ۇران قازاق حالقىنىڭ كوشەگەندىك ءومىر ۇلگىسىندەگى اسكەري-رۋحاني پارمەن بولاتىن. الايدا، ساياساتتانۋ جاعىنان زەردەلەگەندە، سوڭعى ەتەنەلەنۋ (ۇلتقا بىرىگۋ) ۇدەرىسى كەزىندە قازاق ۇلتى جاڭاشا تۇردە ۇراندىق كەزەڭدەردى دە ساتىلاپ باستان كەشكەندىگىن بايقاۋعا بولادى.
قازاق حالقىنىڭ ەتەندىك (ەتنوستىق) ساناسىن جاڭعىرتۋ جولىندا ونىڭ تاريحىنا ساراپتامالىق كوزقاراس قالىپتاستىرۋدىڭ ماڭىزى بار. تاريحقا بۇلايشا كىرىسىم ءبىزدى كەيبىر جاڭساقتىقتان اراشالايدى، دامۋ باعىتىمىزعا باعدار بەرەدى.
قازاقتىڭ ەبرازيانىڭ اپاي ءتوسىن جايلاعان، «قىپشاق» اتالعان سۋپەرەتەندىك (سۋپەرەتنوس) كورىنىسى التىنوردا حاندىعىنىڭ ىدىراۋىنا سايكەس اياقتالعانىمەن، كەرەي-جانىبەك حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىنان باستاپ، ابىلاي حان زامانىنا دەيىنگى كەزەڭ قازاقتىڭ ۇلتتىق ەتەنەلەنۋ ءداۋىرىنىڭ اسكەري-دەموكراتيالىق سىيپاتىن باستان كەشۋىنە مۇرسات بەرگەن تاريحي ءسات ەكەنى بەلگىلى. بۇل كەزەڭدە ەسكى جول دا ۇستاندى، قاسقا جولعا دا ءتۇسىپ كوردىك، الايدا، ورنىقتى دا وتىرىق مەملەكەت قۇرۋدىڭ جولى بولماعانىن دا مويىندايتىن ۋاقىت كەلدى.
ۇران قازاق حالقىنىڭ كوشەگەندىك ءومىر ۇلگىسىندەگى اسكەري-رۋحاني پارمەن (كوماندا) بولاتىن. الايدا، ساياساتتانۋ جاعىنان زەردەلەگەندە، سوڭعى ەتەنەلەنۋ (ۇلتقا بىرىگۋ) ۇدەرىسى كەزىندە قازاق ۇلتى جاڭاشا تۇردە ۇراندىق كەزەڭدەردى دە ساتىلاپ باستان كەشكەندىگىن بايقاۋعا بولادى.
قازاق حالقىنىڭ ەتەندىك (ەتنوستىق) ساناسىن جاڭعىرتۋ جولىندا ونىڭ تاريحىنا ساراپتامالىق كوزقاراس قالىپتاستىرۋدىڭ ماڭىزى بار. تاريحقا بۇلايشا كىرىسىم ءبىزدى كەيبىر جاڭساقتىقتان اراشالايدى، دامۋ باعىتىمىزعا باعدار بەرەدى.
قازاقتىڭ ەبرازيانىڭ اپاي ءتوسىن جايلاعان، «قىپشاق» اتالعان سۋپەرەتەندىك (سۋپەرەتنوس) كورىنىسى التىنوردا حاندىعىنىڭ ىدىراۋىنا سايكەس اياقتالعانىمەن، كەرەي-جانىبەك حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىنان باستاپ، ابىلاي حان زامانىنا دەيىنگى كەزەڭ قازاقتىڭ ۇلتتىق ەتەنەلەنۋ ءداۋىرىنىڭ اسكەري-دەموكراتيالىق سىيپاتىن باستان كەشۋىنە مۇرسات بەرگەن تاريحي ءسات ەكەنى بەلگىلى. بۇل كەزەڭدە ەسكى جول دا ۇستاندى، قاسقا جولعا دا ءتۇسىپ كوردىك، الايدا، ورنىقتى دا وتىرىق مەملەكەت قۇرۋدىڭ جولى بولماعانىن دا مويىندايتىن ۋاقىت كەلدى.
جالپى، كوشەگەندىك ورتاداعى ەتەنەلەنۋ وتىرىق ورتادان گورى ايىرىقشا ۇدەرىس بولىپ تابىلادى. سول سەبەپتى دە، اتالمىش كەزەڭدى قازاق حاندىعىنىڭ (مۇنى قازاق مەملەكەتتىگ رەتىندە ۇقپاعان ماقۇل) باستاپقى تاريحي ءداۋىرى رەتىندە مويىنداي وتىرىپ، قازاق ەتەنىنىڭ (ەتنوسىنىڭ) ودان كەيىنگى داۋىرلەرىنە ەرەكشە نازار اۋدارۋ ارقىلى بىرنەشە ساتىلىق ساياسي-رۋحاني كەزەڭدى باستان كەشكەنىنە كوز جىبەرگەندى ماقۇل كورىپ وتىرمىز. بۇل ماقسات ءبىزدى ۇلى دالا جۇرتىنىڭ كوشەگەندىكتەن وتىرىققا كوشۋ ۇدەرىسىن باستان كەشۋ قالاي جۇرگەندىگىنە نازار اۋدارتپاق.
