ماعجانتانۋشى باقىتجامال قانارباەۆا Altay news.kz باسىلىمىنا سۇحبات بەرىپ، قۇندى مالىمەتتەرىمەن بولىسكەن ەكەن. وقىرماندارعا تولىق ءماتىنىن ۇسىنىپ وتىرمىز.
رەداكتسيامىزعا ماعجانتانۋشى جەرلەسىمىز باقىتكامال قانارباەۆا كەلىپ كەتتى. ماعجان ولەڭدەرىنىڭ ءورشىل رۋحى ەتىنەن ءوتىپ، سۇيەگىنە ءسىڭىپ كەتكەن جان ەكەن. ءار ءسوزى ءمىردىڭ وعىنداي.
العاش ۇستاتقان كىم ەدى؟
– باقىتكامال اپاي، ءسىز كەڭەستىك جۇيەدە ءبىلىم العان ادامسىز. ماعجان اقىننىڭ ەسىمىن العاش قاشان ەستىدىڭىزدەر؟
– مەنىڭ نەگىزگى ماماندىعىم – جۋرناليست. و زاماندا ماعجاندى قۇبىجىق قىپ ايتاتىن. كەيىن بىلدىك ولاي ەمەس ەكەنىن.
1986 جىلى كوتەرىلىس بولعانىن بىلەسىز. ا. بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى ءتىل ينستيتۋتى مەن م.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتى تولعان رەپرەسسيا تۇتقىندارى ەدى. م.قاراتاەۆ 10 جىل، ب.ىسقاقوۆ بەس جىل اباقتىدا وتىرعان. سولاردان كوردى، سەندەر كەك الدىڭدار دەپ. ماسكەۋدەن كەلگەن كگب وكىلدەرى ولاردى تۇگەل جۇمىستان الىپ، ينستيتۋتتى الاستاپ شىقتى. قايتادان كادر جيناۋ كەرەك ەدى. ديقان قامزابەك، گۇلزيا پىراليەۆا، قۇلبەك ەرگوبەك سياقتى بىرنەشە تالانتتى جاستى اۋەزوۆ ينستيتۋتىنا الدى. مەن دە سولاردىڭ قاتارىندا فولكلور بولىمىنە كىردىم.
1988 جىلى ماعجان اقتالدى. ارىستار جارىققا شىعىپ، زەرتتەي باستادىق. جەتەكشىلەرىمىز تاقىرىپ بەرەدى. بىراق ەشبىرى ماعجانعا جولاماي قويدى. جاي عانا ماقتاعاندا ءتۇبىن تۇسىرەدى. بىراق جەمە-جەمگە كەلگەندە، ەشقايسىسى زەرتتەۋگە المايدى. وسى ويىمدى سەرىك قيراباەۆقا ايتتىم. «نە ىستەيسىڭ سەن؟» دەپ وزىمە سۇراق قويدى. «باقىتكامال-اۋ، قالقام-اۋ، جىگىتتەر قورقىپ جاتقان دۇنيەگە ەكى كىشكەنە بالاڭىز بولا تۇرىپ ءسىز قالاي باراسىز»، – دەدى. «كورەيىن» دەپ قويمادىم. ماعجانعا وسىلاي كەلدىم. ومىرىمدە 10 كىتاپ جازىپپىن. سونىڭ تورتەۋى ماعجانعا ارنالدى.
– اتى اقتالعان ماعجاننان نەگە ءبارى قاشادى سوندا؟
– ماعجان 1960 جىلى اقتالۋ كەرەك بولعان. كىم كەدەرگى بولعانىن ءبىلىپ وتىرسىز…
– بىلمەيدى ەكەنبىز…
– قالاي بىلمەيسىز؟ ءابدىلدا تاجىباەۆ قوي. سول باس بولىپ، سەگىز ادام قول قويىپ، ماعجاندى كگب-عا بەرگەن عوي. كگب-نىڭ «اقتاۋعا بولا ما؟» دەگەن ساۋالىنا: «جوق، اقتاۋعا بولمايدى. مۇنىڭ ولەڭدەرى تۇنىپ تۇرعان بالە ساياسات. ءوزى ەروتيكانى كۇشتى جازادى. ونىڭ ۇستىنە «الديلە ءولىم، الديلە» دەپ ءولىمدى ناسيحاتتايدى» دەگەن جەلەۋلەرمەن قايتا جاپتىرىپ تاستاعان. وسى كەزدە ولجاس سۇلەيمەنوۆ، مۇرات اۋەزوۆ باستاعان ماسكەۋدەگى «جاس تۇلپار» ۇيىمىنىڭ مۇشەلەرى الماتىعا كەلىپ، ماعجاننىڭ ايەلى زىليحادان اقىن شىعارمالارىن الادى. ماشينكامەن 20 ەكزەمپليارىن باسىپ، جاسىرىن تاراتادى. مۇقاعاليلار سوندا بارىپ ماعجانمەن تانىسادى. سونىڭ اسەرىنەن مۇقاڭ «وياتايىق اقىندى» دەگەن ولەڭ جازادى. «اعالار، ماعجاندى اقتاۋعا كومەكتەسىڭدەر» دەگەن ءسوز عوي. اعالار قايدان تىڭداسىن؟ ەگەر ماعجاندى وياتسا، پورترەتتەردىڭ ورنى اۋىسادى عوي. وزدەرىنىڭ ورنىنا ماعجاندار كەلەدى. ءابدىلدا تاجىباەۆتىڭ «پورترەتتەر» دەگەن شىعارماسى بار. «ول پورترەتتەر كەلگەندە، ءبىز ىعىسامىز» دەگەن وي بار الگى شىعارماسىندا. راسىندا، سولاي بولدى.
– جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ ماعجاندى مىقتى اقىن بولعانىمەن، ءوز باعىتىن تاپپاعان دەپ باعالاعان ەكەن. الاشورداعا دا اسا ءبىر ەڭبەگى ءسىڭىپ كەتپەگەن دەگەن پىكىرلەر ايتىلىپ ءجۇر. وسى قانشالىقتى دۇرىس پىكىر. قالاي ويلايسىز؟
– شىنىن ايتۋ كەرەك، ماعجاندى بالەندەي الاشوردانىڭ رۋحىندا كەتتى دەپ ايتا المايمىن. مۇمكىندىك بولسا، ماعجان تازا عالىم، تازا پەداگوگ بولىپ قالعىسى كەلگەن. سونداي ءبىر ارمانى بولعان ەكەن. سوسىن، بۇلاردىڭ اراسىندا يدەولوگيالىق تارتىس بولدى. سول عوي ءبىرىن-ءبىرى ۇستاپ بەرگەن.
