سوۆەتتىك اۋىل ءۇش تاراپتان تۇراتىن قۇرىلىممەن ۇستالدى: اۋىلدىق كەڭەس – بيلىك كوزى، پارتورگ – يدەولوگيا كوزى، سوۆحوز-كولحوز – شارۋاشىلىق كوزى. وسى ۇشتاعان تاريحي ءوزىن اقتاعان اۋىلدىڭ اگلومەراتسيالىق كەلبەتىن تۇتاستىرعان قۇرىلىمدار بولاتىن. قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىك الۋى جاعدايىندا بۇل مەملەكەتتىك ىرگەتاسقا نازار اۋدارىلعان جوق، بۇنى ساقتاۋدىڭ قانشاما مۇمكىندىگى مەن باستاماسى جاسالسا دا، اۋىلدىق مەكەندەردى ەلدى جاڭا تۇرپاتتاعى ەكونوميكا قالىپتاستىرۋعا كەدەرگى، مۇسالدات قۇرىلىم رەتىندە اتالعان الەۋەتتەر مەن رەسۋرستار تارك ەتىلدى، ولاردى جاڭا جاعدايعا بەيىمدەۋ مەن دامىتۋ جەتكىلىكتى قولعا الىنبادى، سايكەس ۇلگىسى جاسالمادى.
دەگەنمەن، سوۆەتتىك اۋىلدار اۋىل شارۋاشىلىعى تولىعىمەن قالىپتاسىپ، اگرارلىق ەلدىڭ باستى الەۋمەتتىك-اۋىلشارۋاشىلىق بەسىگىنە اينالىپ ۇلگەرگەن-ءدى. سونىڭ ناتيجەسىندە قازاق ۇلتى دەموگرافيالىق جاعىنان ءوز سانى مەن ساپاسىن بىركەلكى دەڭگەيدە، كەي جاعدايدا دامۋ ساتىسىنا شىعاردى.
قازاقستاننىڭ بۇگىنگى اۋىلدىق كەلبەتى مەن تۇرپاتى زامانداستىرىلعان تالاپقا ساي تۇجىرىمدالماعان. سونىڭ كەسىرىنەن اۋىلدىڭ بۇگىنگى احۋالى مۇلدەم كەراعار جانە ۋاقىت وتكەن سايىن اۋىلدىق مازمۇن مەن فورما جويىلا تۇسۋدە. اۋىل ماسەلەسى بويىنشا قولعا الىنعان شارالار مەن ساياسات قاناعاتتانارلىق ەمەس ءارى ماسەلەنى تۇپكىلىكتى شەشۋگە قاۋقارسىز ەكەنى بايقالىپ وتىر.
جالپى ەل ەگەمەن بولعالى اۋىلدىق مەكەندەر شىعىن كوزى رەتىندە، بىرجاقتى تۇردە، نارىققا يكەمسىز الەۋمەتتىك مۇسالدات اكىمشىلىك ءبولىنىس ەسەبىندە قارالىپ، ۇساق اۋىلداردى جاپپاي جابۋ قولعا الىندى. بۇنىڭ سالدارىنان اۋىلدىق الەۋمەتتىك بوسقىندىق ۇدەرىسى تۋىنداپ، ولاردىڭ تۇرعىندارى جاپپاي قالا ءتيپتى كەنتتەر مەن قالالارعا قونىستانۋعا ءماجبۇر ەتىلدى. اۋىل تۇرعىندارى پسيحولوگيالىق-الەۋمەتتىك داعدارىس پەن تۇيىققا تىرەلگەن جاعدايلاردى باستان كەشتى. بۇل ۇدەرىس «قىزىل» قازاقستان جاعدايىنداعى مالشى قازاقتاردى زورلاپ وتىرىقتاندىرۋ ساياساتىمەن پاراپار تاعى ءبىر تۇرپايى دا حالىققا جاعىمسىز ناۋقان بولدى. بۇل جولى ەندى جاپپاي وتىرىقتاندىرۋدىڭ ورنىن، كەرىسىنشە جاپپاي قالالىقتاندىرۋ باستى.