تۇتاس، قازاق!
تاريحىمىزدىڭ ابىلاي زامانىنان باستالاتىن داۋىرلەرى بەلگىلى ءبىر رۋحاني-ۇراندىق كەزەڭدەرگە سايكەس كەلەتىنىن اڭعارۋعا بولادى. ابىلاي حاندىعى كەزىندە قازاق ۇلتى ەتەندىك سۋبەكت رەتىندە قالىپتاسىپ بولعان ەدى. الايدا، ونىڭ ءبىر مەملەكەتكە ۇيىسۋى تياناقتالماعانى تاعى راس بولاتىن. سول سەبەپتى دە، سول كەزدەگى قازاق حاندىعىنىڭ جوڭعار شاپقىنىنا تاپ بولۋىنىڭ ءوزى تياناقتى مەملەكەتتىلىكتىڭ وسالدىعىنان ەدى. ۇلانعايىر جازىق دالانى يەلەنگەن سانى جاعىنان جوڭعاردان ارتىق بولماسا كەم ەمەس قازاققا، وزىندەي كوشپەلى جوڭعار حاندىعىنىڭ باس سالۋى، سول كەزدەگى قازاق حاندىعىنىڭ بىرىڭعاي مەملەكەتكە تۇتاسپاۋ سالدارى بولاتىن. سوندىقتان دا، اينالا اڭدىعان وتىرىق يمپەريالار ايداپ سالعان جوڭعار شاپقىنى قازاققا «تۇتاس، قازاق!» ۇرانىن تۋعىزدى جانە سوعان سايكەس ابىلاي حانداي تۇلعانى قالىپتاستىردى. شىن مانىندە، ايتۋلى قازاق-جوڭعار تاريحي تايتالاسى قازاق ءۇشىن ەتەندىك شىڭدالۋ مەكتەبىنە اينالدى. بىراق ساياسي كەمشىلىك تۇزەتىلگەن جوق، ۇلعايا ءتۇستى. «تۇتاس، قازاق!» ۇرانى قازاق ءۇشىن ەتەنە جۇرت رەتىندە تاريحي امان قالۋعا عانا قىزمەت ەتتى، مەملەكەتتىگىن نىعايتۋعا العىشارت بولا قويمادى. دەمەك، حالىق رەتىندە امان قالۋ مەن ەگەمەن ەل بولۋدىڭ اراسى جەر مەن كوكتەي بولعانى...
ءاربىر رۋى ءبىر ءبىر «ەل» بولىپ ەسەپتەلگەن قازاق حاندىعى ۇشكە بولىنە وتىرىپ، بولاشاق رەسەي يمپەرياسىنا جۇتىلۋدىڭ العىشارتىن جاسادى. ءار قازاقتىڭ اۋىزىنداعى «ەل» ءسوزى مەملەكەت دەگەندى ەمەس، ءاربىر رۋلىق اۋقىمدى عانا قامتىدى. كازىر رەسمي تۇردە «ەل» ءسوزى مەملەكەتتىك ۇعىمدى بەرگەنىمەن، قازاقتار ءالى كۇنگە تۋعان جەرىن (رۋلىق كەڭىستىگىن) سولايشا اتاۋدان باس تارتپاي كەلەدى. الايدا، قازاقتاردىڭ بۇل «جىكشىلدىگىن» ونىڭ سۇيەگىنە سىڭگەن ۇلتتىق كەمشىلىكتەن كورۋ دۇرىس بولماس ەدى. ول - نومادولوگيا عىلىمىنىڭ زەرتتەۋ نىسانىنىڭ بولاشاقتاعى ءبىر تاقىرىبى بولۋعا لايىق دۇنيە.
كەيبىر تاريحشىلار قازاق حالقىنىڭ بودان بولۋىن ابىلقايىر حاننىڭ رەسەيگە ءبىرىنشى انت بەرۋىمەن بايلانىستىرعانىمەن، باستى سەبەپ ودان بىرنەشە ۋاقىت بۇرىن باستالعان ەدى - قازاق حاندىعى ءبىر ورداعا باعىنۋ كەزەڭىن ارتقا تاستاعاننان باستالعان بولاتىن. ال، كىشى حاننىڭ سولتۇستاعى پاتشالىق رەسەيگە بەرىلۋى - بار بولعانى تۇتاستىقتان ايىرىلعان قازاق حاندىعىنىڭ تاركى بولۋىنىڭ تاريحي راسىمدەلۋىنىڭ باسى بولاتىن. ەرتە مە، كەش پە، قالعان جۇزدەردىڭ دە سول «راسىمنەن» ءوتۋى ۋاقىتتىڭ عانا ەنشىسى ەدى. اقىرى سولاي بولدى دا.
قامدان، قازاق!