– بۇگىن عانا الەۋمەتتىك جەلىگە نكۆد-عا قىزمەت ەتكەن قازاق زيالىلارىنىڭ ءتىزىمى شىقتى. ماعجاندى ۇستاپ بەرگەن كىم؟
– ماعجاننىڭ اينالاسىندا كورسەتۋشىلەر كوپ بولدى. ەڭ ءبىرىنشى تۇرمەگە سالعان كىسى – تارباعاتايدىڭ تۋماسى. بۇرىنعى قاروي، قازىرگى قاراسۋ اۋىلىندا تۋعان كولباي توگىسوۆ. سول كىسى اقىندى 1918 جىلى تۇرمەگە سالىپ، التى اي ۇستاعان. «انە اتام، مىنە اتام» دەپ وتىرعان. «سولشىل ەسەرلەر» دەگەن پارتيا بولعان. ك.توگىسوۆ سونىڭ مۇشەسى ەكەن. ماعجاندى جانىنداعى ەكى اداممەن ۇستاپ وتىرعاندا، رەسەيدەن قاشقان ادميرال كولچاك ومبىعا كەلەدى. سول كەزدە كولچاكقا ءاليحان بوكەيحانوۆ تەلەگرامما سالادى. «انداعى جەردەن قازاقتىڭ اقىنى ماعجان جۇماباەۆتى شىعارىپ الىڭىز. ال كولباي توگىسوۆتى ورنىندا اتىپ تاستاڭىز»، – دەيدى. كولباي قاشادى. ارتىنان قۋىپ ءجۇرىپ اتادى.
– ءاليحان نەگە ونداي تاپسىرما بەردى؟
– كولباي توگىسوۆ ءا.بوكەيحانوۆتىڭ باسىنا 10 مىڭ رۋبل، احمەتتىڭ باسىنا ءۇش مىڭ رۋبل تىككەن. كولبايدىڭ كوزىن قازىر قۇرتپاسا، كەيىن وزدەرىن ولتىرەتىن ەدى.
اشتىقتى جازعانى ءۇشىن اتىلعان
– ەگەر الاشورداعا سونشالىق ەڭبەگى ءسىڭىپ كەتپەسە، ماعجان اقىن بولشەۆيكتەر ءۇشىن نەسىمەن قاۋىپتى بولدى؟
– ماعجان جۇماباەۆ 1923 جىلدىڭ اياعىندا ماسكەۋگە بارادى. ول كەزدە سوتسياليستىك رەاليزمنىڭ نەگىزى سالىنىپ جاتقان بولاتىن. ماعجان سونى تالقانداۋعا بارىپ وتىر. ورىسشا وتە ساۋاتتى ادام بولعان.
«وسىعان دەيىن ءوز بەتىنشە دامىپ كەلگەن قازاق ادەبيەتى سوتسياليستىك رەاليزمگە مۇقتاج ەمەس. اركىم ءوز ادەبيەتىنىڭ تابيعي بولمىسىن ساقتاۋ كەرەك» دەگەن پىكىر ايتادى. سوندا «كىندىك» باسپاسىنىڭ ديرەكتورى ءنازىر تورەقۇلوۆ جانىنداعى ءبىر توپ اداممەن جەرلەستەردىڭ ۇيىمىندا ماعجاندى تالقانداپ سىنايدى. «ماعجان زامانىنان ازىپ كەتكەن اقىن. ماعجاننىڭ وقۋلىقتارىنىڭ ءبارى زياندى. بۇگىننەن باستاپ الىنسىن» دەيدى. 1925 جىلدىڭ قاڭتارىنان باستاپ ماعجاننىڭ بۇكىل كىتاپتارى تۇتقىندالا باستايدى. بۇل ونىڭ تاعدىرىنا اسەر ەتكەن ەكىنشى ادام.
– سوندا سوتسياليستىك رەاليزمگە قارسى شىققانى ءۇشىن قۋدالاۋ باستالدى دەيسىز عوي؟
– قازاق ادەبيەتىندە 1925 جىلعا دەيىن جازىلعان شىعارمانىڭ ءبارى مودەرنيزم. سول زامانداعى باتىستىڭ ادەبيەتىنەن ەشبىر كەم ەمەس ەدى. 1925 جىلدان باستاپ ستالين مەن گوركي قول قويىپ، سوتسياليستىك رەاليزم اعىمىن بەكىتتى. 1924 جىلى ماعجان «القا» ارقىلى سوعان قارسى شىقتى. سول ءۇشىن 1929 جىلى تۇتقىندالىپ، 10 جىلعا كەتتى. جەتى جىل وتىردى دا، ءۇش جىلىن كەشىرىپ، قايتىپ كەلدى. 1936 جىلى ماۋسىمدا كەلدى. 1937 جىلى 30 جەلتوقساندا قايتا قامالدى. 1938 جىلى اقپاندا اتىلدى. سول ۇزىلگەن ءىز 1960 جىلى بىراق جالعاندى. وسى كەزدە پوستمودەرنيزم باعىتىنداعى زەيىن شاشكيننىڭ «دوكتور دارحانى» شىقتى. پوستمودەرنيزمدى ورالحان بوكەي دامىتىپ سەنتيمەنتاليزمگە، تولەن ابدىك سيۋررەاليزمگە باستادى. سوندا 35 جىل بويى قازاق ادەبيەتى باتپاقتاپ تۇرعان. ماعجان سونىڭ الدىن العىسى كەلگەن. ماعجاننىڭ ءبىلىمى تەلەگەي-تەڭىز بولعان ەكەن. جاۋلارىن قورقىتقان وسى. ونداي ءبىلىم ەشبىرىندە جوق ەدى. 1960 جىلى ءابدىلدا تاجىباەۆ ايتادى «ماعجاننىڭ باسىن قۇرتقان ەڭ بالەكەت دۇنيە – تەلەگەي-تەڭىز ءبىلىمى» دەپ. سوندا ءبىلىمنىڭ كوپ بولۋى دا كەيدە سور ەكەن.