سونىڭ كەسىرىنەن بۇرىنعى ءوز الەۋەتىن وزىنە جۇمساپ، الەۋمەتىن تياناقتى دامىتۋمەن كەلگەن قالالارعا الەۋمەتتىك كۇش ءتۇسىپ ەسەلەندى، الەۋمەتتىك بوسقىندىق مىڭداعان ءالجۋاز جانۇيالار مەن ازاماتتاردىڭ احۋالىن قۇلدىراتتى، وسىنىڭ ءبارى ەلدىڭ ەكونوميكاسى مەن الەۋەتىن ءراسۋا ەتىپ، مەملەكەت تاراپىنان جۇمسالعان شىعىن اقتالماي، ۇساق اۋىلدارعا جۇمسالاتىن شىعىننان دا ارتىق كەرى سالدارى تۋىندادى. كەيبىر قالالار جاساندى تۇردە ىرىلەنىپ، ءوزىن اقتامايتىن مەگاپوليسكە اينالۋدا. ورتا-ۇساق اۋىلدار جويىلۋ كەسىرىنەن دامىعان قالالارعا شامادان تىس الەۋمەتتىك زارداپ پەن اۋىرلىق ءتۇستى.
الەۋمەتتىك بۇل بوسقىندىقتى «ۋربانيزاتسيالىق ۇدەرىس» رەتىندە مويىنداۋ ماسەلەنىڭ سەبەبىن بۇركەۋ بولىپ تابىلادى. ەل بيۋدجەتىنەن جۇمسالعان ميللياردتاعان قارجىلار قالالاردىڭ دامۋىنا ەمەس، الەۋمەتتىك بوسقىندىق ماسەلەسىن شەشۋگە ماجبۇرلەۋدە. بۇنىمەن بىرگە كەڭ اۋماقتار جانسىز، تىرشىلىكسىز، ايدالاعا اينالدى. بۇنىڭ سالدارى كەڭ دالاعا سىرتتان ساياسي كوز الارتۋ مەن ەل قاۋىپسىزدىگىنە كەرى اسەرى بار قيتۇرقىلىقتى تۋعىزۋدا.
ونىڭ ەسەسىنە اۋىلداردى جويماي، ولارعا ءتۇرلى مەملەكەتتىك قولداۋ مەن دامىتۋ باعدارلاماسى جاسالمادى، جاسالعانى قارجىلىق جاعىنان تالان-تاراج بولدى. بۇگىنگى قازاق اۋىلى امالسىزدان كۇن كورەتىن مەكەندەرگە اينالدى.
وسى ايتىلعاندار مەن باسقا دا فاكتورلاردى ەسكەرىپ، اۋىلدىق مەكەندەر مەن تۇرعىنداردى جاڭا جاعدايعا كوشىرەتىن ءارى دامۋ ساتىسىنا كوتەرەتىن، قوردالانعان ماسەلەنى تۇپكىلىكتى شەشۋگە جەتكىزەتىن جاڭا تۇرپاتتاعى اۋىل ۇلگىسىن مەملەكەتتىك تۇرعىدان قولعا الۋ قاجەتتىگىن ايتقىمىز كەلەدى.
بۇل جوبانىڭ شىنايى مازمۇنى – اۋىلدىق اگلومەراتسيا، ناقتىراق ايتقاندا، ۇساق اۋىلداردان بىرىكتىرىلگەن ىرىلەنگەن زامانعا لايىق اۋىلدىق مەكەندەردى قالىپتاستىرۋ. بۇل اگلومەراتسيانىڭ باستى باعىتى – اۋىلدىق تۇرعىندارعا جايلى تىرشىلىك كوزىن اشۋ، الەۋمەتتىك ماسەلەنى ءوز بەتىمەن شەشۋگە بەيىم قاۋىمدى جۇيەمەن قالىپتاستىرۋ، اۋىل شارۋاشىلىعىن بارىنشا ءتيىمدى جولدارمەن دامىتۋعا، جەر رەسۋرسىن مەيلىنشە ءادىل ءارى ناتيجەلى شارۋاشىلىق كوزى ەتۋ ساتىسىنا شىعارۋ; قوعامدا ۋشىققان جەر تاقىرىبىن كۇن تارتىبىنەن ناتيجەلى شەشىمشە قاراي ىعىستىرۋ. بۇلاردى مينيمال ماقسات رەتىندە قاراي وتىرىپ، ماكسيمال ماقسات – اۋىلدىق اگلومەراتسيانى ەلدەگى قوردالانعان الەۋمەتتىك ماسەلەلەردىڭ شەشىلۋ ينستانتسياسى دەڭگەيىنە جەتكىزۋ، قازاقستاندى ساۋلەتتى اگرارلىق ەل ساتىسىنا شىعارۋ.
