الەمدىك وپەرا ونەرىنىڭ ەجەلگى وتانى بۇگىنگى يتاليا مەملەكەتى ەكەندىگى بەلگىلى. وسىنداعى فلورەنتسيا قالاسىندا 1598 جىلى «دافنا» دەگەن العاشقى وپەرا دۇنيەگە كەلگەن دەسەدى. سودان بەرى ءتورت عاسىردان استام ۋاقىت ءوتىپتى، ءدال ايتساق 424 جىل اۋناپتى. سودان بەرى وپەرا ونەرى XX عاسىردىڭ باسىنا دەيىن دامۋمەن، كوركەيۋمەن كەلدى. اسىرەسە XIX عاسىردا باتىس وركەنيەتىنىڭ باستى مۋزىكالىق قۇندىلىعىنا اينالعان بۇل مۋزىكالىق اعىم مەيلىنشە كەمەلدەنىپ، ورىنداۋشىلىق ونەردىڭ بيىك شىڭىنا كوتەرىلدى. تەك XX عاسىردا ەلەكتردىڭ پايدا بولۋى، سوعان وراي ەلەكتروندى مۋزىكالىق اسپاپتاردىڭ ساحناعا شىعۋى، وعان ىلەسە ءتۇرلى مۋزىكالىق اعىمداردىڭ كوبەيۋى وپەرا ونەرىنىڭ بۇل قارقىنىن باسەڭسىتتى. ال وتكەن عاسىردىڭ ورتاسىنان باستاپ، الەمدە كوپشىلىك مۋزىكانىڭ بەلەڭ الۋى – وپەرا ونەرىنە سۇراپىل سوققىلار بەرىپ، ونى الەمدىك مادەنيەتتەگى اۋەلگى ۇستەمدىگىنەن ايىردى دەسە دە بولادى. ايتسە دە وپەرا ونەرى ءالى تاعىنان تۇسكەن جوق، بۇگىنگە دەيىن ول ءان سالۋ ۇلگىسىنىڭ وزىعى ءھام ادامزات داۋسىنىڭ ۆوكال مۇمكىنشىلىگىنىڭ شىڭى بولىپ كەلەدى.
قازاققا وپەرا وتكەن عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىندا دالىرەرەك ايتساق، 1934 جىلى كەلدى. وسى جىلى ە.برۋسيلوۆسكي العاشقى قازاق وپەراسى «قىز جىبەكتى» جازىپ باستاپ، اتالمىش وپەرا 1936 جىلى ماسكەۋ قالاسىندا وتكەن قازاق ونەرى مەن مادەنيەتىڭ العاشقى ون كۇندىگىندە قويىلىپ، زور تابىسقا جەتتى. ماسكەۋدە وتكەن بۇل مادەني دەكادا – قازاقتىڭ ۇلتتىق مۋزىكاسىن وپەرالىق نەگىزدە الەمگە پاش ەتتى ءارى دۇنيەگە قازاقتىڭ العاشقى وپەرا ونەرىنىڭ قارلىعاشتارىن سىيلادى. ولار: سول جولى «شىعىستىڭ بۇلبۇلى» اتانىپ، نەبارى 24 جاسىندا كەڭەس وداعىنىڭ «حالىق ءارتىسى» اتانعان كۇلاش بايسەيىتوۆا، قۇرمانبەك جانداربەكوۆ، ماناربەك ەرجانوۆ، عاريفوللا قۇرمانعاليەۆتەر ەدى. سودان بەرى ءبىر عاسىرعا جۋىق ۋاقىت ءوتتى. وسى ۋاقىت ىشىندە اسىرەسە العاشقى ەلۋ جىلدا وپەرا ونەرى بەلگىلى دەڭگەيدە داۋىرلەدى دەپ ايتۋعا بولادى. سونىڭ ايعاعىنداي كۇلاش بايسەيىتوۆانىڭ ءىزىن باسا شابال بەيسەكوۆا، روزا جامانوۆا، انۋاربەك ۇمبەتباەۆ، بايعالي دوسىمجانوۆ، كاۋكەن كەنجەتاەۆ، ەرمەك سەركەباەۆ، بيبىگۇل تولەگەنوۆا، شورا ۇمبەتاليەۆ، مۇرات مۇساباەۆ، ناريمان قاراجىگىتوۆ، امانگەلدى سەمبين، جۇلدىز بايمولدينا، ساۋلە قۇرمانعاليەۆا، قۇرمانبەك مىرزابەكوۆ، الما وسپانوۆا، راحيما جۇباتۇروۆا، قورلان قاليلامبەكوۆا، حافيز ەسىموۆ، الىبەك دىنىشەۆ، شاھماردان ءابىلوۆ، سۇلتان بايسۇلتانوۆ، كەنجەعالي مىرجىقباەۆ، نۇرجامال ۇسەنباەۆا سىندى وپەرا ساڭلاقتارى ەلىمىز بەن شەتەل ساحنالارىندا قازاقتىڭ وپەرا ونەرىن پاش ەتۋمەن كەلدى. بۇل ءۇردىس ءالى دە جالعاسۋدا...
شىنىمدى ايتسام، ءوز باسىم بەرتىنگە دەيىن ەلىمىزدىڭ وپەرا انشىلەرى – ۆوكاليستەرىمىزدىڭ شىعارماشىلىعىندا اسا ءبىر كۇردەلى ماسەلە جوقتاي كورەتىنمىن. ويتكەنى جوعارىدا اتى-جوندەرى اتالعان اعا، اپالارىمىزدى راديو مەن تەلە ەفيرلەردەن تىڭداپ وستىك. ولار شىن مانىندە ۇلتتىق وپەرا ونەرىنىڭ مايتالماندارى، ناعىز كاسىبي ونەرپازدار بولعاندىقتان، بۇل ساڭلاقتاردىڭ ونەرىنەن قاراپايىم تىڭداۋشى رەتىندە ءمىن تابۋ مۇمكىن ەمەس تە ەدى.