بەرەكەتى كەتىپ، پىشىراعان ەلدى رەسەي پاتشالىعى قىيتۇرقى ساياساتتىڭ قۇشاعىنا الا باستادى. الايدا، ونى ۇققان دالالىقتار بولمادى دەي المايمىز. ۇققانى ءوز الدىنا، ءتىپتى، سول ۋاقىتقا سايكەس مەملەكەتتىك قۇرىلىمدى وزگەرتۋدى ويلاپ، تالپىنعاندار دا بولعان ەدى. تالپىنىس بەي-بەرەكەت ءجۇردى. ءسويتىپ، مەملەكەتتىكتىڭ سىيپاتى بولعان حاندىق رەسەيدىڭ ەرمەگىنە اينالىپ، قازاق دالاسى قۋىرشاق حاندىقتارعا ءبولىنىپ، ونىڭ باسشىلارى پاتشانىڭ باعىنىشتى اكىمدەرى بولا باستاعاندا، سىرىم باتىر دالانىڭ ءداستۇرلى دۇشپاندارىنىڭ ءبىرى قيۋامەن سوعىسا ءجۇرىپ، قازاق ورتاسىنا «حالىق كەڭەسى» قۇرىلىمىن ۇسىنعانى بار. بۇل - بودان بولماۋعا تىرىسۋدان تۋىلعان «قامدان، قازاق!» ۇرانىنىڭ ءبىر كورىنىسى ەدى.
الايدا، كۇنى ءوتىپ بارا جاتقان كوشپەلى تىرلىك ءۇشىن بىرەگەي ەل بولۋدىڭ اۋىلى الىستاي تۇسكەن-ءدى. ساياسي-مەملەكەتتىك قۇرىلىمنان ءبىر اجىراعان حالىقتىڭ وعان يە بولۋى ودان دا كۇردەلى بولاتىنى راس. ونىڭ ۇستىنە ۋاقىت شىركىن كوشەگەندەر پايداسىنان باس تارتىپ، وتىرىق وركەنيەتتىڭ دوڭعالاعىن دوڭگەلەتە باستاعان-دى.ءسويتىپ، قازاق ءومىرى كوشەگەندىك ساياسي قۇرىلىمنان ادا بولىپ، قاۋقارى ارتا تۇسكەن سولتۇستاعى وتىرىق مەملەكەتتىڭ شەتكەيى (پروۆينتسياسى) بولۋعا بارعان سايىن لايىقتالا ءتۇستى.
رۋحتان، قازاق!
بوداندىقتىڭ بۇعالىعى بۇلقىنتپاي قويمادى. ون توعىزىنشى عاسىردىڭ باسى قازاقتىڭ كوشەگەندىك وركەنيەتىنىڭ تىپىرلاۋ كورىنىسىمەن باستالدى. يساتاي-ماحامبەت كوتەرىلىسىنىڭ تاريحتا ۇلتازاتتىق مازمۇنى بولعانىمەن، مادەنيەتتانۋ سالاسىندا كوشپەلى ءومىردىڭ ەنتىگۋى، ونىڭ وتىرىق مادەنيەتتىڭ الدىنداعى امالسىز باس ۇرۋى بولىپ تابىلدى. بۇل كوتەرىلىستىڭ قالاي بولعاندا دا جەڭىلىسپەن اياقتالۋى جازمىش ەكەنى راس ەدى. الايدا، ماحامبەتتىڭ سوڭعى كوشەگەندىك رۋحاني كوسەم ەكەنىن ەسكەرسەك، سول كەزدە «رۋحتان، قازاق!» دەگەن ۇراننىڭ ومىرگە كەلىپ كەتكەنىن امالسىز مويىندايسىز. بالكىم، وسى ۇدەرىس پە ەكەن، قازاقتىڭ سوڭعى حانىنىڭ بويىنا قان جۇگىرتىپ، قول باستاتقان... دەگەنمەن، ماحامبەت قازاق ءۇشىن سوڭعى جىراۋ، كوشەگەندىك سوڭعى رۋحاني ادۋىن بولىپ ومىردەن ءوتتى.
ەلدەن، قازاق!
كەنەسارى مەن يساتايلاردىڭ سول كەزدەگى جۇمىلا كوتەرىلمەۋىنىڭ ءوزى قازاق دالاسىنىڭ ساياسي جىكتەلىسكە ابدەن ۇرىنعاندىعىنىڭ ايعاعى ەدى. يساتاي-ماحامبەتپەن ساياسي وداق قۇرماسا دا، تىزە قوسپاسا دا، سول كەزەڭدە كەنەسارى حان اق كيىزگە ءتۇسىپ، قازاق دالاسىن ءبىر حاندىققا جۇمىلدىرۋ باستاماسىن كوتەردى. الايدا، بۇل - كەشىككەن باستاما بولاتىن! بوداندىقتىڭ ۋىتى سىڭگەن دالا سەلت ەتپەدى. ءتىپتى، «ەلدەن، قازاق!» دەگەن ۇران جولىندا ءۇش ءجۇزدى ارالاپ، ءىشىنارا قولداۋ تاپسا دا، كەنەسارى ماقساتىنا جەتە المادى. اقىرى، باسى الىنعان ونىڭ تاعدىرى ارقىلى قازاق تاريحىنداعى كوشپەلى بيلىكتىڭ عۇمىرىنا نۇكتە قويىلدى. وسىلايشا، ۇلى دالا ماحامبەتتىڭ باسى شابىلۋى ارقىلى رۋحىنان ايىرىلسا، كەنە حاننىڭ باسىمەن تاعى دا قازاق حالقىنىڭ باس اماندىعى ءۇشىن اقى تولەپ، بوستاندىقتىڭ وتەۋىن بولاشاقتان كۇتۋگە ءماجبۇر بولدى. دالانى رۋح پەن بيلىكتەن ايىرعان بۇل ۇدەرىس - قازاق ءۇشىن كوشەگەندىكتەن وتىرىق ومىرگە كوشۋ ءداۋىرىنىڭ كەلگەندىگىن ايگىلەدى.
