىق فورماتتا شىعارىلسىن دەپ وبلىس اكىمىنىڭ ورىنباسارىنا ۇسىنىس تاستاپ، ءاليحان بوكەيحان رۋحىن رەسپۋبليكالىق، حالىقارالىق دەڭگەيگە كوتەرۋىمىز قاجەت دەگەن ورامدى ويىن ايتتى.
بەيبىت قۇلماعامبەت، قاراعاندى قالالىق ءماسليحاتىنىڭ دەپۋتاتى:
ءاليحان بابامىز وتكەن زاماننان بىزگە قولىن سوزعانداي...
“رۋحتانىپ قايتتىق. ءاليحان بابامىز وتكەن زاماننان بىزگە قولىن سوزىپ، ءبىز بولساق ەكى قولىمىزدى ۇزاتىپ، ساعىنا سالەمدەسكەندەي بولدىق. بويىمىزعا شىنايىلىقتىڭ قانى ءجۇردى، ەلدىگىمىزگە دەگەن سەنىمدى كۇشەيتتى، جانىمىزدى جادىراتتى. تاريح پەن ۇرپاق ساباقتاستىعىن سەزىنە، تاۋبامىزعا كەلدىك. شۇكىرشىلىك ەتتىك، قازاق بولىپ تۋعانىمىزعا ماقتاندىق. جاسا قازاق ەلى، جاسا ءاليحان بوكەيحان اۋدانى! ءاليحان بوكەيحان كوسەمىمىز ايتقانىنداي، اتا جولىن قۋاتىن "مىنەزدى" قازاق جاستارى ءوسىپ، كوبەيسىن! زارينا، مۇنداي ۇلكەن جۇمىستاردىڭ اۋىر جاعىن ءوزىڭ كوتەرىپ، ۇلكەن ىستەر تىندىرىپ جۇرگەنىڭدى ءدۇيىم جۇرت بولىپ بارلىعىمىز بىلەمىز. سىزدەردىڭ تىلەكشى، تىلەۋلەستەرىڭبىز، قازاق جاستارى! اق جول”،- دەپ ءوزىنىڭ اعالىق ريزاشىلىعىن ءبىلدىردى.
بولات سىزدىق، قاراعاندى وبلىستىق قوعامدىق كەڭەس مۇشەسى، زاڭ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور:
اقساقالدار مەن جاستار جاراسا ىسكە اسىرعان قۇتتى جوبا
“تۇڭعىشباي مۇقان اعامىزدىڭ ەڭبەگى ەرەك. جانىنا جاقىنداتقان جاستارى ەرەن. اعامىز ايعاي-شۋسىز، اسىعىپ-اپتىعۋسىز اۋقىمدى ءىس جاساپتى. ريزا بولدىم. قوعام مەن بيلىك بىرلەسە، اقساقالدار مەن جاستار جاراسا ىسكە اسىرعان قۇتتى جوبا. قوعام بەلسەندىلەرى جاقسى جوسىق، جاسامپاز جوبا ۇسىنا بىلسە، بيلىك قولداماي قايدا بارادى؟! مىنە، بۇگىن سونىڭ كۋاسى بولدىق. بيلىك تۇتقاسىن ۇستاعان ازاماتتار تۇقاڭا قۇرمەت كورسەتىپ، جاستارعا جول اشىپ جاتتى. وبلىس اكىمىنىڭ ورىنباسارى ەربول الىقۇل الاش يدەياسىن، ارىستارىن ارداقتاۋ، دارىپتەۋ باعىتىندا اتقارىلار جۇمىستاردىڭ ءبىر شەتىن شىعارسا، قالالىق ءماسليحات حاتشىسى قۇدايبەرگەن بەكسۇلتانۇلى جاقسى ىستەردىڭ جالعاستى بولارىنا سەندىردى، بەكزات التىنبەكوۆ تە الىستان سەرمەپ، تەرەڭنەن تارتىپ، ىزگى ىستەردى بىرلەسە اتقارۋعا شاقىردى. „قازاققا قىزمەت قىلماي قويمايمىن!“ ءا. بوكەيحان دەگەن كوركەم جازۋدى سونا-اۋ شىنار بيىكتەن كورۋدىڭ كۇنى الىس ەمەس-اۋ دەپ قيالداپ كەتتىم. سول جازۋدىڭ استىن الا، بيىك عيماراتتىڭ قابىرعالارىندا كۇنگە بەتىن توسىپ، جۇزدەرىنەن شۋاق شاشىپ الاش ارىستارىنىڭ پورترەتتەرى تۇرسا!”،- دەپ قالانىڭ ورتالىعىنداعى كوپقاباتتى ءۇيدىڭ توبەسىندەگى "كاراگاندە وبرازتسوۆىي پوريادوك ۆىسوكۋيۋ كۋلتۋرۋ" جازۋدىڭ ورنىنا ءاليحان بابامىزدىڭ رۋحتى سوزدەرى تۇرۋى ءتيىس دەگەن باستامانى تاعى كوتەرۋگە نيەتتى ەكەنىن جەتكىزدى.
مايرا تولەۋ-بەگىمقىزى، قاراعاندى وبلىسى قوعامدىق كەڭەس مۇشەسى، قوعام بەلسەندىسى:
ىنتىعا كەلگەندەر رۋحاني قۇندىلىققا تويىپ، ىزدەگەندەرىن تاپقانداي...
