Maǵjantanýshy Baqytjamal Qanarbaeva Altay news.kz basylymyna suhbat berip, qundy málimetterimen bólisken eken. Oqyrmandarǵa tolyq mátinin usynyp otyrmyz.
Redakııamyzǵa maǵjantanýshy jerlesimiz Baqytkamal Qanarbaeva kelip ketti. Maǵjan óleńderiniń órshil rýhy etinen ótip, súıegine sińip ketken jan eken. Ár sózi mirdiń oǵyndaı.
Alǵash ustatqan kim edi?
– Baqytkamal apaı, siz keńestik júıede bilim alǵan adamsyz. Maǵjan aqynnyń esimin alǵash qashan estidińizder?
– Meniń negizgi mamandyǵym – jýrnalıst. O zamanda Maǵjandy qubyjyq qyp aıtatyn. Keıin bildik olaı emes ekenin.
1986 jyly kóterilis bolǵanyn bilesiz. A. Baıtursynov atyndaǵy til ınstıtýty men M.Áýezov atyndaǵy ádebıet jáne óner ınstıtýty tolǵan repressııa tutqyndary edi. M.Qarataev 10 jyl, B.Ysqaqov bes jyl abaqtyda otyrǵan. Solardan kórdi, sender kek aldyńdar dep. Máskeýden kelgen KGB ókilderi olardy túgel jumystan alyp, ınstıtýtty alastap shyqty. Qaıtadan kadr jınaý kerek edi. Dıqan Qamzabek, Gúlzııa Pirálıeva, Qulbek Ergóbek sııaqty birneshe talantty jasty Áýezov ınstıtýtyna aldy. Men de solardyń qatarynda folklor bólimine kirdim.
1988 jyly Maǵjan aqtaldy. Arystar jaryqqa shyǵyp, zertteı bastadyq. Jetekshilerimiz taqyryp beredi. Biraq eshbiri Maǵjanǵa jolamaı qoıdy. Jaı ǵana maqtaǵanda túbin túsiredi. Biraq jeme-jemge kelgende, eshqaısysy zertteýge almaıdy. Osy oıymdy Serik Qırabaevqa aıttym. «Ne isteısiń sen?» dep ózime suraq qoıdy. «Baqytkamal-aý, qalqam-aý, jigitter qorqyp jatqan dúnıege eki kishkene balańyz bola turyp siz qalaı barasyz», – dedi. «Kóreıin» dep qoımadym. Maǵjanǵa osylaı keldim. Ómirimde 10 kitap jazyppyn. Sonyń tórteýi Maǵjanǵa arnaldy.
– Aty aqtalǵan Maǵjannan nege bári qashady sonda?
– Maǵjan 1960 jyly aqtalý kerek bolǵan. Kim kedergi bolǵanyn bilip otyrsyz…
– Bilmeıdi ekenbiz…
– Qalaı bilmeısiz? Ábdildá Tájibaev qoı. Sol bas bolyp, segiz adam qol qoıyp, Maǵjandy KGB-ǵa bergen ǵoı. KGB-nyń «Aqtaýǵa bola ma?» degen saýalyna: «Joq, aqtaýǵa bolmaıdy. Munyń óleńderi tunyp turǵan bále saıasat. Ózi erotıkany kúshti jazady. Onyń ústine «Áldıle ólim, áldıle» dep ólimdi nasıhattaıdy» degen jeleýlermen qaıta japtyryp tastaǵan. Osy kezde Oljas Súleımenov, Murat Áýezov bastaǵan Máskeýdegi «Jas tulpar» uıymynyń músheleri Almatyǵa kelip, Maǵjannyń áıeli Zylıhadan aqyn shyǵarmalaryn alady. Mashınkamen 20 ekzemplıaryn basyp, jasyryn taratady. Muqaǵalılar sonda baryp Maǵjanmen tanysady. Sonyń áserinen Muqań «Oıataıyq aqyndy» degen óleń jazady. «Aǵalar, Maǵjandy aqtaýǵa kómektesińder» degen sóz ǵoı. Aǵalar qaıdan tyńdasyn? Eger Maǵjandy oıatsa, portretterdiń orny aýysady ǵoı. Ózderiniń ornyna Maǵjandar keledi. Ábdildá Tájibaevtyń «Portretter» degen shyǵarmasy bar. «Ol portretter kelgende, biz yǵysamyz» degen oı bar álgi shyǵarmasynda. Rasynda, solaı boldy.
– Júsipbek Aımaýytov Maǵjandy myqty aqyn bolǵanymen, óz baǵytyn tappaǵan dep baǵalaǵan eken. Alashordaǵa da asa bir eńbegi sińip ketpegen degen pikirler aıtylyp júr. Osy qanshalyqty durys pikir. Qalaı oılaısyz?