ورنىق، قازاق!
دالا ءۇشىن ءارى-ءسارى كەزەڭ باستالدى. ءبىر بۇتى كوشپەلى عۇمىردا، ءبىر بۇتى وتىرىق تىرلىككە كوشە باستاعان قازاق ءۇشىن ەسى كەتىپ ەسەڭگىرەگەن ءسات ەدى. ۇلى دالا ابايدى تۋىپ، وعان «ورنىق، قازاق!» دەگىزدى، زاماننىڭ تۇلكى بولعاندىعىنان حابار بەرگىزدى. بىراق بۇل ۇراندى كوشپەلى سانا قابىلدامادى. ابايدىڭ ورىس مادەنيەتىن ءسىڭىرۋدى ناسيحاتتاۋى ورىسشىلدىق بولىپ قابىلداندى. ونىڭ ورىستى وتىرىق تىرلىكتىڭ ۇلگىسى ەكەنىن ۇگىتتەگەنى ەسكەرىلمەدى، ۇعىلمادى.
اباي - دالانىڭ كوشپەلى عۇمىرى مەن ەندى عانا يەك ارتقان وتىرىق ءومىرىنىڭ شەبى بولاتىن. سوندىقتان دا ول سوڭعى كوشپەلى يمپەريانىڭ ىدىراعانىن جوقتاعان اسان قايعى باباسى سەكىلدەنۋدەن باس تارتقانىمەن، زامان ونى قازاق ءۇشىن كوشپەلى مادەنيەت پەن وتىرىق وركەنيەتتىڭ ورتاسىنداعى كوپىر ەتىپ، تاعدىرىن تالكەك ەتتى. ول وتىرىق ءومىردى قانشاما ناسيحاتتاسا دا، ۇلگىسىن قانشا ۇگىتتەسە دە، قازەكەڭ ءمىز باقپادى، ءسويتىپ، ويشىل قازاق ءبارىبىر اباي قايعى بولۋمەن ءوتتى... ونىڭ قاسرەتى كوشەگەندىك ءومىر سالتى مەن وتىرىق تىرلىك ۇلگىسىنىڭ ارباسۋ كەزەڭىنەن تۋىنداپ ەدى.
ويان، قازاق!
جاڭا عاسىرعا تالىپ جەتكەن اش ادامداي كوشپەلى قازاقتى ۇيقىشىلدىق قىستى. ۇيقىنى قاشىرعان جاڭا ءومىر ۇلگىسىن مەڭگەرۋ مىندەتى تۇردى. سول كەزدە پاتشالى رەسەيدىڭ وتىرىق جۇيەسىن ساۋىپ ەرجەتكەن ءبىر توپ الاش ازاماتى ۇلت الدىنا جاڭا باتىل مىندەت جۇكتەدى. ول مىرجاقىپتىڭ اۋىزىمەن «ويان، قازاق!» بولىپ ۇراندالدى. بۇل - كوشپەلى قازاقتىڭ ورنىعۋى ءۇشىن ساناسىن وياتۋ قاجەتتىلىگىنەن تۋىلعان عاسىر ۇرانى ەدى. وتىرىق ءومىردىڭ قادىرى مەن قاسيەتىن تانىعان ات توبەلىندەي زيالى توپ «الاش» پارتياسىن قۇردى، الاشوردا وكىمەتىن جاساقتادى، بىرقاتارى قوقان داۋلەتىن قۇردى. بىراق بۇل ارەكەتتىڭ ءبارى دە ۇلتتى وياتۋدان ارىگە بارمادى، ناتيجەلى بولمادى. قازاق وياندى. بىراق ءبىرتۇتاس ءوز مەملەكەتى قۇرىلماعان قازاقتى كوشپەلى ومىردەن وتىرىق تىرلىككە ءوز بيلىگى ەمەس، تاعى دا وگەي بيلىك تارتتى... «ويان، قازاق!» ۇرانىنىڭ جۇزەگە اسۋ ناتيجەسى دە سول سەبەپتى بولا قويمادى. بودان بيلىككە باعىنعان حالىق جەتەكتەگى بوتانىڭ حالىن كەشتى.