“ۇلتتىڭ اقىل ۇيالارى الاش ارىستارى ەكەنىنە بۇگىنگى كۇنى كۇمان جوق. جاستار وسى باعىتتا الاش كوسەمى ءاليحان توپىراعىنا ساياحات جاساپ، ىزدەگەندەرىن تاپتى، بۇل دۇرىس. جاۋدىرەگەن جاس جانارلاردى جەتىمسىرەتپەي ولكەتانۋشى تۇڭعىشباي مۇقان اعامىز تاريحقا تولى قورجىننىڭ اۋزىن اشىپ جاستاردىڭ قاجەتتىلىگىن تاۋىپ بەرگەندەي. زارينا قىزىم ءوزى، ورتاسى عانا رۋحاني قازىناعا تويىپ قويماي، جاستار ساناسىنا كەڭ كولەمدە ەنگىزۋ باعىتىندا بيلىك ورىندارىنا تالاپ قويۋى دا ءجون بولدى. فيلمدە 1993 جىلى ءۇش ارىستى ۇلىقتاعان اقتوعاي اۋدانىنىڭ الاشىن تۇگەندەگەن شىنايى ءىس شاراسىن ءاي-قايدام قازىر دە قايتالاي الماس. ايتارى بار اعالار شىنايى ەستەلىكتەرى ايتىلعان. قاراعاندىلىقتار قىزمەتى زور كولەمدە سىڭسە دە اۋىزدارىنا الا بەرمەيتىن الىپ تۇلعا سۇلتان قاپپارۇلى مەن قابىلسايات ءازىمبايۇلى اعالارىمىز كادردا جۇرگەندە كوزىمە جاس كەلدى. زالعا ادام لىق تولدى، قوسىمشا ورىندىقتار قويىلدى، تۇرىپ كورگەندەر دە بولدى. ەشكىمدى جۇمىستان، ساباقتان، اسكەري قىزمەتتەن بوساتىپ جەتەكتەپ، جەلكەلەپ اكەلگەن جوق. ىنتىعا كەلگەندەر رۋحاني قۇندىلىققا تويعان سەكىلدى، ىزدەگەندەرىن تاپقانداي. فيلم بىتكەسىن سيپاقتاپ فويەدە وي الىسىپ ءبىراز تاراماعانى سونى بىلدىرەدى…”،- دەپ جاستار مەن اعا بۋىن اراسىنداعى تاريحي ساباقتاستىقتىڭ قانشالىقتى قاجەت ەكەنىن ايعاقتاپ جەتكىزىپ، تۇڭعىشباي اتامىزعا ءوزىنىڭ جۇرەكجاردى لەبىزىن ارنادى.
تولەۋجان احمەتبەك، 1997-2001 جج. اقتوعاي اۋدانىنىڭ اكىمى:
سان عالىمنىڭ ىزدەنۋىنە ازىق بولاتىن دەرەكتەردى وسى فيلمنەن تابۋعا بولادى
“فيلم- ۇلت كوسەمى ءاليحان بوكەيحاننىڭ تۋعان ولكەسى اقتوعاي حالقىنىڭ ءوز ۇلى بوپ تۋىپ، جەتىلە كەلە بۇكىل قازاق قوعامىنىڭ جوقتاۋشىسى دەڭگەيىنە «ۇلتقا قىزمەت ەتۋ بىلىمنەن ەمەس مىنەزدەن»- دەپ ءوزى ايتقانداي قايسار مىنەزدى قايراتكەرلىگىن، وسى جولدا كورگەن قيىندىقتارى، قۇجاتتى تۇردە، نانىمدى دەرەكتەرمەن كورسەتكەن. ەر داڭقىن اسىرۋدا، ەلىمىزدىڭ بوداندىق قامىتىنان بوساعانىنا ءبىر جىل تولماي جاتىپ اقتوعاي ەلى، بۇكىل رەسپۋبليكا كولەمىنە جار سالىپ بەلگىلى عالىمدار مەن قوعام قايراتكەرلەرى جانە ەلدەن جىراق جۇرگەن ءاليحاننىڭ تۋما-تۋىستارىن جيناپ، ەڭ العاش ءاليحانتانۋدىڭ جولىندا قاتىپ قالعان سەڭدى بۇزىپ تانىمدىق كونفەرەنتسيا وتكىزۋى دە ايشىقتاعان. بۇل ءىستىڭ باستاۋىندا سول كەزەڭدەگى اۋدان اكىمى – ساعادات اعامىز تۇرسا، وسى جاۋاپتى ءىستىڭ ءوز مانىندە وتۋىنە سۇبەلى ۇلەس قوسقان وسى تۇڭعىشباي اعامىز ەدى. بىراق، فيلم اۆتورى تۇڭقاڭ ءوزى تاسادا قالىپ، باسقانىڭ ەڭبەگى مەن ءسوزى مەن ءىسىن كورسەتۋدە جومارتتىق تانىتۋىن ۇلكەن جۇرەكتى ازاماتتىعىنا جانە قاراپايىمدىلىق قاسيەتىنە دالەل رەتىندە كوزىڭىز جەتەدى. ءوزى: «عىلىمي ەڭبەك ەمەس»-دەپ ايتقانىمەن، سان عالىمنىڭ ىزدەنۋىنە ازىق بولاتىن دەرەكتەردى وسى فيلمنەن تابۋعا بولادى”،- دەپ وسى ءفيلمنىڭ باس كەيىپكەرى تۇڭعىشباي اتامىزدىڭ الاش مۇراسىن زەرتتەۋدەگى تالپىنىستارى مەن باتىل قادامدارىن اتاپ ءوتىپ، ولشەۋسىز ەڭبەك يەسىنە ريزاشىلىعىن ءبىلدىردى.
مىنە، وسىلايشا سانامىز سىلكىنىپ، ەڭسەمىز تىكتەلىپ، ۇلتتىق رۋحىمىز عالامات دەڭگەيگە كوتەرىلگەن تاريحي كۇننىڭ كۋاسى بولعان ەل ازاماتتارىنىڭ بەرگەن باعاسى وسىنداي...
زارينا اشىربەك،
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