– Shynyn aıtý kerek, Maǵjandy bálendeı Alashordanyń rýhynda ketti dep aıta almaımyn. Múmkindik bolsa, Maǵjan taza ǵalym, taza pedagog bolyp qalǵysy kelgen. Sondaı bir armany bolǵan eken. Sosyn, bulardyń arasynda ıdeologııalyq tartys boldy. Sol ǵoı birin-biri ustap bergen.
– Búgin ǵana áleýmettik jelige NKVD-ǵa qyzmet etken qazaq zııalylarynyń tizimi shyqty. Maǵjandy ustap bergen kim?
– Maǵjannyń aınalasynda kórsetýshiler kóp boldy. Eń birinshi túrmege salǵan kisi – Tarbaǵataıdyń týmasy. Burynǵy Qaroı, qazirgi Qarasý aýylynda týǵan Kólbaı Tógisov. Sol kisi aqyndy 1918 jyly túrmege salyp, alty aı ustaǵan. «Áne atam, mine atam» dep otyrǵan. «Solshyl eserler» degen partııa bolǵan. K.Tógisov sonyń múshesi eken. Maǵjandy janyndaǵy eki adammen ustap otyrǵanda, Reseıden qashqan admıral Kolchak Ombyǵa keledi. Sol kezde Kolchakqa Álıhan Bókeıhanov telegramma salady. «Andaǵy jerden qazaqtyń aqyny Maǵjan Jumabaevty shyǵaryp alyńyz. Al Kólbaı Tógisovti ornynda atyp tastańyz», – deıdi. Kólbaı qashady. Artynan qýyp júrip atady.
– Álıhan nege ondaı tapsyrma berdi?
– Kólbaı Tógisov Á.Bókeıhanovtyń basyna 10 myń rýbl, Ahmettiń basyna úsh myń rýbl tikken. Kólbaıdyń kózin qazir qurtpasa, keıin ózderin óltiretin edi.
Ashtyqty jazǵany úshin atylǵan
– Eger Alashordaǵa sonshalyq eńbegi sińip ketpese, Maǵjan aqyn bolshevıkter úshin nesimen qaýipti boldy?
– Maǵjan Jumabaev 1923 jyldyń aıaǵynda Máskeýge barady. Ol kezde soıalıstik realızmniń negizi salynyp jatqan bolatyn. Maǵjan sony talqandaýǵa baryp otyr. Oryssha óte saýatty adam bolǵan.
«Osyǵan deıin óz betinshe damyp kelgen qazaq ádebıeti soıalıstik realızmge muqtaj emes. Árkim óz ádebıetiniń tabıǵı bolmysyn saqtaý kerek» degen pikir aıtady. Sonda «Kindik» baspasynyń dırektory Názir Tórequlov janyndaǵy bir top adammen jerlesterdiń uıymynda Maǵjandy talqandap synaıdy. «Maǵjan zamanynan azyp ketken aqyn. Maǵjannyń oqýlyqtarynyń bári zııandy. Búginnen bastap alynsyn» deıdi. 1925 jyldyń qańtarynan bastap Maǵjannyń búkil kitaptary tutqyndala bastaıdy. Bul onyń taǵdyryna áser etken ekinshi adam.
– Sonda soıalıstik realızmge qarsy shyqqany úshin qýdalaý bastaldy deısiz ǵoı?
– Qazaq ádebıetinde 1925 jylǵa deıin jazylǵan shyǵarmanyń bári modernızm. Sol zamandaǵy batystyń ádebıetinen eshbir kem emes edi. 1925 jyldan bastap Stalın men Gorkıı qol qoıyp, soıalıstik realızm aǵymyn bekitti. 1924 jyly Maǵjan «Alqa» arqyly soǵan qarsy shyqty. Sol úshin 1929 jyly tutqyndalyp, 10 jylǵa ketti. Jeti jyl otyrdy da, úsh jylyn keshirip, qaıtyp keldi. 1936 jyly maýsymda keldi. 1937 jyly 30 jeltoqsanda qaıta qamaldy. 1938 jyly aqpanda atyldy. Sol úzilgen iz 1960 jyly biraq jalǵandy. Osy kezde postmodernızm baǵytyndaǵy Zeıin Shashkınniń «Doktor Darhany» shyqty. Postmodernızmdi Oralhan Bókeı damytyp sentımentalızmge, Tólen Ábdik sıýrrealızmge bastady. Sonda 35 jyl boıy qazaq ádebıeti batpaqtap turǵan. Maǵjan sonyń aldyn alǵysy kelgen. Maǵjannyń bilimi telegeı-teńiz bolǵan eken. Jaýlaryn qorqytqan osy. Ondaı bilim eshbirinde joq edi. 1960 jyly Ábdildá Tájibaev aıtady «Maǵjannyń basyn qurtqan eń báleket dúnıe – telegeı-teńiz bilimi» dep. Sonda bilimniń kóp bolýy da keıde sor eken.
– Atylýyna da osy áreketi sebepker boldy deısiz be?