بىرنەشە قوعامدىق فورماتسيا الماستى، بىرنەشە ساياسي جۇيە ءبىرىن ءبىرى تاريح ساحناسىنان قۋدالادى. بۇعان دەيىن ۋاقىتپەن ساناسپاي، كەڭىستىكتى اپشىداي قۋىرعان كوشپەلى ءومىر سالتى ەكىنشى مىڭجىلدىقتىڭ سوڭعى عاسىرىندا تالاي قۇقايدى باستان كەشىپ، اڭكى-تاڭكىسى شىقتى. وتىرىق تىرلىككە امالسىز قول ارتتى. ءسويتىپ، قازاقتىڭ ورنىعۋ ءداۋىرى 20-عاسىردى تۇگەلگە جۋىق قامتىدى. بىراق ءوز ىرقىمەن، ءوز جولىمەن ۇيىمداسپاعان بۇل ۇدەرىس قازاققا پايدادان گورى زيان سىيلادى.
كوشەگەن قازاقتىڭ قونىستانۋى ۇلتتىق يدەيا رەتىندە ەمەس، كوممۋنيستەردىڭ ۇجىمداستىرۋ ناۋقانى ەسەبىندە جۇزەگە استى. ول جولدا ميلليونداعان كوشەگەن ۇرپاق قۇربان بولدى. تاپ تارتىسىنىڭ سىلتاۋىمەن قازاقى قوعامنىڭ قايماعى سىلىندى، رۋحى بۇزىلدى. ءبىر عاسىردا ءۇش فورماتسيا مەن ءۇش وكىمەت الماستىرعان جانە ەكى سۋپەرمادەنيەتتەن اتتاعان قازاق ۇلتى ماڭگىرىپ قالدى، كەمباعالدىق قانعا ءسىڭدى. قازاقتىڭ جان دۇنيەسىنە ورنىققان كەمباعالدىق (كومپلەكس نەپولنوتسەننوستي) مىنەز ۇلتتىڭ باستى دەرتىنە اينالدى. بۇل - حح عاسىرداعى قىزىل يمپەريا سىڭىرگەن قازاقتىڭ بويىنداعى قۇرت كەۋلەگەن «قۇندىلىق» ەدى.
دەگەنمەن، قازاق حالقى تالاي ۇدەرىستى باستان كەشە ءجۇرىپ، بويعا سىڭگەن كوشپەلى ادۋىن مىنەزدەن ارىلا قويمادى. الايدا، ول مىنەز ەندى ۇلتتىق جاپپاي سىيپاتتان گورى ونىڭ جەكەلەگەن وكىلدەرىنە عانا ءتان بولۋىمەن ەرەكشەلەندى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس قاس باتىر ءارى جىراۋلىق رۋحى جالاۋلاعان باۋىرجاندى تۋعىزدى. ءتىپتى، وسپان باتىر باستاعان ۇلتازاتتىق سوعىسپەن قىتايداعى شىعىس تۇركىستاننىڭ ازات ەتىلگەن كەزى دە جارق ەتتى. بىراق مۇنىڭ ءبارى دە كوشپەلى ءومىر ءۇشىن «ءبالدۋ-ءبالدۋ ءبارى وتىرىكتىڭ» كەبى ەدى. وتىرىق ءومىردى «وي» دەپ، كوشەگەندىكتى «قىر» اتاعان قازاق ءۇشىن ويعا ءتۇسىپ، ويلاناتىن كەز كەلگەن-ءدى.
ويلان، قازاق!
سول كەزدەرى سىرت كوزگە بىلىنبەي تۋىنداعان ۇلتتىق ۇران بولدى، ول: «ويلان، قازاق!» ەدى. سارساڭعا تۇسكەن قازاق ءۇشىن بۇل كەزەڭدى 20-عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستالعان ءداۋىر قامتىدى. دالىرەك ايتساق، مۇحتاردان باستاپ، ابىشكە دەيىنگى ۇرپاقتار تولقىنى وسى ۇراندى جۇزەگە اسىرۋمەن، الۋان سالانى ويىمەن ارالادى. قازاقتىڭ ءوزىن دە، وزگەنى دە سەلت ەتكىزگەن ولجاستىڭ «از ي يا» ەڭبەگىنەن كورىنىس تاپتى. وسىنداي تۋىندىلار ارقىلى كەشەگى كوشپەلى قازاقتىڭ بۇگىنگى ۇرپاعى ءۇشىن ويلانۋ ۇدەرىسى الىنباس اسۋ ەمەستىگى الەمگە ايگىلەندى. ساياسي شالاجانسار كۇيدەگى قازاق بارلىق سالا بويىنشا ويلانا باستادى. سول ويدان دۇنيەگە بەيكۇنا «جاس تۇلپار» ۇيىمى مەن «دوسمۇقاسان» ءانتوبى كەلدى. وسى كەزەڭدە قازاققا ويدى كاسىپ ەتكەن ديماشتىڭ باسشى بولۋى دا بەكەر ەمەس ەدى. مۇنىڭ ءبارى ماحامبەتتىڭ باسىمەن بىرگە كەسىلگەن رۋحتىڭ باس كوتەرۋىنە مۇمكىن ەتەرلىك تۇزىلگەن العىشارت ەدى. ەندى كەنەسارىنىڭ باسىمەن بىرگە كەتكەن بيلىكتىڭ كورىنىس بەرۋى دە عاجاپ ەمەس ەدى. بىراق ونى ارمانداۋ جەتكىلىكسىز، وعان كىرىسۋ كەرەك بولاتىن.