– اتىلۋىنا دا وسى ارەكەتى سەبەپكەر بولدى دەيسىز بە؟
– جوق. بۇلاردى ساتقىن، شپيون دەپ ايىپتاعاندارىن بىلەسىز. 1921-22 جىلدارى قازاق دالاسىندا 2,5 ملن. قازاق اشتىقتان قىرىلىپ، 1,5 ملن. قازاق بوسىپ كەتكەن. ونىڭ دەرەگى مەنىڭ قولىما ماسكەۋدەن وداق قۇلاماي تۇرعان كەزدە تۇسكەن. ال سول تۇستا بۇل ءباسپاسوز ءۇشىن جابىق تاقىرىپ ەدى. ايتقىزبادى، جازعىزبادى. ەگەر قازاقستاندا نە بولىپ جاتقانىن بىلسە، دامىعان ەلدەر بولشەۆيكتەرمەن قارىم-قاتىناسىن ۇزەدى دەپ قورىققان. سول جابىق تاقىرىپتى بەيىمبەت مايلين «ايت كۇندەرى» مەن «كۇلپاشتە»، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ «جاڭابايدىڭ جانتاعى» دەيتىن تراگەدياسىندا، ساكەن سەيفۋللين «ارۋاقتار ەلەسىندە» جازدى. وسى دۇنيەلەر شىققاننان كەيىن بارىپ ماعجاننىڭ «جان ءسوزى» شىقتى. بارلىعى اشتىقتى سويىپ تۇرىپ سىناعان تۋىندىلار ەدى. بولشەۆيكتەر قازاقستانداعى جاعدايدى الەم ءبىلىپ قويدى دەپ، شابىنا شوق ءتۇستى. ونداي «ساتقىندىق» جاساعاندار امان قالماۋى كەرەك ەدى. سوندا بۇل تورتەۋىنىڭ اتىلۋىنىڭ تۇپكى سەبەبى بىرەۋ عانا. ول – اشتىق تاقىرىبى.
قازاقستانعا قايتقىسى كەلمەگەن
– جاۋلارى دەپ وتىرعانىڭىز كىمدەر؟ سول باياعى ن.تورەقۇلوۆتار ما؟
– ماعجان اقىننىڭ سوڭىنا شام الىپ تۇسكەن ءۇشىنشى ادام ءابدىراحمان بايديلدين. ءوزىنىڭ جەرلەسى، پەتروپاۆلدىكى. ماعجاننىڭ قىر سوڭىنان قالماي، ەرىپ جۇرەدى ەكەن. سوندا كەيبىرەۋلەر مازاق قىلادى ەكەن. ۇيات بولسا دا ايتايىن، «بۇگىن ماعجان قانداي جەل شىعاردى» دەپ سۇرايتىن كورىنەدى. ءابدىراحمان بايديلدين ول تۇستا ماسكەۋدەگە ورتالىق باسپانىڭ قازاق سەكتسياسىنىڭ قىزمەتكەرى بولاتىن. بۇل دا تاعدىرىندا ۇلكەن ءرول اتقاردى.
ەڭ سۇمدىعى ءسابيت مۇقانوۆ بولدى. ءسابيت نەگە سوڭىنا ءتۇستى؟ 1919 جىلعى سوعىس كەزىندە جەتىم بالا ءسابيتتى ماعجان اتاسى جۇماباي قاجىعا جىبەرەدى. جۇماباي قاجىنىڭ جىلقىسىندا كوكداۋىل دەگەن سەتەر اتى بولادى. بىردە ءسابيت شاناعا سول كوكداۋىلدى جەگىپ، بايدىڭ بالالارىن قىدىرتىپ جۇرەدى. سوندا كوكداۋىلدىڭ اياعى ىنگە كىرىپ، مەرتىگەدى. اتپاز جۇماباي ءسابيتتى بيشىكپەن ساباپ-ساباپ، ۋادە ەتكەن كيىمىن دە بەرمەي، قۋىپ جىبەرگەن عوي. «ءومىر مەكتەبىندە»: «بەكەن دەگەن وڭباعان، ۋادە بەرگەن كيىمىن بەرمەدى» دەپ ايتادى. ال سەبەبىن قوزعامايدى. سول كۇننەن باستاپ ءسابيت جۇماباەۆ اۋلەتىنە وشىككەن، سوڭىنا تۇسكەن. ماعجاننىڭ ۇستالۋىنا ءسابيت مۇقانوۆتىڭ ءرولى ۇلكەن.
1936 جىلى ماعجان كەشىرىم الدى دەدىك قوي. سول كەزدە اقىننىڭ قازاقستانعا قايتقىسى كەلمەگەن.
- نەگە؟
-تۇرمەدە يۆان فەتيسوۆ دەگەن پاريجدەن وقىپ كەلگەن پروفەسسورمەن بىرگە وتىرادى. سول فەتيسوۆتان مەديتسينا ءىلىمىن ۇيرەنىپ، فەلدشەر دەگەن ماماندىق الىپ شىعادى. سول كىسى ماعجانعا قايتپا دەگەن اقىل ايتادى. «قازىر قازاقستاندا قانقاساپ ءجۇرىپ جاتىر، سەن قال» دەپ، ءوزىنىڭ لەنينگرادتاعى تايسيا اتتى قارىنداسىنىڭ تەلەفون ءنومىرىن بەرەدى. پروفەسسوردىڭ اقىلىن الىپ، ايەلى زىليحامەن لەنينگرادتا قالماقشى بولعان. ايەلى ماعجان سوتتى بولعان جىلدارى 14 رەت ىزدەپ بارعان عوي. ءسويتىپ تۇرعاندا ءسابيت مۇقانوۆتان حات كەلەدى.
«ءبىز ءسىزدى كەشىردىك. كوممۋنيستىك پارتيا ءبارىن كەشىرە دە بىلەدى. كەلىڭىز، ءسىزدى جازۋشىلار وداعىنا مۇشە قىلامىز» دەپ حات جازادى. ءسابيت مۇقانوۆ كگب قىزمەتكەرى بولعان ەكەن. ءوزى شون-نىڭ مۇشەسى بولعانىن ەڭبەكتەرىندە اشىق ايتادى. ونى «قارابورىك» دەپ اتاعان. قازاقستاندا بولعان 360 كوتەرىلىستىڭ كوكشەتاۋداعى بىرەۋىن وسى ءسابيت قانمەن باسقان. قولىنا قارۋ الىپ، جەرلەستەرىن ءوز قولىمەن اتقان. بۇل دا تاريحتا بار. ماعجان حاتقا الدانىپ، قازاقستانعا ورالعان. وسىلايشا الداپ اكەلىپ، قازاقستاندا اتقىزىپ وتىر عوي.