ءسويتىپ جۇرگەندە، 2012 جىلى الماتى قالاسىنداعى اباي اتىنداعى ۇلتتىق وپەرا جانە بالەت تەاترىندا حالقىمىزدىڭ تۇڭعىش وپەرا ءانشىسى كۇلاش بايسەيىتوۆانىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويىنا ارنالعان ەلىمىزدىڭ وپەرا ونەرپازدارىنىڭ مەرەكەلىك كونتسەرتى بولدى. كونتسەرت ۇكىلى ىبىرايدىڭ اتاقتى «گاككۋ» انىمەن اشىلدى. 100 جىلدىعى اتالىپ ءوتىپ جاتقان كۇلاش اپامىزدىڭ كەزىندە جازىلىپ الىنعان اياۋلى ءۇنى وپەرا جانە بالەت تەاترىنىڭ كەڭ زالىن كەرنەپ كەتتى. وزگەنى بىلمەيمىن، ءوزىمنىڭ بۇل عاجاپ ۇنگە اسەرلەنگەنىم سونشالىقتى – كوزىمە جاس كەلىپ، قاتتى تولقىعانىم ەسىمدە. ەندىگى كەزەك قازىرگى وپەرا ساڭلاقتارىنىكى ەدى. لىق تولى كورەرمەن شىن مانىندە زور انشلاگ كۇتكەن ەدىك. الايدا بىرنەشە «نومىردەن» كەيىن مەنىڭ كوڭىلىم سۋ سەپكەندەي باسىلىپ، كوڭىل تولماۋشىلىق سەزىمى ءسات سايىن ەڭسەمدى باسا بەردى. ونەرپازدار بىرىنەن سوڭ ءبىرى الەمدىك وپەرادان جانە ۇلتتىق اريالاردان ۇزىندىلەر، حالىق جانە حالىق كومپوزيتورلارىنىڭ شىعارمالارىن ورىندادى. ونەرپازداردىڭ شىرقاۋىنداعى الەمدىك كلاسسيكاعا داۋىمىز جوق، ولار بۇل شىعارمالاردى قال-قادىرىنشە جەتكىزىپ-اق باقتى، بىراق، كەزەك ۇلتتىق كلاسسيكامىزعا كەلگەندە مەنىڭ كەرەمەت كۇتكەن كوڭىلىم سۋ سەپكەندەي باسىلا بەردى. ويتكەنى ۇلتتىق كلاسسيكالىق شىعارمالارىمىز بىرىنەن سوڭ ءبىرى سىن كوتەرمەستەي سولعىن ورىندالىپ جاتتى. سويتسەك، قازىرگى ۆوكاليستەرىمىز ۇلتتىق شىعارمالاردىڭ سوزىنە ءمان بەرمەيتىن بولىپتى. ەڭ جان جابىرقاتارلىعى – قازاقتىڭ ءا، ءو، ءۇ، ق، ع، ءى، ڭ، ءتول دىبىستارىنا قازىرگى وپەرا انشىلەرىنىڭ ءتىلى كەلمەيتىن دەرتكە شالدىعىپتى. ەگەر دە ۇلتتىڭ ءتول دىبىستارىنا ءتىلى كەلمەي جاتسا، وندا بۇل جەردە قازاق ءتىلىنىڭ ۇندەستىك زاڭى (سينگورمونيزم) تۋرالى ايتۋ ءتىپتى ارتىق بولار، ءسىرا. ءاسىلى قازاقتىڭ حالىق اندەرى اسەم اۋەنمەن جىمداسا ورىلگەن ءوزىنىڭ سۇلۋ سوزىمەن كورىكتى ەمەس پە؟! ال ەندى وسى اندەردى سۇلۋلاپ سالعان كەزدە، ونىڭ ءبىر دىبىسىن «ورىسشا»، ماسەلەن «ۇ» ءارىپىن «ۋ» دەپ، نەمەسە «ڭ»-دى «ن» دەپ ايتساڭىز، ول اندە نە ءمان-ماعىنا قارماقشى، ءجۇنىن جۇلعان تاۋىق ءتارىزدى سيىقسىز بوپ شىعا كەلمەي مە؟ مىنە، ءبىزدىڭ قازىرگى ۇلتتىق وپەرامىزدىڭ وسىنداي ساقاۋلىق دەرتىنە ۇشىراعانىنا سول جولى كوزىم انىق جەتىپ قايتتى. تەك سول جولى كونتسەرتتىڭ سوڭىنا قاراي جەزتاڭداي ءانشى نۇرجامال ۇسەنباەۆانىڭ بيىك ونەرىن تاماشالاپ، جانىمىز قالدى. مەرەكەلىك شارادان كەيىن اۋىر ويلار مەڭدەگەن مەن جول بويى ويعا شومۋمەن بولدىم. «اپىر-اي، نەگە بۇلاي بولدى ەكەن؟ كەشە عانا ەمەس پە ەدى، اعا بۋىن وپەرا ساڭلاقتارىنىڭ بۇل ەۋروپالىق ونەردى، قازاقتىڭ ءتول انشىلىك ونەرىنەن ايىرعىسىز قىلىپ، اجىراماستاي جىمداستىرىپ جىبەرگەنى؟» – دەپ وزىمە-ءوزىم ساۋال قويۋمەن بولدىم. راسىندا دا كەشەگى وتكەن كۇلاش، شابال اپالارىمىزدىڭ، بەكەن، كاۋكەن، ەرمەك، امانگەلدى اعالارىمىزدىڭ كومەيىندەگى ۇلتتىق بوياۋ قانداي ەدى؟ بۇگىنگى بيبىگۇل، نۇرجامال اپالارىمىز، حافيز ەسىموۆ، كەنجەعالي مىرجىقباەۆ اعالارىمىزدىڭ دا قازاقى ءۇندى بەرۋىندە ءمىن جوق قوي. ال مىنا كەيىنگى تولقىنعا نە بولدى؟ اينالاسى از جىلدا ۇلتتىق كلاسسيكامىزدى ورىسشا «شىرقايتىن» بۇل بۋىن قالاي پايدا بولدى، قايدان شىقتى؟ مەنى وسى ساۋالدار تولعاندىرىپ ەدى. سودان بەرى مەنى قازىرگى وپەرا ونەرىنىڭ جاي-كۇيى الاڭداتا باستادى. سەبەبى قازىرگى ۇلتتىق مۋزىكامىزدىڭ التىن قورىنا اينالعان «قىز جىبەك» پەن «ەر تارعىننان» (برۋسيلوۆسكي) باستاۋ الىپ، «اباي» (احمەت جۇبانوۆ پەن لاتيف حاميدي), اتاقتى «ءبىرجان – سارا» (مۇقان تولەباەۆ) مەن «اقان سەرى – اقتوقتى» (سىدىق مۇحامەدجانوۆ), «ابىلاي حانعا» (ەركەعالي راحماديەۆ) دەيىن جالعاسقان ۇلتتىق وپەرامىز حالىق جانە حالىق كومپوزيتورلارىنىڭ شىعارمالارىنىڭ نەگىزىندە دۇنيەگە كەلگەن ەمەس پە ەدى ياعني اتالعان وپەرالارىمىزعا التىن ارقاۋ، كۇمىس تىرەۋ بولعان حالىق ونەرپازدارىنىڭ ولمەس تۋىندىلارى ەدى عوي. ەگەر، قازىرگى وپەرا ونەرپازدارى بۇل مۇرامىزدىڭ تەرەڭىنە بويلاماي، ءسوزىنىڭ قازاقى دىبىستالۋىنا، اريا تەكستەرىنىڭ ىشكى مازمۇنىنا وي جۇگىرتپەي، ماعىناسىنا كوڭىل بولمەي، قازاقى ينتوناتسياسىز يتالياندىق وپەرا ءداستۇرىنىڭ مانەرمەن، ەڭ سۇمدىعى – قازاقشا ماتىندەرگە ءتىلى كەلمەي، وسىلاي وراشولاق، جاۋاپكەرشىلىكسىز، ءاتۇستى ايتا بەرسە، بۇل دەگەنىڭىز ۇلتتىق وپەرا ونەرىنە كەلگەن كادىمگى ناۋبەت قوي! وندا ۇلتتىق وپەرامىزدا قانداي قادىر، نەندەي قاسيەت قالماق؟ مىنە، وسىنداي جان جابىرقاتارلىق ويلاردان كەيىن مەن ەلىمىزگە تانىمال وپەرا ءانشىسى، كۇمىس ءۇندى تەنور كەنجەعالي مىرجىقباەۆ اعامىزدىڭ ۇلتتىق كلاسسيكامىز جايلى شىرىلداعان جانايقايىن تۇسىنگەندەي بولدىم، وسى وقيعادان كەيىن مەن كەنجەعالي اعانىڭ ونەرىنە، ونىڭ انشىلىك بولمىسىنا وي كوزبەن زەر سالا باستادىم. ويتكەنى بۇل پروبلەمالاردى سول كەزدەردە، ءتىپتى سودان بەرى دە كەنجەعالي مىرجىقباەۆتان باسقا بىردە-ءبىر وپەرا ءانشىسى باق كوتەرگەن ەمەس. ادەتتە، ءبىز ونەرپازدىڭ ونەرىنە، ونىڭ ونەرپازدىق ۇستانىمىنا، ءتىپتى ازاماتتىق پوزيتسياسىنا ءتانتى بولعاندا ونىڭ ءومىربايانى مەن ونەر جولىنا ۇڭىلەمىز عوي. سويتسەك، كەنجەكەڭنىڭ ءومىرى مەن ونەر جولى شىنىندا دا ۇلكەن ونەرپازدارعا ءتان – جارقىن بولىپ شىقتى.