كىرىس، قازاق!
اقىرى، «كىرىس، قازاق!» ۇرانى اشىق كۇنگى نايزاعايداي وينادى. 1986 جىلى جەلتوقسان ايىندا قازاق استاناسىندا ساياسي جاسىن جارق ەتتى. ەلدى شارپىعان بۇل ەرەۋىلدە ۇلت نامىسىن ۇرانداتقان جاستارمەن بىرگە، قازاق بيلىگى دە ءوز امبيتسياسىن قاناعاتتاندىرۋعا استىرتىن بولسا دا كىرىسكەنى راس ەدى. وسىلايشا جەلتوقساننىڭ جەلىمەن بىرگە ءىشتى بۋعان قىزىل يمپەريالىق بوداندىق زاپىرانى سىرتقا لىقسىدى. ونىڭ ارتى «نەۆادا-سەمەي»، «ازات» قوزعالىستارىنىڭ لەگىنە اينالدى. ساياسي الاڭعا جاس تا، كارى دە، قارا دا، اق سۇيەك تە شىقتى. ءبارى دە الدەبىر كىرىسۋدى باستان وتكىزدى. بۇل جولعى كىرىسىمنىڭ ناتيجەسى بولدى: دۇنيەگە قازاقستان دەگەن ەگەمەن ەل كەلدى! كەسىلگەن كەنە حاننىڭ باسى نۇرسۇلتان بولىپ تاققا وتىردى.
دەگەنمەن، ەگەمەن بولۋ ايتۋعا عانا وڭاي ەكەندىگى بەلگىلى ەدى. «الماقتىڭ دا سالماعى» بار بولاتىن. قازاقتىڭ قۇيقالى دالاسى تالايدىڭ ءىشىن الاي-دۇلەي ەتتى. ار مەن باردىڭ تايتالاسى باستالدى. كەڭەس وكىمەتىنەن قالعان-قۇتقان دۇنيە مەن قازاق جەرىنىڭ استى-ءۇستى تالاپايعا ءتۇستى. بىرەۋ ەڭبەگىمەن، بىرەۋ ۇرلىعىمەن بايلىق پەن بيلىككە ۇمتىلدى. ءوز الدىنا ەل بيلەپ كورمەگەندەر، قىزىل يمپەريا سىڭىرگەن كەمباعالدىق مىنەزدەن ارىلماعاندار ەل بايلىعىن تالان-تاراجعا تۇسىرۋمەن ءجۇرىپ، ۇلت مۇددەسىن دە، ونىڭ تاريحي تاعدىرىن دا، ميسسياسىن دا ۇمىتتى، ۇمىتتىردى. مىڭداعان جىلدار بويعى كوشەگەن قازاقتىڭ اتا قۇندىلىعى بولىپ كەلگەن ۇلى دالا تىلىمدەلىپ، ساۋداعا ءتۇستى. ارىن اياققا باسقاندار باس كوتەردى. قازاق رۋحىن تۋ ەتكەن قوس مۇحتاردىڭ ءبىرى شەتەلگە كەتىپ، ءبىرى بارماعىن شاينادى. قازاق ءۇشىن سىن ساعاتى ەگەمەن ەل بولعاندا تاعى دا سوقتى.
تىرىس، قازاق!
ۇلى دالا ۇلاعاتتى ۇرپاقسىز بولعان دا، بولماق تا ەمەس. وسى ساتتە تەكسىزدىك پەن كورگەنسىزدىككە، كورسەقىزارلىققا قارسى لەك-لەگىمەن بيلىكتەگى باس كوتەرەر ۇلاندار شىعا باستادى. بۇل قۇل بولماۋعا تىرىسۋدان تۋىلعان پيعىل ەدى. ءسويتىپ، اۋەلى پرەمەر اكەجان باستاپ، سوڭىنان جاس قازاق شەنگەر توپ بولىپ، ەكى عاسىردىڭ شەبىندە «تىرىس، قازاق!» ۇرانىن دۇنيەگە اكەلدى. بۇنىڭ قۇل بولماۋ جولىنداعى قيان-كەسكى شايقاس ەكەنىن اڭعال قازاق اڭعارمادى. اڭعارۋعا دا شاماسى جوق بولاتىن، ساناسىن جالعان ناسيحات پەن ۇكىسىز ءۇمىت بۋىپ، قول-اياعىن قۇلدىق كىسەن تۇساعان، بويىن كەمباعالدىق قۇلىق قىسقان ءتوزىمدى قازاق ءوزىنىڭ ەگەمەن ەلدىڭ مايەگى ەكەنىن سەزىنۋگە مۇرشاسى بولمادى. پارتيا قۇرىپ بوي كورسەتتى، مۇددەسىن مىقتاپ قولعا الۋعا تىرىستى، بىراق تۋۇستارلارى تۇل بولدى، تۇيىققا تىرەلدى. ءبىرى قۋىلدى، ءبىرى سوتتالدى. قازاق ۇرىككەن قويداي ءۇرپيدى. بارىمتاشى باتىر بولدى. باتىردىڭ باسى ءۇيتىلدى بولماسا اباقتىعا قامالدى. باسپاناسى باستى ارمانعا اينالدى. ۇرى-قارى ۇلىنىڭ ورنىن باستى. اۋىلدان الاش ۇدەرە كوشىپ، قالاعا كەلىپ قۇل بولدى.