ماعجاننىڭ تاعدىرىنا اسەر ەتكەن تاعى ءبىر ادام عابباس توعجانوۆ ەدى. ونىڭ ۇرپاقتارى قازىر بيلىكتە ءجۇر. ودان كەيىنگىلەردىڭ ءبىرى – ءابدىلدا تاجىباەۆ. «كورسەتەم ماعجاندارعا ءتوردىڭ كورىن» دەپ جۇرگەن سول. كەيىن ماعجان اقتالعاندا، «ماعجاننىڭ ارۋاعى، كەشىر مەنى» دەپ ماقالا جازدى «مادەنيەت» گازەتىنە. ول كەزدە «مادەنيەت» گازەت بولعان. ماقالانىڭ قيىعى مەندە ءالى بار. سول ماقالاسىندا ول «مەنى ايداپ سالعان عابباس توعجانوۆ ەدى. مەن ول كەزدە 18 جاستاعى ءجۋرناليستپىن. اناۋ – رەداكتور، مەن ايتقانىن ورىندادىم»، – دەيدى.
ال 1960 جىلى جازۋشىلار وداعىنىڭ باسىندا تۇرعان ءا.تاجىباەۆ اقىندى اقتاتقىزباي قويعانىن ايتتىق.
ارىستاردىڭ ارۋاعى اقشانىڭ كوزى بوپ تۇر
– «ماعجان بەرتىنگە دەيىن ءتىرى بولعان» دەيتىندەرگە ايتارىڭىز بار ما؟ بىرەۋلەر ماگاداننان كورىپتى دەگەن اڭگىمەلەر بولدى عوي؟
– وتىرىك ءسوز. وسى ماسەلەنى ماعان ستۋدەنتتەر دە ءجيى قويادى. ول وتىرىك ءسوز. ماعجانداردى ۇكىم شىقپاستان ءۇش كۇن بۇرىن اتىپ تاستاپ وتىرعان ەكەن. الدىمەن اتىپ تاستايدى، سوسىن ۇكىم شىعارادى. مۇنىڭ جاي-جاپسارىن كگب-نىڭ ءوز ادامدارى ىزدەپ، انىقتاپتى. كگب-نىڭ ىشىندە دە ۇلتجاندى ازاماتتار بولعان. 1960 جىلى ماعجان اقتالا الماي جاتقان كەزدە تاشكەنتتەن الماتىعا اۋىسىپ كەلگەن جەرلەستەرى دوكۋمەنتتىڭ ءبارىن كوتەرتكەن. سولار بۇرىننان كگب-دا ىستەيتىن ءبىر ورىس شالدى تابادى. «ماعجانداردى اتىپ جاتقاندا مەن 17 جاستاعى جىگىت ەدىم. وتىرىپ قاعازداردى تولتىرام. ۇكىم شىقپاستان اتىلىپ جاتقانداردىڭ ىشىندە ماعجان دا بولعان. ءبىر تۇندە 37 ادام اتىلدى» دەپ كۋالىك ەتكەن. سوندا ماعجان الماتىنىڭ اياق جاعىنداعى ىنتىماقتا جاتىر دەگەن ءسوز. وسى تۋرالى مەن «الاش ايناسىنا» سۇحبات بەرگەندە ايتتىم. «ماعجاننىڭ سۇيەگىن تاپقىلارىڭ كەلسە، ىنتىماقتى قوپارىڭدار» – دەدىم. ول جەردە كوپ ادام جاتىر.
– سوندا مۇنداي جالعان قاۋەسەت تاراتۋ كىمگە پايدالى؟
– وتكەندە عانا ىنتىماق جاقتا بىرەۋلەر باسسۇيەك تاۋىپ الىپتى. الگى باسپەن بىرگە شىققان كوزىلدىرىك ءىلياس جانسۇگىروۆتىكىنە كەلەدى ەكەن. بۇلار نەگە ماعجاندار ءتىرى بولعان دەپ حالىقتى الدايدى؟ ونىڭ تۇبىندە اقشا جاتىر. ءتىرى بولعان دەپ داقپىرت تاراتادى دا، ىزدەۋگە اقشا بولدىرەدى. ول اقشا كەيىن بولىسكە تۇسەدى.
«ساكەن ءتىرى قاپتى، احمەتتى انا جەردەن كوردىك، بەيىمبەتتى مىنا جەردەن كوردىك، ماعجان ماگاداندا بوپتى» دەگەن اڭگىمەلەر كوپ. سونىڭ ءبارىنىڭ تۇبىندە اقشا جاتىر.
ەكىنشى سەبەبى دە بار. ۇلتقا قاتىستى قىلمىستىڭ بارىندە قاۋىپسىزدىك قىزمەتىنىڭ اتى اتالادى. سول تۇسكەن بەدەلدى ساقتاۋ ءۇشىن دە وسىنداي اقپارات تاراتادى. «ءبىز ولاردى ولىمگە قيماي، قويا بەرگەنبىز» دەگەن تۇسپال جاتىر ار جاعىندا. سول كەزدە الاش ارىستارىن اتقان كگب جەندەتتەرىنىڭ وزدەرىن دە امان قالدىرماعان. ءبارى اتىلىپ كەتتى. ويتكەنى ولار شىندىقتى بىلەتىن. كەيىن شىعارۋى مۇمكىن ەدى. كەيىنگى كگب مۇراگەرلەرى نەدەن قورقاتىنىن تۇسىنبەيمىن. ولاردىڭ ارلارى تازا عوي. كەرىسىنشە شىندىقتى اشپاي ما؟ ول شىندىق ەرتە مە، كەش پە، ءبارىبىر شىعادى. اقيقاتتىڭ اشىلۋىنا كومەكتەسسە، قاۋىپسىزدىك وكىلدەرىن حالىق تا سىيلاپ، سەنەتىن بولادى.
– ماگادانعا ارنايى كوميسسيا باردى دەپ ەستىپ ەدىك…
– قاليجان جۇماباەۆ دەيتىن ماعجاننىڭ ءىنىسى بار. سونىڭ قىزى رايحان جۇماباەۆا ماگادانعا بارىپ كەلدى. بارماس بۇرىن ماعان حابارلاستى.
«رەسەيدە بىرەۋ ماعجان دەيتىن قازاقتىڭ اقىنىمەن بىرگە وتىرعانمىن دەپ ءجۇر ەكەن. ءتىسى ءتۇسىپ قالعانىن، ەڭبەكتەپ ارەڭ جۇرگەنىن ايتىپتى. سول كىسىنىڭ بەيىتىن كورسەتىپ بەرە الام دەپتى. ءسىز دە بارساڭىز»، – دەگەن ءوتىنىش ايتتى. مەن سوندا: «رايحان اپاي، ءسىز بوسقا شارشاماڭىز. بارماي-اق قويىڭىز. ول بەيىتتەن ماسكۇنەم بىرەۋدىڭ سۇيەگى شىعادى»، – دەدىم.