كەنجەعالي مىرجىقباەۆ 1953 جىلى وسى كۇنگى جاڭادان قۇرىلعان اباي وبلىسى، اياگوز اۋدانىندا دۇنيە ەسىگىن اشادى. تاعدىرعا نە شارا، اتا-اناسىنان ەرتە ايىرىلعان كەنجەكەڭ جاستايىنان جەتىمدىك تاقسىرەتىن تارتا ءجۇرىپ، سول جىلدارى سەمەي يادرولىق پوليگونىنىڭ وشاعىنا اينالعان ابىرالى اۋدانىنىڭ سارجال اۋىلىندا، اكەسىنىڭ اعايىندارىنىڭ قولىندا ەر جەتەدى. قانشا دەگەنمەن جاقىن تۋىسقاننىڭ اتى جاقىن تۋىسقان، اعايىندارى بالا كەنجەعاليعا جەتىمدىك تاقسىرەتىن تارتتىرماي، بارىنشا مەيىرىمگە بولەپ وسىرەدى. جاسىنان ات قۇلاعىندا ويناپ، جىلقى قۇمار بولىپ ءوسىپ، ءتۇرلى بايگەلەردەن وزا شاۋىپ بايگە العان كەنجەعاليدىڭ شاباندوز اتاعى ەلگە جايىلادى. ايتسە دە بالا كەنجەعاليدىڭ ارمان-اڭسارى، ىنتا-ىقىلاسى اندە ەدى، سونداعى ونىڭ العاشقى «ۇستازى» اۋىل ورتاسىنداعى سەلولىق سوۆەتتىڭ جانىنا ورناتقان اعاش باقانعا ءىلىنىپ قويىلعان قارا راديو بولعان ەكەن. اراسىندا اۋىلدىڭ ەستى قاريالارىنان اڭىز-ءافسانا، ولەڭ-جىر تىڭدايدى. قىسقاسى، جاس كەنجاعالي ول كەزدە ءالى قايماعى بۇزىلماعان ءداستۇرلى ورتادا قازاقى ۇعىممەن ايتقاندا «ۋىزىنا جارىپ ءوسىپ» ەر جەتەدى. ءسويتىپ جۇرگەندە، كەنجەكەڭ شامامەن 12-13 جاسقا كەلگەندە قيانداعى سارجال اۋىلىنا الىستاعى الماتىدان ات ارىلتىپ، قازاقتىڭ ۇلى ءانشىسى جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ پەن سول تۇستا ۇلتتىق وپەرا كوگىنە جاسىنداي جارق ەتىپ شىققان جاس تالانت ەرمەك سەركەباەۆ كەلەدى. قوس ءان الىبىنىڭ اسقاق سالعان سۇراپىل اندەرى جاس كەنجەعاليدىڭ جان دۇنيەسىن توڭكەرىپ كەتەدى.
شاباندوز بالا وسى وقيعادان كەيىن ءانشى بولۋعا بەل بۋادى. ءسويتىپ قوس ءان تارلانىنىڭ بيىك ونەرىمەن قاناتتانعان ول سەمەيدىڭ مۇقان تولەباەۆ اتىنداعى مۋزىكالىق ۋچيليششەسىنە تۇسپەككە تالاپ قىلادى. سويتسە، بۇل سپتۋ-عا تۇسكەندەي وڭاي ەمەس ەكەن، ول ءۇشىن اۋەلى مۋزىكا مەكتەبىن ءبىتىرۋىڭ شارت، سونان سوڭ، كوزگە كورىنىپ تۇرعان ايقىن دارىنىڭ بولۋى كەرەك، ونىڭ ۇستىنە ساباق ورىس تىلىندە، ال تازا قازاق اۋىلىندا ءوسىپ، ومىرىندە ءتىرى ورىس كورمەگەن اۋىل بالاسى ورىس ءتىلىن قايدان جەتىك ءبىلسىن، ايتەۋىر نان سۇراپ جەۋگە جەتەرلىك اۋىزەكى ورىسشاسى بار. ايتسە دە مۇنىڭ اشىق، ساف كۇمىستەي تازا داۋسىنا نازار اۋدارعان كوميسسيا مۇشەلەرى بولاشاق وپەرا ءانشىسىن وقۋعا قابىلدايدى.
بوزبالا كەنجەعالي ءوزىنىڭ بويعا بىتكەن تاۋداي تالابىنىڭ كۇشىمەن بۇل مۋزىكالىق ۋچيليششەنى ۇزدىك اياقتايدى. ءسويتىپ ۋچيليششەدەن سوڭ، سول كەزدەگى ەلىمىزدىڭ استاناسى – الماتىعا اتتانىپ، قۇرمانعازى اتىنداعى مەملەكەتتىك كونسەرۆوتوريانىڭ ستۋدەنتى اتانادى. «ارمانسىز ادام – قاناتسىز قۇس پەن تەڭ» دەيدى قازاق ناقىلى. بۇل كەزدە بويىن جاستىق جالىن مەن ونەر قۋاتى كەرنەگەن جاس كەنجەعاليدىڭ ارمانى اسقاق ەدى. ول ابىرالىنىڭ اقيىق قىرانىنداي كوزىن الىس قياعا سالادى.