– Joq. Bulardy satqyn, shpıon dep aıyptaǵandaryn bilesiz. 1921-22 jyldary qazaq dalasynda 2,5 mln. qazaq ashtyqtan qyrylyp, 1,5 mln. qazaq bosyp ketken. Onyń deregi meniń qolyma Máskeýden odaq qulamaı turǵan kezde túsken. Al sol tusta bul baspasóz úshin jabyq taqyryp edi. Aıtqyzbady, jazǵyzbady. Eger Qazaqstanda ne bolyp jatqanyn bilse, damyǵan elder bolshevıktermen qarym-qatynasyn úzedi dep qoryqqan. Sol jabyq taqyrypty Beıimbet Maılın «Aıt kúnderi» men «Kúlpáshte», Júsipbek Aımaýytov «Jańabaıdyń jantaǵy» deıtin tragedııasynda, Sáken Seıfýllın «Arýaqtar elesinde» jazdy. Osy dúnıeler shyqqannan keıin baryp Maǵjannyń «Jan sózi» shyqty. Barlyǵy ashtyqty soıyp turyp synaǵan týyndylar edi. Bolshevıkter Qazaqstandaǵy jaǵdaıdy álem bilip qoıdy dep, shabyna shoq tústi. Ondaı «satqyndyq» jasaǵandar aman qalmaýy kerek edi. Sonda bul tórteýiniń atylýynyń túpki sebebi bireý ǵana. Ol – ashtyq taqyryby.
Qazaqstanǵa qaıtqysy kelmegen
– Jaýlary dep otyrǵanyńyz kimder? Sol baıaǵy N.Tórequlovtar ma?
– Maǵjan aqynnyń sońyna sham alyp túsken úshinshi adam Ábdirahman Baıdıldın. Óziniń jerlesi, Petropavldiki. Maǵjannyń qyr sońynan qalmaı, erip júredi eken. Sonda keıbireýler mazaq qylady eken. Uıat bolsa da aıtaıyn, «Búgin Maǵjan qandaı jel shyǵardy» dep suraıtyn kórinedi. Ábdirahman Baıdıldın ol tusta Máskeýdege ortalyq baspanyń qazaq sekııasynyń qyzmetkeri bolatyn. Bul da taǵdyrynda úlken ról atqardy.
Eń sumdyǵy Sábıt Muqanov boldy. Sábıt nege sońyna tústi? 1919 jylǵy soǵys kezinde jetim bala Sábıtti Maǵjan atasy Jumabaı qajyǵa jiberedi. Jumabaı qajynyń jylqysynda Kókdaýyl degen seter aty bolady. Birde Sábıt shanaǵa sol Kókdaýyldy jegip, baıdyń balalaryn qydyrtyp júredi. Sonda Kókdaýyldyń aıaǵy inge kirip, mertigedi. Atpaz Jumabaı Sábıtti bıshikpen sabap-sabap, ýáde etken kıimin de bermeı, qýyp jibergen ǵoı. «Ómir mektebinde»: «Beken degen ońbaǵan, ýáde bergen kıimin bermedi» dep aıtady. Al sebebin qozǵamaıdy. Sol kúnnen bastap Sábıt Jumabaev áýletine óshikken, sońyna túsken. Maǵjannyń ustalýyna Sábıt Muqanovtyń róli úlken.
1936 jyly Maǵjan keshirim aldy dedik qoı. Sol kezde aqynnyń Qazaqstanǵa qaıtqysy kelmegen.
- Nege?
-Túrmede Ivan Fetısov degen Parıjden oqyp kelgen professormen birge otyrady. Sol Fetısovtan medıına ilimin úırenip, feldsher degen mamandyq alyp shyǵady. Sol kisi Maǵjanǵa qaıtpa degen aqyl aıtady. «Qazir Qazaqstanda qanqasap júrip jatyr, sen qal» dep, óziniń Lenıngradtaǵy Taısıa atty qaryndasynyń telefon nómirin beredi. Professordyń aqylyn alyp, áıeli Zylıhamen Lenıngradta qalmaqshy bolǵan. Áıeli Maǵjan sotty bolǵan jyldary 14 ret izdep barǵan ǵoı. Sóıtip turǵanda Sábıt Muqanovtan hat keledi.
«Biz sizdi keshirdik. Kommýnıstik partııa bárin keshire de biledi. Kelińiz, sizdi Jazýshylar odaǵyna múshe qylamyz» dep hat jazady. Sábıt Muqanov KGB qyzmetkeri bolǵan eken. Ózi ShON-nyń múshesi bolǵanyn eńbekterinde ashyq aıtady. Ony «Qarabórik» dep ataǵan. Qazaqstanda bolǵan 360 kóterilistiń Kókshetaýdaǵy bireýin osy Sábıt qanmen basqan. Qolyna qarý alyp, jerlesterin óz qolymen atqan. Bul da tarıhta bar. Maǵjan hatqa aldanyp, Qazaqstanǵa oralǵan. Osylaısha aldap ákelip, Qazaqstanda atqyzyp otyr ǵoı.