وتارلىق سانادان قۇتىلماي، وتىرىق ومىرگە بەيىمسىزدەۋ قازاقتىڭ ءالى دە وتەر سىناعى جەتكىلىكتى ەدى. الاش ساناسىن جالاۋلاتىپ وتكەن نۇري، اسحات، باتىرحاندار ەڭبەگى ەش پە، سەس پە - بەلگىسىز. كوشپەلى سانادان وتىرىق ويعا تولىق كوشپەگەن، ساۋدانى مەڭگەرسە دە سارتتىقتى يگەرمەگەن قازاق، زامانىنىڭ مەڭزەۋىن مەڭگەرمەدى - زامانبەكتەن ايىرىلدى، سارا ويعا ەرىك بەرمەدى - التىنبەكسىز قالدى.
قازاق ءۇشىن ءوز ەگەمەندىگى وزىنە ۇيرەتىلمەگەن اساۋ اتتاي تۋلاۋدا. ءوز جەرىندەگى وگەيدىڭ حالىن كەشكەن قازاق، الدەكىمدە ەسەسى كەتەردەي الاس ۇرار ءتۇرى بار.
تاۋەلسىزدىك جىلدارى اقتالماعان ءۇمىت پەن ادىلەتسىز ۇلەستەن تىيتىقتاعان قازاق، شىلدىڭ ساڭعىرىعىنداي ىدىراپ، ابدەن جىكتەلىپ ءبىتتى: باي مەن كەدەي، بار مەن جوق، بيلىك پەن بەيپوزيتسيا، اكىم مەن قىزمەتشى، ءورىستىلدى مەن قازاقتىلدى، وڭتۇستىق پەن سولتۇستىق، ۇرى مەن ۇلى، جەرگىلىكتى مەن شەتكەرى، ورالمان مەن بايىرعى، قالالىق پەن دالالىق... ۇلتسانا سارساڭعا ءتۇسىپ، مويىنعا قۇلقامىت قايتا كيىلەردەي قاتەر ءتوندى.
جۇعىس، قازاق!
ءححى عاسىردى قازاق جويقىن ماتەريالدىق جانە رۋحاني تونالۋمەن قارسى الىپ وتىر. جانى الاي-دۇلەي كۇي كەشۋدە. بۇل كۇي قاراپايىم قازاقتىڭ عانا ەمەس، كەدەيدىڭ دە، بايدىڭ دا; بيلەۋشىنىڭ دە، بيلەنۋشىنىڭ دە; اڭقاۋدىڭ دا، قۋدىڭ دا; زوردىڭ دا، سۇمنىڭ دا بويىن بيلەۋدە. ويتكەنى، قازاق ءوزىنىڭ قىمباتىنىڭ تۇككە تۇرعىسىز ارزان الدامشى ەكەنىنە كوز جەتكىزدى; ەگەمەننىڭ ەلەۋلى قاۋقارى بارىنا كۇدىك تۋدى; ودان ءارى نەنى قالاي ىستەۋدى بىلمەي، قاي اسۋدى قالاي الارىن بىلمەي، سانا سارساڭعا تۇسە باستاۋدا. دالاعا قاڭعىپ كەلگەن ازىن-اۋلاق جۇرتتار وزىنەن وزا باستاعانىن سەزگەن قازاق ولاردىڭ كەيبىرىنە تارپا باس سالۋ كورىنىسى دە شاڭ بەرە باستادى. الايدا، ول - ماسەلە شەشۋدىڭ جولى ەمەس ەدى. بۇل - قازاقتىڭ ءوز پايداسىنا جاراتىلماي كەلگەن الەۋەتىن شاشاۋ ەتۋ عانا.
