Sovettık auyl üş taraptan tūratyn qūrylymmen ūstaldy: auyldyq keŋes – bilık közı, partorg – ideologiia közı, sovhoz-kolhoz – şaruaşylyq közı. Osy üştaǧan tarihi özın aqtaǧan auyldyŋ aglomerasiialyq kelbetın tūtastyrǧan qūrylymdar bolatyn. Qazaqstannyŋ täuelsızdık aluy jaǧdaiynda būl memlekettık ırgetasqa nazar audarylǧan joq, būny saqtaudyŋ qanşama mümkındıgı men bastamasy jasalsa da, auyldyq mekenderdı eldı jaŋa tūrpattaǧy ekonomika qalyptastyruǧa kedergı, mūsaldat qūrylym retınde atalǧan äleuetter men resurstar tärk etıldı, olardy jaŋa jaǧdaiǧa beiımdeu men damytu jetkılıktı qolǧa alynbady, säikes ülgısı jasalmady.
Degenmen, sovettık auyldar auyl şaruaşylyǧy tolyǧymen qalyptasyp, agrarlyq eldıŋ basty äleumettık-auylşaruaşylyq besıgıne ainalyp ülgergen-dı. Sonyŋ nätijesınde qazaq ūlty demografiialyq jaǧynan öz sany men sapasyn bırkelkı deŋgeide, kei jaǧdaida damu satysyna şyǧardy.
Qazaqstannyŋ bügıngı auyldyq kelbetı men tūrpaty zamandastyrylǧan talapqa sai tūjyrymdalmaǧan. Sonyŋ kesırınen auyldyŋ bügıngı ahualy müldem keraǧar jäne uaqyt ötken saiyn auyldyq mazmūn men forma joiyla tüsude. Auyl mäselesı boiynşa qolǧa alynǧan şaralar men saiasat qanaǧattanarlyq emes ärı mäselenı tüpkılıktı şeşuge qauqarsyz ekenı baiqalyp otyr.
Jalpy el egemen bolǧaly auyldyq mekender şyǧyn közı retınde, bırjaqty türde, naryqqa ikemsız äleumettık mūsaldat äkımşılık bölınıs esebınde qaralyp, ūsaq auyldardy jappai jabu qolǧa alyndy. Būnyŋ saldarynan auyldyq äleumettık bosqyndyq üderısı tuyndap, olardyŋ tūrǧyndary jappai qala tiptı kentter men qalalarǧa qonystanuǧa mäjbür etıldı. Auyl tūrǧyndary psihologiialyq-äleumettık daǧdarys pen tūiyqqa tırelgen jaǧdailardy bastan keştı. Būl üderıs «qyzyl» Qazaqstan jaǧdaiyndaǧy malşy qazaqtardy zorlap otyryqtandyru saiasatymen parapar taǧy bır tūrpaiy da halyqqa jaǧymsyz nauqan boldy. Būl joly endı jappai otyryqtandyrudyŋ ornyn, kerısınşe jappai qalalyqtandyru basty.
Sonyŋ kesırınen būrynǧy öz äleuetın özıne jūmsap, äleumetın tiianaqty damytumen kelgen qalalarǧa äleumettık küş tüsıp eselendı, äleumettık bosqyndyq myŋdaǧan äljuaz janūialar men azamattardyŋ ahualyn qūldyratty, osynyŋ bärı eldıŋ ekonomikasy men äleuetın räsuä etıp, memleket tarapynan jūmsalǧan şyǧyn aqtalmai, ūsaq auyldarǧa jūmsalatyn şyǧynnan da artyq kerı saldary tuyndady. Keibır qalalar jasandy türde ırılenıp, özın aqtamaityn megapoliske ainaluda. Orta-ūsaq auyldar joiylu kesırınen damyǧan qalalarǧa şamadan tys äleumettık zardap pen auyrlyq tüstı.
Äleumettık būl bosqyndyqty «urbanizasiialyq üderıs» retınde moiyndau mäselenıŋ sebebın bürkeu bolyp tabylady. El biudjetınen jūmsalǧan milliardtaǧan qarjylar qalalardyŋ damuyna emes, äleumettık bosqyndyq mäselesın şeşuge mäjbürleude. Būnymen bırge keŋ aumaqtar jansyz, tırşılıksız, aidalaǧa ainaldy. Būnyŋ saldary keŋ dalaǧa syrttan saiasi köz alartu men el qauıpsızdıgıne kerı äserı bar qitūrqylyqty tuǧyzuda.
Onyŋ esesıne auyldardy joimai, olarǧa türlı memlekettık qoldau men damytu baǧdarlamasy jasalmady, jasalǧany qarjylyq jaǧynan talan-taraj boldy. Bügıngı qazaq auyly amalsyzdan kün köretın mekenderge ainaldy.
Osy aitylǧandar men basqa da faktorlardy eskerıp, auyldyq mekender men tūrǧyndardy jaŋa jaǧdaiǧa köşıretın ärı damu satysyna köteretın, qordalanǧan mäselenı tüpkılıktı şeşuge jetkızetın jaŋa tūrpattaǧy auyl ülgısın memlekettık tūrǧydan qolǧa alu qajettıgın aitqymyz keledı.