ماعجان وتە تاكاپپار ادام بولعان. باسىن يمەگەن. «بىلگەنىڭدى ىستەي بەر، ولىممەنەن وينادىم» دەپ تۇرعان كىسى قايدان باس يەدى؟ سونداي بيىك تۇلعانىڭ تىم بولماسا ارۋاعىن ءبىر ەڭبەكتەتىپ قالايىق دەگەن ارام وي شىعار. ول ەڭبەكتەمەگەن. ءتىسى دە تۇسپەگەن. الماتىداعى كگب-نىڭ استىندا اتىلىپ كەتكەن.
– ايتقانىڭىز راس بوپ شىقتى ما؟
– رايحان اپاي ءبىر ايداي ءجۇرىپ كەلدى سول جاقتا. كەلگەن سوڭ تەلەفون سوقتى. «باقىتكامال، قالقام، سەنىڭ ايتقانىڭ شىن بولدى. قازىپ العان كور ماسكۇنەم ورىستىڭ مۇردەسى ەكەن» دەدى. سوندا دا كورگەن-بىلگەنىن تولىق ايتقىزىپ، گازەتكە جازاتىن بولىپ كەلىستىك. جەتى كۇننەن كەيىن قوڭىراۋ شالۋعا ۋادە بەرگەن بولاتىن. ۋادەلى كۇنى حابارلاسسام، رايحان اپاي قايتىس بولىپتى. ءسويتىپ ول كىسى 73 جاسىندا ماگاداننان كەلگەننەن كەيىن جەتى كۇندە قايتىس بولدى.
ول كىسى ماگادانداعى باسقا دا اباقتىلارعا سۇراۋ تاستاپ كەتكەن ەكەن. رەسەيدىڭ فەدەرالدىق قاۋىپسىزدىك قىزمەتىنەن «ماعجان جۇماباەۆ دەگەن ادامنىڭ ءبىزدىڭ جەرگە تۇسكەنى تۋرالى ەشقانداي قۇجات تا، دەرەك تە جوق» دەگەن رەسمي جاۋاپ كەلدى. قازىر ول قاعاز مەنىڭ قولىمدا.
– ارىستارىمىزدى «تىعىلىپ عۇمىر كەشىپتى» دەگەندەي ءسوز تاراتقاندارعا نەگە شارا قولدانباسقا؟ زاڭمەن تىيۋعا ارەكەتتەنىپ كورمەدىڭىزدەر مە؟
– ونى ءسىز بەن ءبىز بىرلەسىپ ىستەۋىمىز قاجەت. بۇعان تىيىم سالماي بولمايدى. كوممۋنيستەردىڭ ارىستارىمىزدى اتقانى راس. بۇلايشا وتىرىك اقپار تاراتۋدىڭ قاجەتى جوق. ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ ۇلى سايات اعامەن كەزدەستىم. جاسى 83-تە ەكەن. اكەم ءتىرى دەگەن اقپاراتقا ۇمىتتەنىپ شارلاماعان جەرىم جوق دەيدى ول كىسى. سونشا اقشامدى شىعىندادىم دەيدى. وتباسىنىڭ اۋزىنان جىرىپ، بار تاپقانىن سوعان قۇرتقان عوي. اكەسىن ولتىرگەنى ازداي، ەندى ۇرپاعىن وتىرىكپەن ساندالتىپ قويعان. بۇل دا ادىلەتسىزدىك. شىندىقتى بارداي ايتۋىمىز كەرەك قوي. «سول كەزدە سونداي زامان بولىپ ەدى. ات دەدى – اتتىق، ءولتىر دەدى – ولتىردىك. ولىگىن ىزدەيمىز دەسەڭدەر، جاتقان جەرى انە دەسىن. مەن تالاي ايتتىم، الاشتىڭ رۋحىن ىزدەگىشتەر قولدارىنا ءبىر-ءبىر كۇرەك الىپ ىنتىماقتى اقتارسىنشى، تالاي سۇيەك تابىلادى. نەمەسە انا بورالدايدا قاندى ساي بار. ءۇستىن توپىراقپەن تەگىستەي سالعان. ودان تالاي اسىلدىڭ مۇردەسىن تابۋعا بولادى.
ماعجاندى شىعىس «قاقپايدى»
– قازىرگى وقۋلىقتارعا ماعجان اقىننىڭ شىعارمالارى قانشالىقتى دەڭگەيدە بەرىلىپ كەلەدى؟ قاداعالاپ جۇرسىزدەر مە؟
– كوكەيىڭدى ءتۇسىندىم. وقۋلىق تۇگىل، مەكتەپتەگى پورترەتى الىنا باستاپتى. وسى شىعىس قازاقستاننىڭ ءبىر مەكتەبىندە ارىستار اراسىندا ماعجان جوق بولىپ شىقتى. نەگە جوق دەپ سۇرادىم. بەس ارىستىڭ سۋرەتىن تابۋ قيىن با قازىر؟ انا جەردە ساكەن، مىنا جەردە ءسابيت تۇر. زامان ولاردىكى ەمەس قوي. سوندا مۇعالىم: «اپاي، ماعجاننىڭ ولەڭدەرى توعىزىنشى سىنىپتا عانا بەرىلەدى عوي»، – دەپ قاراپ تۇر. الماتىعا بارعان سوڭ بۇكىل ادەبيەت وقۋلىقتارىن قوپارىپ، جاقسىلاپ ءبىر ماقالا جازايىن دەپ شەشتىم.
ماعجاننىڭ ناسيحاتتالۋىنا ءالى دە كەدەرگى كوپ. ءبىر شىعىس قازاقستاننىڭ وزىندە ەكىۇداي تۇسىنىك بار. ورىستىڭ قۇقايىن كوپ كورگەن اۋدانداردىڭ حالقى ماعجاندى جاقسى كورەدى. اناۋ اقسۋاتتا بولدىم. اقجارداعى اباي، اۋەزوۆ مەكتەپتەرىنە، اقسۋاتتىڭ وزىندەگى مەكتەپتەردە ماعجان تۋرالى ساباق وتكىزبەكشىمىن عوي. ديرەكتورلار قۋانا قارسى العان. ۋاعدالى ساعاتتا كەلسەم، وقۋ ءبولىمىنىڭ باسشىسى تىيىم سالىپ قويىپتى.