Maǵjannyń taǵdyryna áser etken taǵy bir adam Ǵabbas Toǵjanov edi. Onyń urpaqtary qazir bılikte júr. Odan keıingilerdiń biri – Ábdildá Tájibaev. «Kórsetem Maǵjandarǵa tórdiń kórin» dep júrgen sol. Keıin Maǵjan aqtalǵanda, «Maǵjannyń arýaǵy, keshir meni» dep maqala jazdy «Mádenıet» gazetine. Ol kezde «Mádenıet» gazet bolǵan. Maqalanyń qıyǵy mende áli bar. Sol maqalasynda ol «Meni aıdap salǵan Ǵabbas Toǵjanov edi. Men ol kezde 18 jastaǵy jýrnalıstpin. Anaý – redaktor, men aıtqanyn oryndadym», – deıdi.
Al 1960 jyly Jazýshylar odaǵynyń basynda turǵan Á.Tájibaev aqyndy aqtatqyzbaı qoıǵanyn aıttyq.
Arystardyń arýaǵy aqshanyń kózi bop tur
– «Maǵjan bertinge deıin tiri bolǵan» deıtinderge aıtaryńyz bar ma? Bireýler Magadannan kóripti degen áńgimeler boldy ǵoı?
– Ótirik sóz. Osy máseleni maǵan stýdentter de jıi qoıady. Ol ótirik sóz. Maǵjandardy úkim shyqpastan úsh kún buryn atyp tastap otyrǵan eken. Aldymen atyp tastaıdy, sosyn úkim shyǵarady. Munyń jaı-japsaryn KGB-nyń óz adamdary izdep, anyqtapty. KGB-nyń ishinde de ultjandy azamattar bolǵan. 1960 jyly Maǵjan aqtala almaı jatqan kezde Tashkentten Almatyǵa aýysyp kelgen jerlesteri dokýmenttiń bárin kótertken. Solar burynnan KGB-da isteıtin bir orys shaldy tabady. «Maǵjandardy atyp jatqanda men 17 jastaǵy jigit edim. Otyryp qaǵazdardy toltyram. Úkim shyqpastan atylyp jatqandardyń ishinde Maǵjan da bolǵan. Bir túnde 37 adam atyldy» dep kýálik etken. Sonda Maǵjan Almatynyń aıaq jaǵyndaǵy Yntymaqta jatyr degen sóz. Osy týraly men «Alash aınasyna» suhbat bergende aıttym. «Maǵjannyń súıegin tapqylaryń kelse, Yntymaqty qoparyńdar» – dedim. Ol jerde kóp adam jatyr.
– Sonda mundaı jalǵan qaýeset taratý kimge paıdaly?
– Ótkende ǵana Yntymaq jaqta bireýler bassúıek taýyp alypty. Álgi baspen birge shyqqan kózildirik Ilııas Jansúgirovtikine keledi eken. Bular nege Maǵjandar tiri bolǵan dep halyqty aldaıdy? Onyń túbinde aqsha jatyr. Tiri bolǵan dep daqpyrt taratady da, izdeýge aqsha bóldiredi. Ol aqsha keıin bóliske túsedi.
«Sáken tiri qapty, Ahmetti ana jerden kórdik, Beıimbetti myna jerden kórdik, Maǵjan Magadanda bopty» degen áńgimeler kóp. Sonyń báriniń túbinde aqsha jatyr.
Ekinshi sebebi de bar. Ultqa qatysty qylmystyń bárinde qaýipsizdik qyzmetiniń aty atalady. Sol túsken bedeldi saqtaý úshin de osyndaı aqparat taratady. «Biz olardy ólimge qımaı, qoıa bergenbiz» degen tuspal jatyr ar jaǵynda. Sol kezde Alash arystaryn atqan KGB jendetteriniń ózderin de aman qaldyrmaǵan. Bári atylyp ketti. Óıtkeni olar shyndyqty biletin. Keıin shyǵarýy múmkin edi. Keıingi KGB muragerleri neden qorqatynyn túsinbeımin. Olardyń arlary taza ǵoı. Kerisinshe shyndyqty ashpaı ma? Ol shyndyq erte me, kesh pe, báribir shyǵady. Aqıqattyń ashylýyna kómektesse, qaýipsizdik ókilderin halyq ta syılap, senetin bolady.
– Magadanǵa arnaıy komıssııa bardy dep estip edik…
– Qalıjan Jumabaev deıtin Maǵjannyń inisi bar. Sonyń qyzy Raıhan Jumabaeva Magadanǵa baryp keldi. Barmas buryn maǵan habarlasty.
«Reseıde bireý Maǵjan deıtin qazaqtyń aqynymen birge otyrǵanmyn dep júr eken. Tisi túsip qalǵanyn, eńbektep áreń júrgenin aıtypty. Sol kisiniń beıitin kórsetip bere alam depti. Siz de barsańyz», – degen ótinish aıtty. Men sonda: «Raıhan apaı, siz bosqa sharshamańyz. Barmaı-aq qoıyńyz. Ol beıitten maskúnem bireýdiń súıegi shyǵady», – dedim.