Būl jobanyŋ şynaiy mazmūny – auyldyq aglomerasiia, naqtyraq aitqanda, ūsaq auyldardan bırıktırılgen ırılengen zamanǧa laiyq auyldyq mekenderdı qalyptastyru. Būl aglomerasiianyŋ basty baǧyty – auyldyq tūrǧyndarǧa jaily tırşılık közın aşu, äleumettık mäselenı öz betımen şeşuge beiım qauymdy jüiemen qalyptastyru, auyl şaruaşylyǧyn barynşa tiımdı joldarmen damytuǧa, jer resursyn meilınşe ädıl ärı nätijelı şaruaşylyq közı etu satysyna şyǧaru; qoǧamda uşyqqan jer taqyrybyn kün tärtıbınen nätijelı şeşımşe qarai yǧystyru. Būlardy minimal maqsat retınde qarai otyryp, maksimal maqsat – auyldyq aglomerasiiany eldegı qordalanǧan äleumettık mäselelerdıŋ şeşılu instansiiasy deŋgeiıne jetkızu, Qazaqstandy säulettı agrarlyq el satysyna şyǧaru.
Būdan ärı atalmyş jobany barynşa tüsınıktı türde elestetu üşın olardy jıktep qysqaşa sipattau türınde jariia etemız.
Auyldyŋ tūralauynan tuyndaityn keselder:
- Tabiǧi halyq ösımı kemidı;
- Älemdık sūranysqa ie tabiǧi azyq türlerınıŋ ornyn jasandy azyq äzırleu önerkäsıbı basady;
- Auyldyq atakäsıp daǧdarady,joiylady;
- Ūlttyq qūndylyqtar maŋyzy men mazmūny tūiyqqa tıreledı;
- Ūlttyq genofon älsıreidı;
- Ūlttyq demografiialyq san men sapa älsıreidı;
- Äleumettık jaǧdai uşyǧa tüsedı;
- Ūlttyq mädeniet pen öner közı bıteledı, damu satysy qūldyraidy.
Auyldyŋ jaŋa formatynan kütıletın nätijeler:
- Auyldyq mekendı äleumettık ahualdy şeşu közı boluynyŋ yqtimaldyǧy;
- Auyldyq turizm men atakäsıptı saqtau, damytu yqtimaldyǧy;
- Auyl şaruaşylyǧynyŋ intensivtık damu mümkındıgınıŋ boluy;
- Auyldyq aglomerasiia auylşaruaşylyq önerkäsıbınıŋ oşaǧy bolu mümkındıgı;
- Auyldyq jūmys oryndaryn aşu mümkındıgınıŋ mol ekendıgı;
- Äleumettık äljuaz toptardy toptastyra otyryp, mäselelerın barynşa tiımdı türde şeşu yqtimaldyǧy;
- Auyldyŋ ūlttyq mädeni besık bolu äleuetınıŋ bolatyndyǧy;
- Aglomerasiianyŋ demografiialyq dümpuge ülken üles qosu mümkındıgı.
- Şeteldık qazaqtardy elge tartu esebınen de demografiialyq üles qosylatyndyǧy;
- Aglomerasiianyŋ qazaqstandyq bıryŋǧai ūlttyq jymdasuǧa jol aşu mümkındıgı;
- Aglomerasiia el halqynyŋ kemınde 40 paiyzynyŋ ömırıne tıkelei qatysty jäne auyl şaruaşylyǧynyŋ jaŋa tūrpatyn ornyqtyrady.
Jaŋa auyl tūrpatynyŋ sipaty.
Auylǧa auylşaruaşylyǧynyŋ közı retınde emes, eldegı halyqtyŋ jartysyna juyǧy tūratyn, ūlttyŋ ruhani ärı äleumettık qasiettı mekenı retınde qaraityn uaqyt keldı. Sondyqtan jaŋa tūrpattaǧy auyldyŋ ärqaisysyna tän qalyptasu, damu jospary jasaluy tiıs. Jaŋa auyl bes eşkı men ekı siiar ūstaǧandar tūratyn sovettık tūrǧydaǧy emes, qalalyq kommunikasiia men äleumettık mümkındıkter közıne ainalǧan kemınde 3 myŋ – 7 myŋ tūrǧyny bar aglomerasiialyq qūrylym boluy qajet.
Būndai auyldar äleumettık äljuaz toptardyŋ (köpbalaly analar, jartylai janūialar, mümkındıgı şekteulı jandardyŋ) tūruyna qolaily bolady; jetım jastardyŋ aiaqqa tūruyna alǧyşart jasalady: üi, jaily jataqhana, jūmys, mädeniet pen öner, sport keşenderı;
- atakäsıptı saqtau men damytu baǧyttaryna basym nazar audarylady;
- aglomerasiiaǧa tän kommunaldyq şaruaşylyqtar keşenı ornatylady: su, kärız, ortalyq jylu men quat. Būndai auyldyq aglomerasiia mynadai qūrylymnan tūrady:
- auyldyq tūrǧyn alaby; ony ainala orman-toǧai, bau-baqşa, saiajai aimaǧy; kelesı auyldy ainala ornalasatyn şeŋberde önerkäsıp aimaǧy: mal bordaqylau, qasaphana, diırmen, elevator, auyl önımderınıŋ sehtary; kelesı şeŋberde mal jaiylymy men egıs alqaby ornalasady. Būndai jaŋa tūrpat auyldy sovettık kelbetten ırılengen jaŋa mümkındıktermen jaraqtanǧan Qazaqstannyŋ jaŋa auylyn erekşe mazmūnǧa toltyrady.
Auyl äkımderı tıkelei sailanady; munisipalitet/auyldyq menşık ornyǧady; auyldyŋ memlekettık tūrǧyda zaŋmen/jarlyqpen bekıtılgen erejesı bolady.
Aglomerasiialyq auylda aluan menşık türlerı bola alady:
- jekemenşık;
- memlekettık menşık;
- aralas menşık;
- ūjymdyq menşık.
Jaŋa auyldy qarjylanu közderı de aluan bola alady:
- biudjetten;
- kommersiialyq taraptan;
- kraundfanding türınde;
- kommersiialyq emes taraptan.
S.Erǧali