اۋداندىق وقۋ ءبولىمىنىڭ باسشىسى «ءبىز ماعجاندى قاقپايمىز» دەگەن جاۋاپ ايتتى. «قاقپايمىز دەگەن نە؟» دەپ ەدىم، «ءبىز ماعجاندى تۇسىنبەيمىز. بىزدە اباي بار عوي» دەدى. قالقام-اۋ، اباي سەندەردىكى ەمەس، اباي بۇكىل قازاقتىكى. «اباي – اقىلدىڭ اقىنى، ماعجان – اقىننىڭ اقىنى» دەگەن ءسوز بار عوي.
«ەندەشە ماعان جوعارىدان رۇقسات قاعاز اكەلىڭىز. ونسىز مەن ءسىزدى سىنىپتارعا كىرگىزبەيمىن» دەيدى. نەمەسە نە ايتاتىنىڭىزدى كونسپەكتىلەپ كورسەتىڭىز دەگەن تالاپ قويدى. ماعجاندى شىعىس شىنىمەن دە، «قاقپايدى» ەكەن.
– كەشىرەرسىز، بىراق بيىل تۇڭعىش رەت وبلىستىق ماعجان وقۋلارى ءوتتى عوي بىزدە. بارلىق اۋداننان وقۋشىلار كەلدى.
– تۇڭعىش رەت ءوتىپ جاتسا جاقسى ەكەن. بىراق ءبولىنۋ بار. «اباي، شاكارىم، مۇحتار ۇشەۋى بىزدىكى، ماعجانىڭ اۋلاق» دەگەن تۇسىنىك بار. كوردىڭىز بە، تۇسىنىك قانداي؟ اتى اقتالعانمەن، ناسيحاتتالۋىندا كەدەرگى بار. وسكەمەندە ۋنيۆەرسيتەت وتكىزگەن كەزدەسۋدى اقسۋاتتىڭ مەكتەبىندە وتكىزۋگە بولمايدى ەكەن. مۇنى باسقاشا قالاي دەپ تۇسىنەمىز؟
ماعجان ەكەۋىمىزدىڭ كورگەن قۇقايىمىز ءبىر بۇل ەمەس. مەنىڭ كانديداتتىق الۋىمنىڭ ءوزى ءبىر جىر. وزگەلەر ديپلومىن ءۇش ايدا العاندا، مەن ءبىر جىل دەگەندە بىراق الدىم. ونىڭ وزىندە باسشىمىز اۋىسىپ بارىپ، امانگەلدى قۇسايىنوۆ دەگەن كىسى ادىلدىك ورناتتى. ودان كەيىن دە وتباسىما، ءوز باسىما قاۋىپ تونگەن كەزدەر بولدى. ودان قۇتىلۋ ءۇشىن ماعجانتانۋ تۋرالى ۇلكەن سۇحبات بەرۋ كەرەك ەدى. گازەتتەرگە باسقىزا الماي اۋرە بولدىم. جۋرناليستەر ۋاعدالاسىپ كەتەدى دە، كەيىن جاعدايدى ءتۇسىندىرىپ قايتا حابارلاسادى. ەڭ اقىرىندا سەرىك جانبولات «الاش ايناسىنا» سۇحباتىمدى شىعارىپ بەردى. سودان كەيىن بارىپ كوزىم اشىلدى.
– سوندا سۇحباتىڭىزدا سىزگە كەدەرگى كەلتىرىپ جۇرگەن ادامداردىڭ اتىن اتادىڭىز با؟
– جوق. نوبايلاپ قانا ايتتىم. سونىڭ ءوزى جەتكىلىكتى بولدى.
زىليحا مەن ماعجاندى ءاليحان قوسقان
– ماعجاننىڭ قانشا ولەڭى بار سوندا؟
– سونى مەن ساناماپپىن. ولەڭ، پوەمالارىن بىلاي قويعاندا، «ساۋاتتى بول» ەڭبەگىنىڭ ءوزى ءۇش كىتاپقا جۇك بولادى. بىرەۋىن تابا المادىق، قالعان ەكەۋى دايىن تۇر. ءۇشىنشىسى ماسكەۋدە دەيدى. سۇراۋ سالعانبىز، جوق دەگەن جاۋاپ كەلدى. ءوزىم بارىپ ىزدەمەسەم، بولمايتىن سياقتى.
– پرەزيدەنت ۇلى دالانىڭ جەتى قىرىن اتادى. سونداعى «ارحيۆ-25» باعدارلاماسى بويىنشا ماعجانعا قاتىستى ۇسىنار جوباڭىز بار ما؟ ماسكەۋگە بارۋ كەرەك دەپ وتىرسىز…
– ونداي جوبا ويلاماپپىن.
– ماعجان شىعارمالارىنىڭ شىعۋ تاريحى جايلى نە ايتا الاسىز؟
– «تۇركىستان» پوەماسىن بىلەسىزدەر. ءبىر عانا مىسال رەتىندە سونىڭ شىعۋ تاريحىن ايتىپ بەرەيىن. بۇل ءوزى وتە تاعدىرلى تۋىندى. ماعجان ومىرىندە ەكى رەت ۇيلەنگەن. ءبىرىنشى جارى زەينەپ شوقاننىڭ ءىنىسىنىڭ جيەنى بولعان. ول بالادان جاستاي قايتىس بولعان. ال ەكىنشى ايەلى زىليحاعا اتتىڭ جالى، تۇيەنىڭ قومىندا ءجۇرىپ قوسىلادى. ۇلانعايىر قازاق دالاسىنان ۇلەسىمىزگە ءتورت-اق وبلىس قالعان كەزدەر بولعان. سول ءتورت وبلىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنا قاراپ تۇردى. استاناسى تاشكەنت بولدى. ءوزىمىزدىڭ وسكەمەن، قاراعاندى، ورال، اقتوبە، كوكشەتاۋدىڭ ءبارى ورىستىڭ ۋىسىندا قالىپ قويدى. 1920 جىلدىڭ كەزى ەدى بۇل. ورىستار ءوزارا سوعىسىپ، بيلىك باسىندا بولعاندار شەتەلگە قاشىپ جاتقان. سول تۇستا ماعجاننىڭ قولىندا كوپ اقشا بولعان ەكەن. زىليحانىڭ كۇيەۋى باشقۇرتتىڭ ميلليونەرى بولعان ادام. قايتىس بولعاندا ۇلكەن ساندىق قالادى ارتىندا. ءىشى تولعان التىن مەن كۇمىس بولىپتى. سوندا ءاليحان بوكەيحانوۆ ماعجانعا بويداق جۇرگەنىن ايتىپ، زىليحاعا ۇيلەنۋگە كەڭەس بەرەدى. «ول ماعان جيەن عوي. ودان تۋعان بالا نە بولادى؟» دەپتى ماعجان. «زىليحا ساعان ۇرپاق سىيلاي ما، جوق پا، ونى ءوزىڭ بىلەسىڭ. بىراق انا التىندى الۋىمىز كەرەك. سول التىنمەن قازاقتىڭ تارىلعان كەرەگەسىن قايتا كەڭەيتەمىز» دەيدى. الگى بايلىقتى وزدەرىندەگى قورمەن بىرىكتىرىپ، شەتەل اسىپ جاتقان ورىس گەنەرالدارى مەن سەناتورلارىنا قولدان شىعىپ كەتكەن وبلىستاردىڭ ءبارىن قايتاراتىن قۇجات جازعىزىپ الىپ قالعان. بۇل ەرلىك كۇنى بۇگىنگە دەيىن جاسىرىن ۇستالۋدا. ايتپەسە قاراعاندى مەن سەمەي ومبىعا، ورال سىبىرگە قاراپ كەتەر ەدى. كەيىن سولجەنيتسىننىڭ قازاق جەرى ءتورت وبلىستىڭ عانا جەرى دەپ جۇرگەنى سول. «تۇركىستان» سونداي الاساپىران كەزدە شىققان. بۇل ءبىر عانا مىسال.