Maǵjan óte tákappar adam bolǵan. Basyn ımegen. «Bilgenińdi isteı ber, ólimmenen oınadym» dep turǵan kisi qaıdan bas ıedi? Sondaı bıik tulǵanyń tym bolmasa arýaǵyn bir eńbektetip qalaıyq degen aram oı shyǵar. Ol eńbektemegen. Tisi de túspegen. Almatydaǵy KGB-nyń astynda atylyp ketken.
– Aıtqanyńyz ras bop shyqty ma?
– Raıhan apaı bir aıdaı júrip keldi sol jaqta. Kelgen soń telefon soqty. «Baqytkamal, qalqam, seniń aıtqanyń shyn boldy. Qazyp alǵan kór maskúnem orystyń múrdesi eken» dedi. Sonda da kórgen-bilgenin tolyq aıtqyzyp, gazetke jazatyn bolyp kelistik. Jeti kúnnen keıin qońyraý shalýǵa ýáde bergen bolatyn. Ýádeli kúni habarlassam, Raıhan apaı qaıtys bolypty. Sóıtip ol kisi 73 jasynda Magadannan kelgennen keıin jeti kúnde qaıtys boldy.
Ol kisi Magadandaǵy basqa da abaqtylarǵa suraý tastap ketken eken. Reseıdiń federaldyq qaýipsizdik qyzmetinen «Maǵjan Jumabaev degen adamnyń bizdiń jerge túskeni týraly eshqandaı qujat ta, derek te joq» degen resmı jaýap keldi. Qazir ol qaǵaz meniń qolymda.
– Arystarymyzdy «tyǵylyp ǵumyr keshipti» degendeı sóz taratqandarǵa nege shara qoldanbasqa? Zańmen tyıýǵa árekettenip kórmedińizder me?
– Ony siz ben biz birlesip isteýimiz qajet. Buǵan tyıym salmaı bolmaıdy. Kommýnısterdiń arystarymyzdy atqany ras. Bulaısha ótirik aqpar taratýdyń qajeti joq. Ilııas Jansúgirovtiń uly Saıat aǵamen kezdestim. Jasy 83-te eken. Ákem tiri degen aqparatqa úmittenip sharlamaǵan jerim joq deıdi ol kisi. Sonsha aqshamdy shyǵyndadym deıdi. Otbasynyń aýzynan jyryp, bar tapqanyn soǵan qurtqan ǵoı. Ákesin óltirgeni azdaı, endi urpaǵyn ótirikpen sandaltyp qoıǵan. Bul da ádiletsizdik. Shyndyqty bardaı aıtýymyz kerek qoı. «Sol kezde sondaı zaman bolyp edi. At dedi – attyq, óltir dedi – óltirdik. Óligin izdeımiz deseńder, jatqan jeri áne desin. Men talaı aıttym, alashtyń rýhyn izdegishter qoldaryna bir-bir kúrek alyp Yntymaqty aqtarsynshy, talaı súıek tabylady. Nemese ana Boraldaıda qandy saı bar. Ústin topyraqpen tegisteı salǵan. Odan talaı asyldyń múrdesin tabýǵa bolady.
Maǵjandy Shyǵys «qaqpaıdy»
– Qazirgi oqýlyqtarǵa Maǵjan aqynnyń shyǵarmalary qanshalyqty deńgeıde berilip keledi? Qadaǵalap júrsizder me?
– Kókeıińdi túsindim. Oqýlyq túgil, mekteptegi portreti alyna bastapty. Osy Shyǵys Qazaqstannyń bir mektebinde arystar arasynda Maǵjan joq bolyp shyqty. Nege joq dep suradym. Bes arystyń sýretin tabý qıyn ba qazir? Ana jerde Sáken, myna jerde Sábıt tur. Zaman olardiki emes qoı. Sonda muǵalim: «Apaı, Maǵjannyń óleńderi toǵyzynshy synypta ǵana beriledi ǵoı», – dep qarap tur. Almatyǵa barǵan soń búkil ádebıet oqýlyqtaryn qoparyp, jaqsylap bir maqala jazaıyn dep sheshtim.
Maǵjannyń nasıhattalýyna áli de kedergi kóp. Bir Shyǵys Qazaqstannyń ózinde ekiudaı túsinik bar. Orystyń quqaıyn kóp kórgen aýdandardyń halqy Maǵjandy jaqsy kóredi. Anaý Aqsýatta boldym. Aqjardaǵy Abaı, Áýezov mektepterine, Aqsýattyń ózindegi mektepterde Maǵjan týraly sabaq ótkizbekshimin ǵoı. Dırektorlar qýana qarsy alǵan. Ýaǵdaly saǵatta kelsem, oqý bóliminiń basshysy tyıym salyp qoıypty.
