Sovettik aýyl úsh taraptan turatyn qurylymmen ustaldy: aýyldyq keńes – bılik kózi, partorg – ıdeologııa kózi, sovhoz-kolhoz – sharýashylyq kózi. Osy úshtaǵan tarıhı ózin aqtaǵan aýyldyń aglomeraııalyq kelbetin tutastyrǵan qurylymdar bolatyn. Qazaqstannyń táýelsizdik alýy jaǵdaıynda bul memlekettik irgetasqa nazar aýdarylǵan joq, buny saqtaýdyń qanshama múmkindigi men bastamasy jasalsa da, aýyldyq mekenderdi eldi jańa turpattaǵy ekonomıka qalyptastyrýǵa kedergi, musaldat qurylym retinde atalǵan áleýetter men resýrstar tárk etildi, olardy jańa jaǵdaıǵa beıimdeý men damytý jetkilikti qolǵa alynbady, sáıkes úlgisi jasalmady.
Degenmen, sovettik aýyldar aýyl sharýashylyǵy tolyǵymen qalyptasyp, agrarlyq eldiń basty áleýmettik-aýylsharýashylyq besigine aınalyp úlgergen-di. Sonyń nátıjesinde qazaq ulty demografııalyq jaǵynan óz sany men sapasyn birkelki deńgeıde, keı jaǵdaıda damý satysyna shyǵardy.
Qazaqstannyń búgingi aýyldyq kelbeti men turpaty zamandastyrylǵan talapqa saı tujyrymdalmaǵan. Sonyń kesirinen aýyldyń búgingi ahýaly múldem keraǵar jáne ýaqyt ótken saıyn aýyldyq mazmun men forma joıyla túsýde. Aýyl máselesi boıynsha qolǵa alynǵan sharalar men saıasat qanaǵattanarlyq emes ári máseleni túpkilikti sheshýge qaýqarsyz ekeni baıqalyp otyr.
Jalpy el egemen bolǵaly aýyldyq mekender shyǵyn kózi retinde, birjaqty túrde, naryqqa ıkemsiz áleýmettik musaldat ákimshilik bólinis esebinde qaralyp, usaq aýyldardy jappaı jabý qolǵa alyndy. Bunyń saldarynan aýyldyq áleýmettik bosqyndyq úderisi týyndap, olardyń turǵyndary jappaı qala tıpti kentter men qalalarǵa qonystanýǵa májbúr etildi. Aýyl turǵyndary psıhologııalyq-áleýmettik daǵdarys pen tuıyqqa tirelgen jaǵdaılardy bastan keshti. Bul úderis «qyzyl» Qazaqstan jaǵdaıyndaǵy malshy qazaqtardy zorlap otyryqtandyrý saıasatymen parapar taǵy bir turpaıy da halyqqa jaǵymsyz naýqan boldy. Bul joly endi jappaı otyryqtandyrýdyń ornyn, kerisinshe jappaı qalalyqtandyrý basty.
Sonyń kesirinen burynǵy óz áleýetin ózine jumsap, áleýmetin tııanaqty damytýmen kelgen qalalarǵa áleýmettik kúsh túsip eselendi, áleýmettik bosqyndyq myńdaǵan áljýaz januıalar men azamattardyń ahýalyn quldyratty, osynyń bári eldiń ekonomıkasy men áleýetin rásýá etip, memleket tarapynan jumsalǵan shyǵyn aqtalmaı, usaq aýyldarǵa jumsalatyn shyǵynnan da artyq keri saldary týyndady. Keıbir qalalar jasandy túrde irilenip, ózin aqtamaıtyn megapolıske aınalýda. Orta-usaq aýyldar joıylý kesirinen damyǵan qalalarǵa shamadan tys áleýmettik zardap pen aýyrlyq tústi.
Áleýmettik bul bosqyndyqty «ýrbanızaııalyq úderis» retinde moıyndaý máseleniń sebebin búrkeý bolyp tabylady. El bıýdjetinen jumsalǵan mıllıardtaǵan qarjylar qalalardyń damýyna emes, áleýmettik bosqyndyq máselesin sheshýge májbúrleýde. Bunymen birge keń aýmaqtar jansyz, tirshiliksiz, aıdalaǵa aınaldy. Bunyń saldary keń dalaǵa syrttan saıası kóz alartý men el qaýipsizdigine keri áseri bar qıturqylyqty týǵyzýda.
Onyń esesine aýyldardy joımaı, olarǵa túrli memlekettik qoldaý men damytý baǵdarlamasy jasalmady, jasalǵany qarjylyq jaǵynan talan-taraj boldy. Búgingi qazaq aýyly amalsyzdan kún kóretin mekenderge aınaldy.
Osy aıtylǵandar men basqa da faktorlardy eskerip, aýyldyq mekender men turǵyndardy jańa jaǵdaıǵa kóshiretin ári damý satysyna kóteretin, qordalanǵan máseleni túpkilikti sheshýge jetkizetin jańa turpattaǵy aýyl úlgisin memlekettik turǵydan qolǵa alý qajettigin aıtqymyz keledi.
Bul jobanyń shynaıy mazmuny – aýyldyq aglomeraııa, naqtyraq aıtqanda, usaq aýyldardan biriktirilgen irilengen zamanǵa laıyq aýyldyq mekenderdi qalyptastyrý. Bul aglomeraııanyń basty baǵyty – aýyldyq turǵyndarǵa jaıly tirshilik kózin ashý, áleýmettik máseleni óz betimen sheshýge beıim qaýymdy júıemen qalyptastyrý, aýyl sharýashylyǵyn barynsha tıimdi joldarmen damytýǵa, jer resýrsyn meılinshe ádil ári nátıjeli sharýashylyq kózi etý satysyna shyǵarý; qoǵamda ýshyqqan jer taqyrybyn kún tártibinen nátıjeli sheshimshe qaraı yǵystyrý. Bulardy mınımal maqsat retinde qaraı otyryp, maksımal maqsat – aýyldyq aglomeraııany eldegi qordalanǵan áleýmettik máselelerdiń sheshilý ınstanııasy deńgeıine jetkizý, Qazaqstandy sáýletti agrarlyq el satysyna shyǵarý.