سونداعى قياسى – سول كەزدەگى لەنينگراد قالاسىنداعى ن.ا. ريمسكي-كورساكوۆ اتىنداعى اتى الەمگە ءماشھۇر كونسەرۆوتوريا ەدى. تالاپتى ەردىڭ المايتىن اسۋى، بۇزباس قامالى بار ما – تىڭعىلىقتى دايىندىقپەن بارىپ، اتالعان كونسەرۆوتوريانىڭ ۆوكال جانە حور فاكۋلتەتىنە اسا ءبىر قيىندىقسىز تۇسكەن ول 1981 جىلى وپەرا مەن كونتسەرت ءانشىسى جانە پەداگوگ ماماندىعىن الىپ شىعادى. سول جىلى الماتىعا كەلىپ، اباي اتىنداعى وپەرا جانە بالەت تەاترىنىڭ كوركەمدىك كەڭەسىنىڭ قاتال سىنىنان سۇرىنبەي ءوتىپ، اتالعان وپەرا ورداسىنا ءانشى بولىپ قابىلدانادى. ونەردە بىردەن باعىڭ جانۋى قيىن، ال بىردەن باعىڭ جانسا، وندا جولىڭنىڭ بولعانى. ديپلومىنىڭ سياسى ءالى كەۋىپ ۇلگەرمەگەن جاس ونەرپازعا بىردەن داڭعىل جول اشىلعانداي بولادى. سول جىلى بىردەن ول ليبرەتتوسىن ۇلى عابەڭنىڭ ءوزى، مۋزىكاسىن ءوز زامانىنىڭ اسا تالانتتى كومپوزيتورى سىدىق مۇحامەدجانوۆ جازعان «اقان سەرى – اقتوقتى» وپەراسىنداعى باستى كەيىپكەر اقان سەرى رولىنە يە بولادى. الايدا سول كەزدىڭ وپەرا جانە بالەت تەاترىنىڭ ساقا ونەرپازدارىنىڭ اراسىندا:
«كونسەرۆوتوريانى كەشە عانا بىتىرگەن جاستى بىردەن باستى رولگە يە قالعاندارى نەسى؟» دەگەن سياقتى كۇڭكىل سوزدەر دە ايتىلماي قالمايدى. دەگەنمەن كەنجەكەڭ – اقان سەرى، سول كەزدىڭ اتى بەلگىلى ونەرپازى قورلان قاليلامبەكوۆا – اقتوقتى بولىپ ويناعان بۇل سۋ جاڭا وپەرا ەكەۋىنىڭ ورىنداۋىندا ءساتتى شىعىپ، تابىستى قويىلادى. تابىستى وتكەن «اقان سەرى – اقتوقتىدان» كەيىن بۇل ونەردىڭ اينالاسىندا جۇرگەن جۇرت نازارى بىردەن كەنجەعالي مىرجىقباەۆقا اۋادى. ولاردىڭ ىشىندە كلاسسيك جازۋشى ءھام دراماتۋرگ ءارى ادەبيتىمىزدىڭ اقساقالى عابيت مۇسىرەپوۆ تە بار ەدى. سول كەزدە «قىز جىبەكتىڭ» قۇرامى قايتا جاڭارتىلىپ، تولەگەندى كىم وينايدى دەگەن ماسەلە كوتەرىلىپ جاتقان ەدى. ۇلى عابەڭ «بۇل ءرول ەندى كەنجەعاليدىكى» دەپ شورت كەسەدى. ال قىز جىبەكتى – قۇرمانعازى كونسەرۆوتورياسىنىڭ بەسىنشى كۋرس ستۋدەنتى، ايداي كوركەم ارۋ قىز – نۇرجامال ۇسەنباەۆا ايتاتىن بولىپ شەشىلەدى. ايەل زاتى انشىلەردىڭ كۇلىپ اققان بۇلاقتاي ەڭ ءمولدىر سىڭعىر ءۇنى سانالاتىن ليريكا-كولوراتۋارلىق سوپرانو يەسى ءارى حور قىزىنداي سۇلۋ، جاس نۇرجامالدىڭ سونداعى كوركىنە سۇقتانعان تامسانۋشىلارعا عابەڭنىڭ: «ءبىز ۇندەمەي وتىرمىز عوي»، – دەپ ەسكەرتەتىنى وسى كەز.
وسىلايشا زور تالانتى مەن عابەڭ سياقتى ۇلى قالامگەردىڭ قولداۋىمەن ونەردەگى باعى جانعان كەنجەعاليدىڭ تاسى ورگە قاراي دومالاي باستايدى. ۇزاماي، كومپوزيتور سىدىق مۇحامەدجانوۆتىڭ «جۇمباق قىز» وپەراسىندا باستى پارتيا – اداقتىڭ رولىنە بەكىتىلەدى. ول جىلدارى «اداقتى» دۇنيە جۇزىنە داڭقى كەتكەن يتاليانىڭ لا-سكالا تەاترىندا ونەر كورسەتىپ، لۋچيانو پاۆوروتتي سياقتى الەمدىك وپەرا جۇلدىزىنىڭ ءوزىن تاڭداي قاقتىرعان امانگەلدى سەمبين مەن ۇلتتىق وپەرامىزدىڭ تاعى ءبىر ماڭدايالدى ونەرپازى ناريمان قاراجىگىتوۆ سومداپ جۇرگەن كەزى-تۇعىن. وسى تۇستا وتىزعا ءالى ىلىگە قويماعان كەنجەعالي مىرجىقباەۆ بۇل جاۋاپتى سىننان دا سۇرىنبەي ءوتىپ، بيىك تەنور داۋىسقا لايىقتالىپ جازىلعان كۇردەلى پارتيالاردى تالماي شىرقاپ، شىڭىنا جەتكىزە ايتىپ شىعادى. وسىلايشا، نەبارى ءبىر-ەكى جىلدىڭ ىشىندە جاس ءانشى كەنجەعالي مىرجىقباەۆ قازاق ۇلتتىق وپەرا ونەرىندەگى ءوزىنىڭ ورنىن نىقتاپ بەكىتەدى. بۇل ايتۋعا وڭاي بولعانىمەن تالماس جىگەر مەن زور قايراتتى تالاپ ەتەتىن قاجىرلى ەڭبەكتىڭ جەمىسى ەكەندىگى انشىلىك سالادا جۇرگەن ونەرپازدار مەن مۋزىكا ماماندارىنا ەجەلدەن بەلگىلى جايت.
1983 جىل. كەنجەعاليدىڭ وردا بۇزار وتىزعا كەلگەن شاعى. سول جىلى «ءبىرجان – ساراداي» ولمەس وپەرا جازىپ، ۇلتتىق وپەرا ونەرىن جاڭا ساپاعا كوتەرگەن كاسىبي كومپوزيتور مۇقان تولەباەۆتىڭ 70 جىلدىق مەرەيتويى ماسكەۋدىڭ كولوننالى زالىندا اتاپ وتىلەتىن بولدى. كىمدەردىڭ، قانداي دۇلدۇلدەردىڭ ءىزى قالماعان جەر بۇل! اتاپ ايتقاندا،ف.شالياپين، ل.سوبينوۆ، ك.شۋلجەنكو، س.لەمەشەۆ، ي.كوزلوۆسكي، ا.گناتيۋك، ب.شتوكولوۆ، م.بيەشۋ، ن.وحوتنيكوۆ، ي.ارحيپوۆا، ۆ.پياۆكو، ي.باگوچەۆا، ن.سولوۆيانەنكو، ە.نەستەرەنكو، ە.وبرازتسوۆا، يۋ.بوگاتنيكوۆ، م.موگاماەۆ، ت.سينياۆسكايا، ۆ.اتلانتوۆ، يۋ.مازۋروك، ز.سوتكيلوۆا، ە.ميروشنيچەنكو، ب.گۋلياەۆ ت.ب. ءوز زامانىنان ءان وزدىرعان نەبىر قاس شەبەرلەردىڭ جارقىن ونەرىنىڭ كۋاسى بولعان كولوننالى زال ەمەس پە، ەندىگى كەزەك قازاق ۇلتتىق وپەراسىنا كەلىپ تۇرعان جايى بار. شىنىندا دا سىن ءسات ەدى بۇل. زالدا ينە شانشار ورىن جوق. توردە كپسس يدەولوگيا حاتشىسى، كسرو مادەنيەت ءمينيسترى مەن كومپوزيتورلار وداعىنىڭ حاتشىسى، كەڭەستىك مۋزىكا ونەرىنىڭ نەبىر مارعاسقالارى، تالعامپاز مۋزىكا سىنشىلارى وتىر دەگەندەي. بۇعان اتالمىش كونتسەرتتىڭ 15 وداقتاس رەسپۋبليكانىڭ بارلىق تەلەۆيدەنيەلەرىندە تىكەلەي ەفيردەن كورسەتىلەتىنىن قوسىڭىز. ءيا، بۇل شىنىندا دا سىن ءسات ءارى سالماعى اۋىر جاۋاپكەرشىلىك ەدى.