Aýdandyq oqý bóliminiń basshysy «Biz Maǵjandy qaqpaımyz» degen jaýap aıtty. «Qaqpaımyz degen ne?» dep edim, «Biz Maǵjandy túsinbeımiz. Bizde Abaı bar ǵoı» dedi. Qalqam-aý, Abaı senderdiki emes, Abaı búkil qazaqtiki. «Abaı – aqyldyń aqyny, Maǵjan – aqynnyń aqyny» degen sóz bar ǵoı.
«Endeshe maǵan joǵarydan ruqsat qaǵaz ákelińiz. Onsyz men sizdi synyptarǵa kirgizbeımin» deıdi. Nemese ne aıtatynyńyzdy konspektilep kórsetińiz degen talap qoıdy. Maǵjandy Shyǵys shynymen de, «qaqpaıdy» eken.
– Keshirersiz, biraq bıyl tuńǵysh ret oblystyq Maǵjan oqýlary ótti ǵoı bizde. Barlyq aýdannan oqýshylar keldi.
– Tuńǵysh ret ótip jatsa jaqsy eken. Biraq bóliný bar. «Abaı, Shákárim, Muhtar úsheýi bizdiki, Maǵjanyń aýlaq» degen túsinik bar. Kórdińiz be, túsinik qandaı? Aty aqtalǵanmen, nasıhattalýynda kedergi bar. Óskemende ýnıversıtet ótkizgen kezdesýdi Aqsýattyń mektebinde ótkizýge bolmaıdy eken. Muny basqasha qalaı dep túsinemiz?
Maǵjan ekeýimizdiń kórgen quqaıymyz bir bul emes. Meniń kandıdattyq alýymnyń ózi bir jyr. Ózgeler dıplomyn úsh aıda alǵanda, men bir jyl degende biraq aldym. Onyń ózinde basshymyz aýysyp baryp, Amangeldi Qusaıynov degen kisi ádildik ornatty. Odan keıin de otbasyma, óz basyma qaýip tóngen kezder boldy. Odan qutylý úshin maǵjantaný týraly úlken suhbat berý kerek edi. Gazetterge basqyza almaı áýre boldym. Jýrnalıster ýaǵdalasyp ketedi de, keıin jaǵdaıdy túsindirip qaıta habarlasady. Eń aqyrynda Serik Janbolat «Alash aınasyna» suhbatymdy shyǵaryp berdi. Sodan keıin baryp kózim ashyldy.
– Sonda suhbatyńyzda sizge kedergi keltirip júrgen adamdardyń atyn atadyńyz ba?
– Joq. Nobaılap qana aıttym. Sonyń ózi jetkilikti boldy.
Zylıha men Maǵjandy Álıhan qosqan
– Maǵjannyń qansha óleńi bar sonda?
– Sony men sanamappyn. Óleń, poemalaryn bylaı qoıǵanda, «Saýatty bol» eńbeginiń ózi úsh kitapqa júk bolady. Bireýin taba almadyq, qalǵan ekeýi daıyn tur. Úshinshisi Máskeýde deıdi. Suraý salǵanbyz, joq degen jaýap keldi. Ózim baryp izdemesem, bolmaıtyn sııaqty.
– Prezıdent Uly dalanyń jeti qyryn atady. Sondaǵy «Arhıv-25» baǵdarlamasy boıynsha Maǵjanǵa qatysty usynar jobańyz bar ma? Máskeýge barý kerek dep otyrsyz…
– Ondaı joba oılamappyn.
– Maǵjan shyǵarmalarynyń shyǵý tarıhy jaıly ne aıta alasyz?
– «Túrkistan» poemasyn bilesizder. Bir ǵana mysal retinde sonyń shyǵý tarıhyn aıtyp bereıin. Bul ózi óte taǵdyrly týyndy. Maǵjan ómirinde eki ret úılengen. Birinshi jary Zeınep Shoqannyń inisiniń jıeni bolǵan. Ol baladan jastaı qaıtys bolǵan. Al ekinshi áıeli Zylıhaǵa attyń jaly, túıeniń qomynda júrip qosylady. Ulanǵaıyr Qazaq dalasynan úlesimizge tórt-aq oblys qalǵan kezder bolǵan. Sol tórt oblys Túrkistan Respýblıkasyna qarap turdy. Astanasy Tashkent boldy. Ózimizdiń Óskemen, Qaraǵandy, Oral, Aqtóbe, Kókshetaýdyń bári orystyń ýysynda qalyp qoıdy. 1920 jyldyń kezi edi bul. Orystar ózara soǵysyp, bılik basynda bolǵandar shetelge qashyp jatqan. Sol tusta Maǵjannyń qolynda kóp aqsha bolǵan eken. Zylıhanyń kúıeýi bashqurttyń mıllıoneri bolǵan adam. Qaıtys bolǵanda úlken sandyq qalady artynda. Ishi tolǵan altyn men kúmis bolypty. Sonda Álıhan Bókeıhanov Maǵjanǵa boıdaq júrgenin aıtyp, Zylıhaǵa úılenýge keńes beredi. «Ol maǵan jıen ǵoı. Odan týǵan bala ne bolady?» depti Maǵjan. «Zylıha saǵan urpaq syılaı ma, joq pa, ony óziń bilesiń. Biraq ana altyndy alýymyz kerek. Sol altynmen qazaqtyń tarylǵan keregesin qaıta keńeıtemiz» deıdi. Álgi baılyqty ózderindegi qormen biriktirip, shetel asyp jatqan orys generaldary men senatorlaryna qoldan shyǵyp ketken oblystardyń bárin qaıtaratyn qujat jazǵyzyp alyp qalǵan. Bul erlik kúni búginge deıin jasyryn ustalýda. Áıtpese Qaraǵandy men Semeı Ombyǵa, Oral Sibirge qarap keter edi. Keıin Soljenıynnyń qazaq jeri tórt oblystyń ǵana jeri dep júrgeni sol. «Túrkistan» sondaı alasapyran kezde shyqqan. Bul bir ǵana mysal.