بۇدان ءارى اتالمىش جوبانى بارىنشا تۇسىنىكتى تۇردە ەلەستەتۋ ءۇشىن ولاردى جىكتەپ قىسقاشا سيپاتتاۋ تۇرىندە جاريا ەتەمىز.
اۋىلدىڭ تۇرالاۋىنان تۋىندايتىن كەسەلدەر:
- تابيعي حالىق ءوسىمى كەميدى;
- الەمدىك سۇرانىسقا يە تابيعي ازىق تۇرلەرىنىڭ ورنىن جاساندى ازىق ازىرلەۋ ونەركاسىبى باسادى;
- اۋىلدىق اتاكاسىپ داعدارادى،جويىلادى;
- ۇلتتىق قۇندىلىقتار ماڭىزى مەن مازمۇنى تۇيىققا تىرەلەدى;
- ۇلتتىق گەنوفون السىرەيدى;
- ۇلتتىق دەموگرافيالىق سان مەن ساپا السىرەيدى;
- الەۋمەتتىك جاعداي ۋشىعا تۇسەدى;
- ۇلتتىق مادەنيەت پەن ونەر كوزى بىتەلەدى، دامۋ ساتىسى قۇلدىرايدى.
اۋىلدىڭ جاڭا فورماتىنان كۇتىلەتىن ناتيجەلەر:
- اۋىلدىق مەكەندى الەۋمەتتىك احۋالدى شەشۋ كوزى بولۋىنىڭ ىقتيمالدىعى;
- اۋىلدىق تۋريزم مەن اتاكاسىپتى ساقتاۋ، دامىتۋ ىقتيمالدىعى;
- اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ ينتەنسيۆتىك دامۋ مۇمكىندىگىنىڭ بولۋى;
- اۋىلدىق اگلومەراتسيا اۋىلشارۋاشىلىق ونەركاسىبىنىڭ وشاعى بولۋ مۇمكىندىگى;
- اۋىلدىق جۇمىس ورىندارىن اشۋ مۇمكىندىگىنىڭ مول ەكەندىگى;
- الەۋمەتتىك ءالجۋاز توپتاردى توپتاستىرا وتىرىپ، ماسەلەلەرىن بارىنشا ءتيىمدى تۇردە شەشۋ ىقتيمالدىعى;
- اۋىلدىڭ ۇلتتىق مادەني بەسىك بولۋ الەۋەتىنىڭ بولاتىندىعى;
- اگلومەراتسيانىڭ دەموگرافيالىق دۇمپۋگە ۇلكەن ۇلەس قوسۋ مۇمكىندىگى.
- شەتەلدىك قازاقتاردى ەلگە تارتۋ ەسەبىنەن دە دەموگرافيالىق ۇلەس قوسىلاتىندىعى;
- اگلومەراتسيانىڭ قازاقستاندىق بىرىڭعاي ۇلتتىق جىمداسۋعا جول اشۋ مۇمكىندىگى;
- اگلومەراتسيا ەل حالقىنىڭ كەمىندە 40 پايىزىنىڭ ومىرىنە تىكەلەي قاتىستى جانە اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ جاڭا تۇرپاتىن ورنىقتىرادى.
جاڭا اۋىل تۇرپاتىنىڭ سيپاتى.