ماعجاننىڭ «شىن ەرتەك» دەگەن پوەماسى بار. سىزدىق كەنەسارين تۋرالى. ورىستار ونى سادىق دەگەن. حان كەنە ۇستالعاندا، ۇلى سىزدىق 11 جاستا بولعان. قوقان حاندىعىندا تاربيەلەنىپ، كەيىن شىعىس تۇركىستاننىڭ باسىن بىرىكتىرگەن. 10 جىل ورىستارمەن سوعىسىپ، ەڭ اياعىندا اۋىر جاراقاتپەن گەنەرال گاۋپماننىڭ قولىنا تۇسەدى. سوندا رومانوۆ پاتشا ولتىرمەۋگە نۇسقاۋ بەرگەن ەكەن. ەگەر سىزدىق ولسە، تۇركى حالىقتارى بىراق كوتەرىلەدى دەپ قورىققان. سىزدىق قىسقا مەرزىمدە قىتايداعى شىعىس تۇركىستان مەن ۇساق تۇركى ۇلىستارىنىڭ باسىن قوسىپ ۇلگەرگەن عوي.
ول كىسى تۇركىستاندا 73 جاسقا دەيىن ءومىر سۇرگەن. اتاقتى جامبىل سول سىزدىق تورەنىڭ اتقوسشىسى بولعان ەكەن. «سىزدىق تورەگە» دەگەن ولەڭدەرى بار. سىزدىقتىڭ ەرلىگى ماعجان جۇماباەۆقا «شىن ەرتەك» پوەماسىن جازعىزعان. سوندا ايتادى:
سىزدىق. ءولدى.
قۇم. كومدى.
تىم-تىرىس، – دەيدى. بايقايسىز با، ءاربىر سوزدەن كەيىن نۇكتە قويىلعان. 1991 جىلى كەڭەستىك جۇيە قۇلاعان سوڭ، ماناش قوزىباەۆ سىزدىق تورەنىڭ دەرەكتەرىن تاشكەنتتەن الدىردى. ونىڭ ەرلىگى مەن ءومىرى تاريحتا ءوز باعاسىن ءالى العان جوق. ەگەر ماعجاننىڭ «شىن ەرتەگى» بولماسا، ول دا جابۋلى كۇيىندە قالار ەدى. ماعجان بولماعاندا، ءبىز باتىر باياندى دا بىلمەس ەدىك. ال «وتىرىك ەرتەگى» دەگەن پوەماسىنىڭ سيۋجەتى كونە يراندا بولعان ەكەن.
ماعجانتانۋشىلاردىڭ ءولىمى دە قۇپيا
– قازىر «تانۋشىلار» كوبەيىپ كەتتى عوي. جالپى، بۇل دۇرىس ءۇردىس پە؟ «ماعجانتانۋشى» دەگەن اتقا «تالاسۋشىلار» كوپ پە؟
– مەن بۇعان دەيىن ماعجانتانۋشى رەتىندە ءوزىمدى جارنامالاپ، جارىققا شىعۋعا ۇمتىلمادىم. عىلىمي ورتا عانا ءبىلدى. سەبەبى، ەرتە شاقىرعان اتەشتىڭ باسىن كەسەدى. بىردەن الاۋلاتىپ اكەتسەم، وسى كۇنگە جەتپەس ەدىم. عىلىمي جولدان ىعىستىرىپ تاستاۋشى ەدى. ويتكەنى ماعجانمەن اينالىسقان باتىرحان دارىمبەتوۆ ماشينە اپاتىنان كەتتى. ماعجاندى زەرتتەپ جۇرگەن ەرىك اسقاروۆ اقىننىڭ 110 جىلدىق تويىنان كەلە جاتقان جولدا كولىك اپاتىنان كەتتى. تاعى ءبىر شىمكەنتتىك عالىم ايەل بولدى، اتى ەسىمە تۇسپەي تۇر. ول دا كولىك اپاتىنان كوز جۇمدى. «ماعجان پوەزياسىنداعى فيلوسوفيا» تاقىرىبىنا قالام تەربەپ جۇرەتىن. ايتەۋىر ارتىندا ەڭبەگى قالدى. ونداي قاستاندىقتىڭ نەشە ءتۇرىن ماعان دا جاسادى. ويپىل-تويپىل، بىلاي. ازىرگە امانمىن. ونىڭ ءوزى ءبىر جىر. كەيىن ايتام.
– قازىر ايتۋعا بولماي ما؟
– كەيىن ءوزىم، اسىقپاي وتىرىپ جازعىم كەلەدى. ولاردىڭ ماعان نە ىستەگەنىن، قالاي ىستەگەنىن.