بىراق دايىندىق تا قاپىسىز-تۇعىن ليبرەتتوسىن قاجىم جۇماليەۆ جازعان مۇقان تولەباەۆتىڭ «ءبىرجان – سارا» وپەراسىنىڭ بۇل كونتسەرتتىك نۇسقاسىنىڭ ديريجەرلىگىنە – مەملەكەتتىك سيمفونيا وركەسترى حور كاپەللاسى ديريجەرى، بۇكىل وداقتىق لەنين كومسومولى سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى تولەپبەرگەن ابدىراشەۆ، ءبىرجان پارتياسىنا اباي اتىنداعى وپەرا جانە بالەت تەاترىنىڭ ءسوليسى كەنجەعالي مىرجىقباەۆ، سارا رولىنە – قازاق كسر-ءنىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتىسى الما وسپانوۆا بەكىتىلگەن ەدى. وركەستر كوكتەن كەنەت قارشىعا ءتيىپ، كولدەن دۇرك كوتەرىلگەن قالىڭ اققۋ-قازداي ءدۇر سىلكىنىپ، كونتسەرت باستالدى دا كەتتى. ايتا بەرىپ قايتكەندەيمىز، بۇل كونتسەرتتىڭ ماسشتابىنىڭ قانشالىقتى زور بولعانىن قازىرگى يۋتۋب ارناسىندا تۇرعان حرونيكادان كورۋگە بولادى. كونتسەرت زور تابىسپەن ءوتتى.
وسى جولى قازاق وپەراسىنا شىن كوڭىلدەن رازى بولعان كسرو كومپوزيتورلار وداعىن ۇزاق جىلدار باسقارعان كسرو حالىق ءارتىسى، سوتسياليستىك ەڭبەك ەرى، ورىستىڭ كلاسسيك كومپوزيتورى تيحون حرەنيكوۆ اتالى ءسوز ايتىپ، اعىنان جارىلادى. ول كىسى: «مۇقاننىڭ بۇل وپەراسى تەك قازاق مۋزىكاسىنىڭ جۇلدىزى عانا ەمەس، بۇل وپەرا ماسكەۋ، لەنينگراد، پاريج بەن ۆەنا سياقتى مۋزىكا ساحناسىنىڭ كوركى بولار ەدى»، – دەيدى.
شىركىن، كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ كۇشى-اي! تيحون حرەننيكوۆتاي مەتردىڭ ءبىر اۋىز ءۋالى سوزىنەن قۋات العان كسرو مادەنيەت مينيسترلىگى ەندى «ءبىرجان – سارانى» شەتەلدە قويۋعا قام جاسايدى. قازاق ونەرىن كورسەتۋگە گەرمانيا تاڭداپ الىنادى. ەۋروپاعا تۇڭعىش شىعاتىن وپەرا بولعاندىقتان دەكوراتسيالار جاڭارتىلىپ، جاڭا كوستيۋمدەر تىگىلەدى. الماتىدا گەرمانياعا گاسترولدىك ساپارعا باراتىن ۇمىتكەرلەرگە كونكۋرس جاريالانادى. جوعارىدان، بىرجانعا – قازاق كسر-ءىنىڭ حالىق ءارتىسى ناريمان قاراجىگىتوۆ، قازاق كسر-ءىنىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتىسى امانگەلدى سەمبين، تەاتر سوليستەرى سۇلتان بايسۇلتانوۆ، كەنجەعالي مىرجىقباەۆ، ساراعا – كسرو حالىق ءارتىسى روزا جامانوۆا، قازاق كسر-ءنىڭ حالىق ءارتىسى راحيما جۇباتۇروۆا، قازاق كسر-ءنىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ارتىستەرى ساۋلە قۇرمانعاليەۆا مەن الما وسپانوۆالار ازىرلەسىن دەگەن پارمەن تۇسەدى. ول تۇس كسرو-نىڭ ءالى «حالىقتار تۇرمەسى» كەزى. شەتەلگە شىعۋ – ايعا ۇشىپ بارىپ كەلۋمەن پارا-پار ۋاق. گەرمانياعا بارۋدان بارلىعى ءۇمىتتى. تەاتر ىشىندە سىپسىڭ سوزدەر گۋلەپ تۇر. ءتىپتى وسىناۋ پسيحولوگيالىق قىسىمنان جۇيكەسى سىر بەرىپ، داۋسى شىقپاي قالعان انشىلەر دە بولعان دەسەدى. نە دەگەن جاۋاپكەرشىلىك دەسەڭىزشى، دايىندىق كەزەڭى ءبىر جىلدان استام ۋاقىتقا سوزىلادى. سول كەزدەگى مادەنيەت ءمينيسترى جەكسەنبەك ەركىنبەكوۆ ونەرپازداردى ىرىكتەي كەلە، ەكى قۇرامدى قالدىرادى. ىزىنشە سول كەزدەگى كازاق كسر كومپارتياسىنىڭ حاتشىسى، ەلىمىزدىڭ باس يدەولوگى زاقاش كامەليدەنوۆ تەاترعا ارنايى كەلىپ، جينالىس اشىپ، گەرمانيا مەملەكەتىنە كىمدەر باراتىنىن حابارلاۋعا مىنبەگە كوتەرىلەدى. زالدا ءولى تىنىشتىق ورنايدى. ءبارىنىڭ نازارى حاتشىنىڭ اۋزىندا. زاقاش كامەليدەنوۆ ىڭىرانا ءسوز باستاپ، – ءبىرجاندى – كەنجەعالي مىرجىقباەۆ، سارانى – روزا جامانوۆا ورىندايدى، ال ەكىنشى قۇرامداعىلار ستراحوۆششيكتەر رەتىندە بارادى. سپەكتاكلگە ديريجەرلىك ەتەتىن قازاق سسر-ءنىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتىسى، باس حورمەيستەر بازارعالي جامانباەۆ دەگەندە بىرەۋلەر سىقسىڭداپ جىلايدى، باراتىندار ارينە، قۋانادى... دەلەگاتسيانى مادەنيەت ءمينيسترى جەكسەنبەك ەركىنبەكوۆ پەن ورتالىق كوميتەتتىڭ ينسپەكتورى دۇيسەن قاسەيىنوۆ باستاپ باراتىن بولىپ ۇيعارىلادى. وسىلايشا گەرمانياعا اتتانعان قازاق ۇلتىق وپەراسىنىڭ تارلاندارى ءوز تاريحىندا تۇڭعىش شەتەل ساپارىنا شىعىپ، گەرمان ەلىنىڭ بەرلين، درەزدەن، لايپتسيح، شتات-حاللە شاھارلارىندا، باتىستىڭ تالعامپاز جۇرتىنىڭ الدىندا قاجىماي-تالماي ونەر كورسەتىپ، ەلگە زور تابىسپەن ورالادى. ارينە، بۇل ساپاردا كەنجەكەڭە بايلانىستى توتەن وقيعالار بولماي قويمايدى. بىراق مۇنىڭ ءبارىن كەنجاعالي اعامىز ءوزىنىڭ قۇداي بەرگەن تالانتى مەن شىعارماشىلىق بابىنىڭ كۇشىمەن ەڭسەرەدى.