قازاقتىڭ بويىندا بۇگىندە نەندەي الەۋەت بار، سونى تۇگەندەپ ىسكە جاراتا ءبىلۋ كۇن تارتىبىنە قويىلعانى ءجون. قازاق بۇگىندە سارتتىڭ كاسىبى سانالعان ساۋدانى مەڭگەردى، پايدا تابۋدىڭ جولىنا ءتۇستى; ءوزىن جارنامالاۋدى ۇيرەندى، وزگەگە ءوزىن ازدى-كوپتى تانىتا ءبىلدى، مويىنداتتى; ارشىنداپ دامىعان ەلدەردىڭ سوڭىنان ىلەستى; كوكتەن تىلەگىش اتا-باباسىنىڭ ورنىنا، كوكتى تىلگىلەپ عارىشتى مەڭگەرۋدى ويلاي باستادى; توبەشىكتەگى ەمەس، شىڭ باسىنداعى ارمانعا قول سوزا باستادى، بۇلار - ونىڭ قازىرعى جاعىمدى قاسيەتى. جاعىمسىزى - قازاقتىڭ ءالى دە وتىرىق وركەنيەتكە ءوز قاسيەتىن جۇرداي ەتپەي جۇعىسا الماۋى; ۇلى دالانىڭ ۇلى مۇراگەرى عانا ەمەس، ءوزىنىڭ كوشەگەندىك مادەنيەتتىڭ كوزى ەكەندىگىن سەزىنبەۋى; جەردىڭ ءۇستى مەن استىنداعى اتامۇرانى تالان-تاراج ەتۋى; قالانىڭ قوجايىنى بولۋدىڭ ورنىنا وعان جۇتىلا باستاۋى; ءوز ءتىلىن ءوزى تارك ەتىپ، ءوزىن ءوزى مەنسىنبەۋى، بويداعى كەمباعالدىققا ىرىق بەرۋى; ءوز ەلىندەگى ءوز ميسسياسىن اڭعارماۋى; وزىنە وزىنەن باسقا جۋىق دوستىڭ جوقتىعىن تەرىسكە شىعارۋى; ءوزارا داۋدى وزگەنىڭ بيلىگىمەن شەشۋى; ءوز ىرزىعىن وگەيدىڭ قولىمەن ءبولىسۋى، ءوز تاعدىرىن شەشۋ ءۇشىن وگەيگە ءسوز بەرۋى.
دەگەنمەن دە، بۇعان دەيىن وزگەگە الاڭداۋمەن كۇي كەشكەن قازاق، ەندى وزىنە الاڭداۋدى شىعاردى، ويتكەنى، بۇعان دەيىنگى الىنعان بيىكتىڭ بار بولعانى توبەشىك ەكەنى بىلىنە باستادى. ساسقان جاننىڭ الەمتاپىرىق (حاوس) قارمانۋ ارەكەتى قازاققا ءتان بولۋدا. تىرىسۋدان ايتارلىقتاي ناتيجە بولماعانىنا كوز جەتتى. وسىندايدا وي مەن قايعىعا ەرىك بەرۋدىڭ وزىنەن ءوزى جۇرەتىنى بار. ونىڭ پايداسى بولسا، سول - تۇيىقتان شىعار جولدى ىزدەستىرۋگە يتەرمەلەۋىندە. مىنە، وسى جولدا جارىق كورگەن نۇربولاتتىڭ (ماسانوۆ) «ءبىز - ءدۇبارامىز!» («مى - مارگينالى»), نۇرلاننىڭ (امىرەقۇلوۆ) «كوك ۇلىسى» («دەرجاۆا نەبا، يلي بۋدەم سچاستليۆى ۆمەستە») جانە بەرىكتىڭ (ابدىعاليەۆ) «قازاق ميسسياسى» (كازاحسكايا ميسسيا) سەكىلدى دۇنيەلەرى ۋاقىتتىڭ جۇكتىلىگىنەن تۋىلعان بولار. بۇل ۇشەۋىنىڭ پىيعىلى بىرىگە كەلىپ، قازىرعى قازاققا «جۇعىس، قازاق!» ۇرانىن ۇسىنىپ وتىر. بۇل ۇراندى ءىشىنارا بيلىك تە ۇسىنۋدا، الايدا، ول ۇسىنىس كەمباعالدىقتان ارىلعان كۇيدە ەمەس، قازاقتى جۇعىسۋ ۇدەرىسىنىڭ جۇتىلۋ شيكىزاتى ەتۋگە باعىتتالماسا نە قىلسىن. بىزگە قازاقتى بۇل ۇدەرىستىڭ كاتاليزاتورى ەتۋ - باستى دا ماڭىزدى اڭسار! بىزگە كوشەگەندىكتىڭ قازاق ءۇشىن كەمباعالدىق ەمەس، ماڭىزدى دا مايەكتى ماقتان ەكەندىگىن سەزىنۋ وزەكتى! قازاقتىڭ ەبروپالىق تا، ازيالىق تا ەمەس، ونىڭ ەشبىر ءدىننىڭ دە، وركەنيەتتىڭ دە تۋۇستارى ەمەس، ونىڭ بارىنەن دە جوعارى، سولاردىڭ باستاۋىندا تۇرعان، سولارعا ۇيىتقى بولعان كوشەگەندىك وركەنيەتتىڭ قۇزىرلى وكىلى ەكەنىن مويىنداۋ مەن مويىنداتۋ - بۇگىنگى كۇننىڭ باستى پارىزى!
قازاق ءۇشىن بۇگىنگى ۇران: وزىمەن ءوزىنىڭ جۇعىسۋى; عاسىر تالابىنا جۇعىسۋ; ونىڭ وزگەگە جۇتىلماي، ءوزىن ساقتاي وتىرىپ جۇعىسا ءبىلۋى; وزگە دۇنيەمەن، وگەي وركەنيەتپەن تەڭ دارەجەدە، كەمباعال قۇلىقسىز قاتىناسۋى; بىرەگەي ۇلتقا جىمداسۋى - بۇگىنگى ۇلتتىق اڭسار!
جۇعىس، قازاق!
سەرىك ەرعالي