اۋىلعا اۋىلشارۋاشىلىعىنىڭ كوزى رەتىندە ەمەس، ەلدەگى حالىقتىڭ جارتىسىنا جۋىعى تۇراتىن، ۇلتتىڭ رۋحاني ءارى الەۋمەتتىك قاسيەتتى مەكەنى رەتىندە قارايتىن ۋاقىت كەلدى. سوندىقتان جاڭا تۇرپاتتاعى اۋىلدىڭ ارقايسىسىنا ءتان قالىپتاسۋ، دامۋ جوسپارى جاسالۋى ءتيىس. جاڭا اۋىل بەس ەشكى مەن ەكى سيار ۇستاعاندار تۇراتىن سوۆەتتىك تۇرعىداعى ەمەس، قالالىق كوممۋنيكاتسيا مەن الەۋمەتتىك مۇمكىندىكتەر كوزىنە اينالعان كەمىندە 3 مىڭ – 7 مىڭ تۇرعىنى بار اگلومەراتسيالىق قۇرىلىم بولۋى قاجەت.
بۇنداي اۋىلدار الەۋمەتتىك ءالجۋاز توپتاردىڭ (كوپبالالى انالار، جارتىلاي جانۇيالار، مۇمكىندىگى شەكتەۋلى جانداردىڭ) تۇرۋىنا قولايلى بولادى; جەتىم جاستاردىڭ اياققا تۇرۋىنا العىشارت جاسالادى: ءۇي، جايلى جاتاقحانا، جۇمىس، مادەنيەت پەن ونەر، سپورت كەشەندەرى;
- اتاكاسىپتى ساقتاۋ مەن دامىتۋ باعىتتارىنا باسىم نازار اۋدارىلادى;
- اگلومەراتسياعا ءتان كوممۋنالدىق شارۋاشىلىقتار كەشەنى ورناتىلادى: سۋ، كارىز، ورتالىق جىلۋ مەن قۋات. بۇنداي اۋىلدىق اگلومەراتسيا مىناداي قۇرىلىمنان تۇرادى:
- اۋىلدىق تۇرعىن الابى; ونى اينالا ورمان-توعاي، باۋ-باقشا، ساياجاي ايماعى; كەلەسى اۋىلدى اينالا ورنالاساتىن شەڭبەردە ونەركاسىپ ايماعى: مال بورداقىلاۋ، قاساپحانا، ديىرمەن، ەلەۆاتور، اۋىل ونىمدەرىنىڭ تسەحتارى; كەلەسى شەڭبەردە مال جايىلىمى مەن ەگىس القابى ورنالاسادى. بۇنداي جاڭا تۇرپات اۋىلدى سوۆەتتىك كەلبەتتەن ىرىلەنگەن جاڭا مۇمكىندىكتەرمەن جاراقتانعان قازاقستاننىڭ جاڭا اۋىلىن ەرەكشە مازمۇنعا تولتىرادى.
اۋىل اكىمدەرى تىكەلەي سايلانادى; مۋنيتسيپاليتەت/اۋىلدىق مەنشىك ورنىعادى; اۋىلدىڭ مەملەكەتتىك تۇرعىدا زاڭمەن/جارلىقپەن بەكىتىلگەن ەرەجەسى بولادى.
اگلومەراتسيالىق اۋىلدا الۋان مەنشىك تۇرلەرى بولا الادى:
- جەكەمەنشىك;
- مەملەكەتتىك مەنشىك;
- ارالاس مەنشىك;
- ۇجىمدىق مەنشىك.
جاڭا اۋىلدى قارجىلانۋ كوزدەرى دە الۋان بولا الادى:
- بيۋدجەتتەن;
- كوممەرتسيالىق تاراپتان;
- كراۋندفاندينگ تۇرىندە;
- كوممەرتسيالىق ەمەس تاراپتان.
بۇنداي جاڭا اۋىلدى قالىپتاستىرىپ، جەتىلۋ جولىنا سالۋ ءۇشىن ارنايى اۋىل مينيسترلىگى، ياعني مەملەكەتتىك قۇزىرلى ساياسات قاجەت.
س.ەرعالي