ونىڭ ءبارىن جازساق، جازبامىزدىڭ جەلىسى ۇزاپ كەتەتىندىكتەن وسى تۇستان تىزگىن تارتامىز.
مىنەكي، ءبىر ونەرپازعا جەر باستىرماي جىبەرەرلىكتەي وسىنداي زور تابىستارىنا استە ماستانباعان كەنجەعالي ءانشى بۇدان كەيىن دە جاتپاي-تۇرماي ەڭبەكتەنىپ، تەاتر ساحناسىندا ونداعان باستى رولدەردى سومدايدى. ءبىر قۋانارلىعى – مۇنىڭ تۇگەلگە جۋىعى قازاق تەلەديدارىنىڭ «التىن قورىنا» جازىلىپ الىنعان. وسىلايشا، اباي اتىنداعى وپەرا جانە بالەت تەاترىنداعى ۇزبەي ىستەگەن ون جىلدىق قاجىرلى ەڭبەگى ەسكەرىلگەن كەنجەعالي مىرجىقباەۆقا 1991جىلى قازاق سسر-ءنىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتىسى اتاعى بەرىلەدى. ىلە، اياق استىنان كەڭەس وداعى قۇلاپ، كومۋنيستىك يمپەريا كەلمەسكە كەتەدى. سول جىلى قازاق ەلى تاۋەلسىزدىگىن جاريالاپ، ارتىنشا الماعايىپ كەزەڭ باستالادى، كاپيتاليستىك قاتىناستاردىڭ كۇنى تۋىپ، نارىق زامانى ورناپ، مۇنىڭ العاشقى زاردابىن الدىمەن ونەر مەن عىلىم جانە مادەنيەت وكىلدەرى تارتقانى بەلگىلى. نە ىستەۋ كەرەك؟ وپەرانىڭ باسىنان باعى تايعانى سەزىلەدى. كەنجەكەڭ ۇنەمى ويلانۋمەن، تولعانۋمەن بولادى. سوندا ونىڭ ەسىنە ءمۇسىلىم موگوماەۆ پەن نيكولاي باسكوۆ تۇسەدى. ەكەۋى دە ونەر جولىن وپەرا ءانشىسى بولىپ باستاعانىمەن سوڭىنان جەكە كونتسەرتتەرىمەن ءدۇيىم جۇرتقا ءماشھۇر بولدى ەمەس پە؟ ونىڭ ۇستىنە ءبىر جولى ن.باسكوۆپەن جۇزدەسىپ، اڭگىمەلەسكەنىندە ول بۇعان «وپەرا ساحناسىندا ادالدىعىڭدى ءبىر كىسىدەي تانىتقان ەكەنسىڭ، سوندىقتان ەشتەڭەگە، ەشكىمنىڭ سوزىنە قاراماي انشىلىك جولىندا ىزدەنە تۇسكەنىڭ ابزال»، – دەپ كەڭەس بەرىپ، ءجون سىلتەگەن ەدى. وسىلايشا، كەنجەكەڭ بىرتە-بىرتە جەكە انشىلىك جولعا بەت بۇرا باستادى.
مۇندا دا ول قازاق ءانىن ەلىمىز بەن شەتەلدەرگە ناسيحاتتاۋشىعا اينالدى. سونىڭ ايعاعىنداي، ول سەگىز كونتسەرتتىك باعدارلامامەن الەمنىڭ 18 ەلىندە بولعان ەكەن. اتاپ ايتساق، گەرمانيادا، قىتاي ەلىنىڭ استاناسى بەيجىڭ قالاسىندا ءۇش دۇركىن، سونداي-اق فرانتسيا، تۇركيا، اراب، يران، رۋمىنيا، پولشا، ارمەنيا، ۋكراينا، يران، ءوزىمىزدىڭ كورشى ەلدەر وزبەكستان مەن قىرعىزستان رەسپۋبليكالارىن ارالاپ، ۇلتتىق ونەرىمىزدى الىس-جاقىن ەلدەرگە ۇزدىكسىز پاش ەتۋمەن بولدى. سونىڭ ىشىندە گەرمانياعا بارعان ساپارىندا نەمىس حالقىنىڭ ۇلى اقىنى گەتەنىڭ سوزىنە جازىلعان قازاقتىڭ ۇلى اقىنى ابايدىڭ «قاراڭعى تۇندە تاۋ قالعىپ» ءانىن نەمىس، قازاق، ورىس تىلىندە العاش، ءۇش تىلدە قاتار شىرقاپ، نەمىستىڭ ونەر سۇيەر جۇرتىن ءتانتى ەتكەنىن قالاي ايتپاسقا! جالپى قاي ەلگە بارسا دا، قاي ساحناعا شىقسا دا اۋەلى اباي اندەرىن شىرقاۋ – كەنجەعالي مىرجىقباەۆتىڭ شىعارماشىلىق كرەدوسى دەر ەدىك. اباي اندەرىن الىس-جاقىن شەتەلدەرگە بۇل كۇندەرگە دەيىن ءدال كەنجەعالي مىرجىقباەۆتاي جۇيەلى ناسيحاتتاعان ءانشى قازاقتا كەمدە-كەم دەپ نىق سەنىممەن ايتا الامىز جانە بۇل پىكىرىمىزگە كەز كەلگەن ورتادى جاۋاپ بەرۋگە ءازىرمىز. ماسەلەن، 2006 جىل قازاقستاندا – پۋشكين، رەسەيدە – اباي جىلى دەپ جاريالانعانى ەستە. بۇل جولى دا كەنجەعالي مىرجىقباەۆ وزىنە ءتان ونەرپازدىق ۇشقىرلىق تانىتىپ، دەرەۋ «اباي-پۋشكين» كونتسەرتتىك جوباسىن ازىرلەپ، ىلە-شالا رەسەيگە اتتاندى. اۋەلى ماسكەۋ مەن سانكت-پەتەربۋرگ شاھارلارىنان باستالعان بۇل گاسترولدىك ساپارى رەسەيدىڭ نوۆوسيبيرسك، ومبى، توم، بارناۋل، ورىنبور، استراحان، سامارا قالالارىندا جالعاسىپ، اتتاي بەس ايعا سوزىلدى. وسى بەس اي ىشىندە توقتاۋسىز كونتسەرت بەرۋمەن بولعان ول