Budan ári atalmysh jobany barynsha túsinikti túrde elestetý úshin olardy jiktep qysqasha sıpattaý túrinde jarııa etemiz.
Aýyldyń turalaýynan týyndaıtyn keselder:
- Tabıǵı halyq ósimi kemıdi;
- Álemdik suranysqa ıe tabıǵı azyq túrleriniń ornyn jasandy azyq ázirleý ónerkásibi basady;
- Aýyldyq atakásip daǵdarady,joıylady;
- Ulttyq qundylyqtar mańyzy men mazmuny tuıyqqa tireledi;
- Ulttyq genofon álsireıdi;
- Ulttyq demografııalyq san men sapa álsireıdi;
- Áleýmettik jaǵdaı ýshyǵa túsedi;
- Ulttyq mádenıet pen óner kózi biteledi, damý satysy quldyraıdy.
Aýyldyń jańa formatynan kútiletin nátıjeler:
- Aýyldyq mekendi áleýmettik ahýaldy sheshý kózi bolýynyń yqtımaldyǵy;
- Aýyldyq týrızm men atakásipti saqtaý, damytý yqtımaldyǵy;
- Aýyl sharýashylyǵynyń ıntensıvtik damý múmkindiginiń bolýy;
- Aýyldyq aglomeraııa aýylsharýashylyq ónerkásibiniń oshaǵy bolý múmkindigi;
- Aýyldyq jumys oryndaryn ashý múmkindiginiń mol ekendigi;
- Áleýmettik áljýaz toptardy toptastyra otyryp, máselelerin barynsha tıimdi túrde sheshý yqtımaldyǵy;
- Aýyldyń ulttyq mádenı besik bolý áleýetiniń bolatyndyǵy;
- Aglomeraııanyń demografııalyq dúmpýge úlken úles qosý múmkindigi.
- Sheteldik qazaqtardy elge tartý esebinen de demografııalyq úles qosylatyndyǵy;
- Aglomeraııanyń qazaqstandyq biryńǵaı ulttyq jymdasýǵa jol ashý múmkindigi;
- Aglomeraııa el halqynyń keminde 40 paıyzynyń ómirine tikeleı qatysty jáne aýyl sharýashylyǵynyń jańa turpatyn ornyqtyrady.
Jańa aýyl turpatynyń sıpaty.
Aýylǵa aýylsharýashylyǵynyń kózi retinde emes, eldegi halyqtyń jartysyna jýyǵy turatyn, ulttyń rýhanı ári áleýmettik qasıetti mekeni retinde qaraıtyn ýaqyt keldi. Sondyqtan jańa turpattaǵy aýyldyń árqaısysyna tán qalyptasý, damý jospary jasalýy tıis. Jańa aýyl bes eshki men eki sııar ustaǵandar turatyn sovettik turǵydaǵy emes, qalalyq kommýnıkaııa men áleýmettik múmkindikter kózine aınalǵan keminde 3 myń – 7 myń turǵyny bar aglomeraııalyq qurylym bolýy qajet.
Bundaı aýyldar áleýmettik áljýaz toptardyń (kópbalaly analar, jartylaı januıalar, múmkindigi shekteýli jandardyń) turýyna qolaıly bolady; jetim jastardyń aıaqqa turýyna alǵyshart jasalady: úı, jaıly jataqhana, jumys, mádenıet pen óner, sport keshenderi;
- atakásipti saqtaý men damytý baǵyttaryna basym nazar aýdarylady;
- aglomeraııaǵa tán kommýnaldyq sharýashylyqtar kesheni ornatylady: sý, káriz, ortalyq jylý men qýat. Bundaı aýyldyq aglomeraııa mynadaı qurylymnan turady:
- aýyldyq turǵyn alaby; ony aınala orman-toǵaı, baý-baqsha, saıajaı aımaǵy; kelesi aýyldy aınala ornalasatyn sheńberde ónerkásip aımaǵy: mal bordaqylaý, qasaphana, dıirmen, elevator, aýyl ónimderiniń ehtary; kelesi sheńberde mal jaıylymy men egis alqaby ornalasady. Bundaı jańa turpat aýyldy sovettik kelbetten irilengen jańa múmkindiktermen jaraqtanǵan Qazaqstannyń jańa aýylyn erekshe mazmunǵa toltyrady.
Aýyl ákimderi tikeleı saılanady; mýnııpalıtet/aýyldyq menshik ornyǵady; aýyldyń memlekettik turǵyda zańmen/jarlyqpen bekitilgen erejesi bolady.
Aglomeraııalyq aýylda alýan menshik túrleri bola alady:
- jekemenshik;
- memlekettik menshik;
- aralas menshik;
- ujymdyq menshik.
Jańa aýyldy qarjylaný kózderi de alýan bola alady:
- bıýdjetten;
- kommerııalyq taraptan;
- kraýndfandıng túrinde;
- kommerııalyq emes taraptan.
Bundaı jańa aýyldy qalyptastyryp, jetilý jolyna salý úshin arnaıy Aýyl mınıstrligi, ıaǵnı memlekettik quzyrly saıasat qajet.
S.Erǵalı