Maǵjannyń «Shyn ertek» degen poemasy bar. Syzdyq Kenesarın týraly. Orystar ony Sadyq degen. Han Kene ustalǵanda, uly Syzdyq 11 jasta bolǵan. Qoqan handyǵynda tárbıelenip, keıin Shyǵys Túrkistannyń basyn biriktirgen. 10 jyl orystarmen soǵysyp, eń aıaǵynda aýyr jaraqatpen general Gaýpmannyń qolyna túsedi. Sonda Romanov patsha óltirmeýge nusqaý bergen eken. Eger Syzdyq ólse, túrki halyqtary biraq kóteriledi dep qoryqqan. Syzdyq qysqa merzimde Qytaıdaǵy Shyǵys Túrkistan men usaq túrki ulystarynyń basyn qosyp úlgergen ǵoı.
Ol kisi Túrkistanda 73 jasqa deıin ómir súrgen. Ataqty Jambyl sol Syzdyq tóreniń atqosshysy bolǵan eken. «Syzdyq tórege» degen óleńderi bar. Syzdyqtyń erligi Maǵjan Jumabaevqa «Shyn ertek» poemasyn jazǵyzǵan. Sonda aıtady:
Syzdyq. Óldi.
Qum. Kómdi.
Tym-tyrys, – deıdi. Baıqaısyz ba, árbir sózden keıin núkte qoıylǵan. 1991 jyly keńestik júıe qulaǵan soń, Manash Qozybaev Syzdyq tóreniń derekterin Tashkentten aldyrdy. Onyń erligi men ómiri tarıhta óz baǵasyn áli alǵan joq. Eger Maǵjannyń «Shyn ertegi» bolmasa, ol da jabýly kúıinde qalar edi. Maǵjan bolmaǵanda, biz batyr Baıandy da bilmes edik. Al «Ótirik ertegi» degen poemasynyń sıýjeti kóne Iranda bolǵan eken.
Maǵjantanýshylardyń ólimi de qupııa
– Qazir «tanýshylar» kóbeıip ketti ǵoı. Jalpy, bul durys úrdis pe? «Maǵjantanýshy» degen atqa «talasýshylar» kóp pe?
– Men buǵan deıin maǵjantanýshy retinde ózimdi jarnamalap, jaryqqa shyǵýǵa umtylmadym. Ǵylymı orta ǵana bildi. Sebebi, erte shaqyrǵan áteshtiń basyn kesedi. Birden alaýlatyp áketsem, osy kúnge jetpes edim. Ǵylymı joldan yǵystyryp tastaýshy edi. Óıtkeni Maǵjanmen aınalysqan Batyrhan Dárimbetov máshıne apatynan ketti. Maǵjandy zerttep júrgen Erik Asqarov aqynnyń 110 jyldyq toıynan kele jatqan jolda kólik apatynan ketti. Taǵy bir shymkenttik ǵalym áıel boldy, aty esime túspeı tur. Ol da kólik apatynan kóz jumdy. «Maǵjan poezııasyndaǵy fılosofııa» taqyrybyna qalam terbep júretin. Áıteýir artynda eńbegi qaldy. Ondaı qastandyqtyń neshe túrin maǵan da jasady. Oıpyl-toıpyl, bylaı. Ázirge amanmyn. Onyń ózi bir jyr. Keıin aıtam.
– Qazir aıtýǵa bolmaı ma?
– Keıin ózim, asyqpaı otyryp jazǵym keledi. Olardyń maǵan ne istegenin, qalaı istegenin.
– Sonda úsheýiniń de apattan qaıtys bolýy jaı ǵana sáıkestik emes deısiz ǵoı?