اباي مەن قازاق كومپوزيتورلارىنىڭ ۇلى اقىننىڭ سوزىنە جازىلعان 25, ال پۋشكيننىڭ سوزىنە جازىلعان 12 مۋزىكالىق شىعارما ورىندالعان ەكەن. «ءان ايتساڭ، جانىڭدى جەپ ايتاسىڭ» دەگەن قازاق ءسوزىنىڭ شىندىعىن ەسكەرسەك، بۇل شىن مانىندە زور ەڭبەك. ونىڭ ۇستىنە ءانشىنىڭ جاسى بۇل كەزدە 53-كە كەلگەنىن تاعى ءبىر ەسكەرسەك، بۇل شىعارماشىلىق ساپارلاردىڭ كەنجەعالي اعامىزعا وڭاي تيمەگەنى تاعى انىق. ۇنەمى ۇزدىكسىز شىعارماشىلىق باپتا بولۋ، ونىڭ ۇستىنە فورتەپيانو سۇيەمەلىمەن ءان سالۋ وتە قيىن دا، كۇردەلى ونەر، ونى قازىرگى جەڭىل ەسترادانىڭ جەتەگىندە جۇرگەن «فانەرششيكتەرمەن» سالىستىرۋعا استە بولمايدى، سالىستىرعان كۇندە – بۇل مۇنداي ۇزاق بايگەدە شالدىقپاس، شارشاۋ بەرمەس تارلان انشىگە قور قيانات بولماق. داتكە قۋات قىلاتىنى كەيىن كەنجەكەڭنىڭ وسىناۋ كونتسەرتتىك جوباسى «اباي-پۋشكين» اتتى كومپاكت-ديسك بولىپ جارىققا شىقتى. ال باسقا ماراپاتقا كەلسەك... وسى ۋاقىتقا دەيىن، سوناۋ 1991 جىلدان بەرى، كەلەسى جىلى جەتپىسكە كەلەدى، باسقا ۇكىمەتتىك ناگرادالاردى بىلاي قويعاندا ءبىر جاپىراق ماراپات قاعاز بۇيىرماپتى پەشەنەسىنە. ءبىر كەم دۇنيە-اي دەسەڭشى...
كەنجاعالي مىرجىقباەۆتىڭ ابايعا، ونىڭ مۇراسىنا دەگەن بۇل ەلەۋلى ەڭبەگى ۇلى اقىننىڭ مۋزىكالىق شىعارمالارىن ناسيحاتتاۋمەن عانا شەكتەلىپ قالعان جوق، ول ۇلى ويشىلعا مەملەكەتتىك شەنەۋنىك بولعان جىلدارى، ءتىپتى قوعام، مادەنيەت قايراتكەرى رەتىندە دە ۇنەمى قىزمەت ەتۋمەن كەلەدى. مەملەكەتتىك شەنەۋنىك دەمەكشى، كەنجەعالي مىرجىقباەۆ 2007 جىلى شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ مادەنيەت باسقارماسىنىڭ باستىعى ءارى فيلارمونيا ديرەكتورى بولىپ تاعايىندالىپ، اتالعان وبلىستا اتتاي بەس جىل قىزمەت ىستەگەنى بار. سول جىلدارى دا اباي ەلىنە شاما-شارقىنشا قىزمەت ەتۋمەن بولدى. ماسەلەن ول 2007 جىلى ابايدىڭ نەمەرە ءىنىسى ءارى ويشىل شاكىرتى شاكارىمنىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويىنىڭ ءوز مانىندە وتۋىنە ات سالىستى، سونداي-اق وسكەمەندە ابايدىڭ، سەمەيدە شاكارىمنىڭ ەسكەرتكىشتەرىنىڭ بوي كوتەرۋىنە ءوز ۇلەسىن قوستى. ءان ءامىرى – امىرەگە دە سەمەيدە ەسكەرتكىش ورناتىلعاندا باسى-قاسىندا ءجۇردى. ابايدىڭ تۋعان جەرى قاراۋىلدا «قالامقاس» اتتى ايگىلى انسامبل بولعانى اعا بۋىننىڭ ەسىندە بولار. الايدا توقسانىنشى جىلداردان بەرى بۇل ءانسامبلدىڭ دە باسىنان باعى تايىپ، ونەرپاز ۇجىمنىڭ شىعارماشىلىعى مۇلدە قوجىراپ كەتكەن-ءدى. مىنە، كەنجەكەڭ وسى «قالامقاستىڭ» قيسايعان جىعاسىن تۇزەپ، ءبىر كەزدەگى داڭقتى ءانسامبلدى قايتا تۇلەتتى. ناتيجەسىندە «قالامقاس» ساحناعا قايتا ورالىپ، بايىرعى قالپىنا كەلە باستادى، كەيىنگى كەزدە ءتىپتى الىس-جاقىن ەلدەرگە گاسترولدىك ساپارلارعا شىعۋعا جاراپ قالدى دەپ ەستىدىك. الايدا ونەر ادامىنا كرەسلو باققان شەنەۋنىك بولۋ استە وڭاي ەمەس.
مازاسىز، قات-قابات شەنەۋنىكتىك شارۋالاردان كەنجەكەڭنىڭ جانى جۇدەۋ تارتىپ، كوڭىلى جابىرقاي بەردى. وعان سەبەپ بولعان ءتۇرلى دەڭگەيدەگى باسشىلاردىڭ ول اتقارعان ەڭبەكتەردى كوپە-كورنەۋ باعالاماۋى، كەيبىر اپەرباقان شەنەۋنىكتەردىڭ قىساس پەن قياناتقا ۇستا بولىپ شىققاندىعى. بىردە سونداي وركوكىرەك شەنەۋنىكتەردىڭ ءبىرى، باسقالار كەزىندە اتىنا بەرىلگەن پاتەرلەرىن ەبىن تاۋىپ جەكەشەلەندىرىپ الىپ جاتقاندا، بۇل كىسىگە جەكەمەنشىككە بەرىلمەيتىن قىلىپ تاستاپ، قىساس كورسەتتى. اقىرى كەنجەكەڭ 1996 جىلى ءوز قالاۋىمەن كەلگەن ەلورداسىنا ەكىنشى رەت قايتىپ ورالدى.