– سوندا ۇشەۋىنىڭ دە اپاتتان قايتىس بولۋى جاي عانا سايكەستىك ەمەس دەيسىز عوي؟
– ەندى ول دالەلسىز دۇنيە بولعانمەن، ءىشىڭ قۇرعىر سەزەدى عوي. بىردە مارقۇم باتىرحان دارىمبەتوۆ ەسىك قاعىپ كىردى. جالعىز وتىرعام. ماعجاننىڭ ەرتەگىلەرى مەن مىسالدارىن الىپ كەپتى. «مىنانى الشى، بولاشاقتا ساعان ىسكە جارايدى»، – دەدى بەرىپ تۇرىپ. «باتىرحان، ءسىز ءوزىڭىز دە ماعجانتانۋشى ەمەسسىز بە؟» دەدىم. «ءاي وسى مەن ماعجانتانۋعا جەتە المايتىن سەكىلدىمىن» دەدى كەيىپ. ول ماعجاننىڭ ليريكاسىنان دوكتورلىق ديسسەرتاتسياعا دايىندالىپ جۇرگەن. تۇرىك پەن قازاق الەمىنىڭ بايلانىسىن ەڭ ءبىرىنشى باتىرحان جازعان. ماعجان پوەزياسىندا تۇركى تاقىرىبى بار ەكەنىن قوزعاپ، تۇركياعا بارىپ، تۇرىكتەردى بىزگە ەرتىپ اكەلگەن سول دارىمبەتوۆ ەدى.
ماعجانتانۋشىلار كوپ بولعانىمەن، «ماعجانتانۋ ورتالىعى» كەرەك. 125 جىلدىق تويىندا پەتروپاۆلداعى ۋنيۆەرسيتەت رەكتورىنا سونداي ۇسىنىس ايتتىم. كەلىپ-كەتىپ ءجۇرىپ-اق كومەك بەرەر ەدىم، اشىلسا.
– ماعجاندى زەرتتەگەنىڭىز ءۇشىن قۇقايدى كوپ كوردىم دەپ وتىرسىز. ونىڭ ارتىندا ناقتى كىمدەر تۇر. ول ۇيىم با؟ ناقتى ادام با؟ بولماسا وزگە ءبىر مەملەكەت پە؟ مىسالى، شاكارىمدى ايتساق، ار جاعىنان قاراسارتوۆتار شىعادى. ال ماعجاننىڭ ارتىندا كىمدەر تۇر؟
– ءبارىنىڭ ۇلەسى بار. اتالارىنىڭ اتى شىقپاۋىن قالايتىندار كوپ ماعجاننىڭ ىسىندە. ولار ادەمى-ادەمى قىزمەتتە وتىر. و باستا ماعجان مەن ابايدى تالاستىرىپ قويعان – ءسابيت مۇقانوۆ. ءبىر كەزدەرى قازاق ادەبيەتىنىڭ باسىندا احمەت تۇرۋ كەرەك دەگەندەر بولدى. مىرجاقىپ ول بيىكتە اباي تۇر دەپ جازعان. وسى كەزدە ءسابيت تۇرىپ، ابايدىڭ ورنىنا ماعجاندى قويۋ كەرەك دەگەن اڭگىمە شىعارعان. سول ارقىلى ول شىعىس پەن پەتروپاۆلدى ءبىر-بىرىنە ايداپ سالعان. وسى تايتالاس ماعجاندى قارالاعان ماقالالار مەن كورسەتكەن حاتتاردىڭ تۋىنداۋىنا تۇرتكى بولدى. قازىر قوپارساق، سونىڭ ءبارى شىعايىن دەپ تۇر.
– ماعجاننىڭ زەرتتەلۋى وسىنشا ماشاقاتپەن ءجۇرىپ جاتسا، ءتول تۋىندىلارىنىڭ ءحالى نەشىك سوندا؟
– ماعجاننىڭ 1912 جىلى جازىلعان «وت»، «پايعامبار»، «كۇنشىعىس» دەگەن ولەڭدەرى بار. «پايعامباردا» «ەنتەلەگەن كادىمگى يۆان ەسالاڭ» دەگەن ءسوز بار. 2009 جىلى «ارىس» باسپاسىنان شىققان شىعارمالار جيناعىنان سول جولدار الىنىپ قالىپتى. قۇراستىرۋشىلاردان سۇراسام، ورىسقا ءتىلى ءتيىپ تۇر عوي دەگەندى ايتادى. «وت» تا قيدالانعان. «ورال تاۋىنان» 12 جول كەسىپ تاستاپتى. كەيىن وسى ماسەلەنى الماتىدا عالىمداردىڭ الدىنا، ءبىر كونفەرەنتسيادا كوتەردىم. «100 جىل بۇرىن اتىلىپ كەتكەن ماعجاندى قايتادان اتۋعا سىزدەرگە كىم پراۆو بەردى؟» دەدىم. سول ءسوزى ءۇشىن ماعجان اتىلعان ەدى. ول تۋرالى مەن ەڭبەكتەرىمدە جازدىم. ءبىزدىڭ باستى تراگەديامىز، عالىمدار ءبىر-ءبىرىمىزدى وقىمايمىز. وقىسا، «ەنتەلەگەن كادىمگى يۆان ەسالاڭ» دەگەن سول ءسوز قىسقارماۋشى ەدى. 1932 جىلى ءسابيت مۇقانوۆ «قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى» دەگەن كىتاپ جازادى. سوندا الگى جولدى قاتتى سىنايدى، «ەسالاڭ يۆان» دەپ وتىرعانى كوممۋنيستەر دەپ كورسەتەدى. «پايعامبار» جازىلعاندا رومانوۆتار اۋلەتى بيلىك ەتىپ تۇرعان كەز. قايداعى بولشەۆيك؟ «انا ءتىلى» گازەتىندەگى ماقالامدا سونىڭ ءبارىن دالەلدەپ جازدىم.
– ماعجاننان ۇرپاق قالدى ما؟
– جوق. 1917 جىلى زەينەپكە ۇيلەنەدى. 1919 جىلى ماعجان ۇلدى بولادى. بىراق زەينەپ بالادان كوز جۇمعان. ول كەزدە ازامات سوعىسى ءجۇرىپ جاتقان كەز. ماعجان ۇلىنا گراجدان دەپ ات قويعان. سول گراجدان التى ايدان كەيىن كوز ءتيىپ، شەتىنەيدى. ماعجان ومبىدا جۇرگەن كەزى. زەينەپتىڭ دە، گراجداننىڭ دا توپىراعىنا قاتىسا الماعان. ال زىليحا جيەنى بولعانىن ايتتىق. ودان دا بالا بولمادى. زىليحا 1990 جىلى توقسانعا كەلىپ قايتىس بولدى. ولگەنشە ماعجاننىڭ وتىن وشىرمەي ءوتتى.
ەسىمجان ناقتىبايۇلى،
"Altay news"