– Endi ol dálelsiz dúnıe bolǵanmen, ishiń qurǵyr sezedi ǵoı. Birde marqum Batyrhan Dárimbetov esik qaǵyp kirdi. Jalǵyz otyrǵam. Maǵjannyń ertegileri men mysaldaryn alyp kepti. «Mynany alshy, bolashaqta saǵan iske jaraıdy», – dedi berip turyp. «Batyrhan, siz ózińiz de maǵjantanýshy emessiz be?» dedim. «Áı osy men maǵjantanýǵa jete almaıtyn sekildimin» dedi keıip. Ol Maǵjannyń lırıkasynan doktorlyq dıssertaııaǵa daıyndalyp júrgen. Túrik pen qazaq áleminiń baılanysyn eń birinshi Batyrhan jazǵan. Maǵjan poezııasynda túrki taqyryby bar ekenin qozǵap, Túrkııaǵa baryp, túrikterdi bizge ertip ákelgen sol Dárimbetov edi.
Maǵjantanýshylar kóp bolǵanymen, «Maǵjantaný ortalyǵy» kerek. 125 jyldyq toıynda Petropavldaǵy ýnıversıtet rektoryna sondaı usynys aıttym. Kelip-ketip júrip-aq kómek berer edim, ashylsa.
– Maǵjandy zerttegenińiz úshin quqaıdy kóp kórdim dep otyrsyz. Onyń artynda naqty kimder tur. Ol uıym ba? Naqty adam ba? Bolmasa ózge bir memleket pe? Mysaly, Shákárimdi aıtsaq, ar jaǵynan Qarasartovtar shyǵady. Al Maǵjannyń artynda kimder tur?
– Báriniń úlesi bar. Atalarynyń aty shyqpaýyn qalaıtyndar kóp Maǵjannyń isinde. Olar ádemi-ádemi qyzmette otyr. O basta Maǵjan men Abaıdy talastyryp qoıǵan – Sábıt Muqanov. Bir kezderi qazaq ádebıetiniń basynda Ahmet turý kerek degender boldy. Mirjaqyp ol bıikte Abaı tur dep jazǵan. Osy kezde Sábıt turyp, Abaıdyń ornyna Maǵjandy qoıý kerek degen áńgime shyǵarǵan. Sol arqyly ol Shyǵys pen Petropavldy bir-birine aıdap salǵan. Osy taıtalas Maǵjandy qaralaǵan maqalalar men kórsetken hattardyń týyndaýyna túrtki boldy. Qazir qoparsaq, sonyń bári shyǵaıyn dep tur.
– Maǵjannyń zerttelýi osynsha mashaqatpen júrip jatsa, tól týyndylarynyń hali neshik sonda?
– Maǵjannyń 1912 jyly jazylǵan «Ot», «Paıǵambar», «Kúnshyǵys» degen óleńderi bar. «Paıǵambarda» «Entelegen kádimgi Ivan esalań» degen sóz bar. 2009 jyly «Arys» baspasynan shyqqan shyǵarmalar jınaǵynan sol joldar alynyp qalypty. Qurastyrýshylardan surasam, orysqa tili tıip tur ǵoı degendi aıtady. «Ot» ta qıdalanǵan. «Oral taýynan» 12 jol kesip tastapty. Keıin osy máseleni Almatyda ǵalymdardyń aldyna, bir konferenııada kóterdim. «100 jyl buryn atylyp ketken Maǵjandy qaıtadan atýǵa sizderge kim pravo berdi?» dedim. Sol sózi úshin Maǵjan atylǵan edi. Ol týraly men eńbekterimde jazdym. Bizdiń basty tragedııamyz, ǵalymdar bir-birimizdi oqymaımyz. Oqysa, «Entelegen kádimgi Ivan esalań» degen sol sóz qysqarmaýshy edi. 1932 jyly Sábıt Muqanov «Qazaq ádebıetiniń tarıhy» degen kitap jazady. Sonda álgi joldy qatty synaıdy, «esalań Ivan» dep otyrǵany kommýnıster dep kórsetedi. «Paıǵambar» jazylǵanda Romanovtar áýleti bılik etip turǵan kez. Qaıdaǵy bolshevık? «Ana tili» gazetindegi maqalamda sonyń bárin dáleldep jazdym.
– Maǵjannan urpaq qaldy ma?
– Joq. 1917 jyly Zeınepke úılenedi. 1919 jyly Maǵjan uldy bolady. Biraq Zeınep baladan kóz jumǵan. Ol kezde azamat soǵysy júrip jatqan kez. Maǵjan ulyna Grajdan dep at qoıǵan. Sol Grajdan alty aıdan keıin kóz tıip, shetineıdi. Maǵjan Ombyda júrgen kezi. Zeıneptiń de, Grajdannyń da topyraǵyna qatysa almaǵan. Al Zylıha jıeni bolǵanyn aıttyq. Odan da bala bolmady. Zylıha 1990 jyly toqsanǵa kelip qaıtys boldy. Ólgenshe Maǵjannyń otyn óshirmeı ótti.
Esimjan Naqtybaıuly,
"Altay news"