كەنجەكەڭنىڭ استاناعا العاش كەلۋى دە ءوز الدىنا ءبىر حيكايا. ارقا تورىندە مەملەكەت استاناسى ورناپ، بۇرىنعى استانا الماتىنىڭ جاڭا ەلورداعا كوشىپ جاتقان كەزى. سول جىلى ول اقمولا قالاسىنا كونتسەرتتىك ساپارمەن بارعان ەدى. كەزىندە تىڭ يگەرۋشىلەر سارايى، سوڭىنان كونگرەسس حولل اتانعان سارايدا جوسپارلى كونتسەرتى تابىستى وتكەن ول كەلەسى كۇنى تسەلينوگراد ينجەنەرلىك-قۇرلىس جانە تسەلينوگراد پەدوگوگيكالىق ينستيتۋتتارىنىڭ نەگىزىندە قۇرىلىپ جاتقان ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ سول كەزدەگى رەكتورى امانگەلدى قۇسايىنوۆقا امانداسۋعا باردى. جايماشۋاق اڭگىمە ۇستىندە رەكتور كەنجەكەڭە جاڭا ۋنيۆەرسيتەتكە قىزمەتكە كەلۋگە ۇسىنىس ءبىلدىردى. قاپەلىندە توسىن ۇسىنىسقا توسىلىپ قالعان ول: «مەن مۇندا جالعىز كەلگەندە نە تىڭدىرامىن، وندا كەلگىسى كەلەتىن ارىپتەستەرىمدى وزىممەن بىرگە ەرتە كەلەيىن»، – دەپ سالدى. رەكتور بىردەن كەلىسىمىن بەردى. وسىلايشا ەلورداعا الدىمەن كەلگەندەردىڭ قاتارىنان تابىلعان ول جاڭا استانانىڭ رۋحاني-مادەني تىنىس تىرشىلىگىنە بىلەك سىبانا ارالاسىپ كەتتى. كەلەسى جىلى وبلىستىق فيلارمونيا اشىلىپ، جاڭا ۇجىمعا «تسەلينىي» كينوتەاترىنىڭ ەسكى عيماراتى بەرىلدى. الايدا مەملەكەت ەسەبىنەن كۇردەلى جوندەۋدەن ەندى وتكەن عيماراتتى جەڭ ۇشىنان جالعاسقان پىسىقاي قالتالىلار جوعارىداعى ىقپالدى كوكەلەرىنىڭ كۇشىمەن تىزەگە باسىپ تارتىپ الىپ، ىشىنەن قولما-قول بوۋلينگ، مەيرامحانا مەن كازينو اشىپ، فيلارمونياعا تيەسىلى عيماراتتى باي-باعلانداردىڭ كوڭىل كوتەرەتىن جىن-ويناعىنا اينالدىرىپ جىبەردى. بۇل باسسىزدىققا كۇيىپ كەتكەن كەنجەكەڭ «قازاق ادەبيەتىنە» ماقالا جازىپ، الگى الاياقتىقتىڭ باسى-قاسىندا تۇرعانداردى باتىل اشكەرەلەدى. مۇنداعى كوتەرىلگەن وتكىر ماسەلەلەردەن كوپ ۇزاماي حاباردار بولعان سول كەزدەگى اقمولا وبلىسىنىڭ اكىمى جانىبەك كارىبجانوۆ كەنجەكەڭدى دەرەۋ شاقىرىپ الىپ، اتالعان فيلارمونيانىڭ ديرەكتورى بولۋعا ۇسىنىس ءبىلدىردى. وسىلايشا ول فيلارمونيا ديرەكتورى مەن مۋزىكا اكادەمياسىنىڭ ۇستازى بولىپ تاعى دا ون جىلداي جەمىستى قىزمەت ەتتى. جەمىستى بولعانى سول ەمەس پە، كەنجەكەڭ شاعىن فيلورمونيانى ەلىمىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن شاقىرىلعان تالانتتى ونەرپازدارمەن قايتا جاساقتاپ، جيىن-سانى الپىس مۋزىكانتتان قۇرالعان ۇلت اسپاپتار وركەسترىن قۇردى.
الگىندە كەنجەكەڭ ەلورداعا ەكىنشى رەت قايتىپ ورالدى دەدىك. بۇل 2012 جىل بولاتىن. بۇل جولى ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى ەرلان سىدىقوۆتىڭ ۇسىنىسىمەن ورالعان ول وقۋ ورداسىنىڭ جانىنان اشىلىپ جاتقان «كاۋسار» مادەني-تانىمدىق بىرلەستىگىنىڭ جەتەكشىسى رەتىندە ىسكە كىرىستى. ادەتتە ءىستىڭ تەتىگىن بىلەتىن جان قاي شارۋانى بولسىن ۇرشىقتاي ءۇيىرىپ اكەتەدى عوي. مۇنى اتام قازاق «بىتەر ءىستىڭ باسىنا، جاقسى كەلەر قاسىنا» دەيدى. ءداپ وسى ءسوز كەنجەكەڭە قاراپ ايتىلعان با دەرسىڭ. كەلە «كاۋساردى» قولىنا العان ول ءىستىڭ باسىن ەلىمىزدىڭ ونەر مەن مادەنيەت قايراتكەرلەرىمەن، اقىن، جازۋشىلارمەن كەزدەسۋ ۇيىمداستىرۋلارمەن باستادى. مويىنداۋىمىز كەرەك، ەلىمىزدىڭ وقۋ وردالارىندا جاستارعا پاتريوتتىق تاربيە بەرۋ دەپ اتالاتىن وسىناۋ يدەولوگيالىق باعىت-باعدارلارىمىزدىڭ كوپ جىلداردان بەرى اقساپ كەلە جاتقان جايى بار. وقۋ باعدارلاماسى ءوز الدىنا، بىراق پاتريوتتىق تاربيە بولماعان جەردە سانالى ۇرپاق قالىپتاسپايدى. كەز كەلگەن قوعامنىڭ قوزعاۋشى كۇشى سانالى ۇرپاق ەكەنىن ەسكەرسەك، بۇل ماسەلەگە بەي-جاي قاراۋعا بولمايدى. قۇرعاق بىلىممەن قارۋلانعان ساناسىز، قۋىس كەۋدە ۇرپاق كەلەشەكتىڭ سورى. ال وسى كەلەڭسىزدىكتى بولدىرماۋ، ونىڭ الدىن الۋ ءۇشىن الدىمەن نە ىستەۋ كەرەك. ول ءۇشىن ەڭ ابزالى جاس ۇرپاقتى ونەگەلى اعا بۋىنمەن ءجيى جۇزدەستىرىپ، ولاردىڭ تاعىلىمدى اڭگىمەلەرىن جاستارعا جۇيەلى تۇردە، تۇراقتى تىڭداتىپ تۇرۋ كەرەك. سوندا كوكىرەگى ساۋلەلى جانداردىڭ ەستى سوزىمەن ساناسى نۇرلانىپ وسكەن ۇرپاق اباي دانىشپان ايتقانداي وزدەرى دە ەستى بولماق. بۇل جاستاردى تاربيەلەۋدىڭ ءبىر جولى عانا، ايتپەسە تاربيە بەرۋ ءتاسىلى سان الۋان عوي. دەگەنمەن اعا بۋىنمەن جاس بۋىندى ۇنەمى ديدارلاستىرىپ وتىرۋ – تاربيە ءىسىنىڭ الدى دەر ەدىك.
مىنە، وسىناۋ ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋ ماقساتىندا كەنجەكەڭ ۋنيۆەرسيتەت ۇجىمى مەن ستۋدەنتتەردى ەلىمىزدىڭ زيالى قاۋىم وكىلدەرىمەن جۇزدەسۋىن باستا كەپ جىبەردى.
كەزدەسۋدى ول ەلىمىزدىڭ كورنەكتى كومپوزيتورى، مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى ەركەعالي راحماديەۆتەن باستادى. كەيىن، ينتەرنەت جەلىسىنەن تاماشالادىق، بۇل كەزدەسۋ وتە اسەرلى ءوتتى. بۇل جۇزدەسۋ ەركەعالي اعامىزدىڭ ارداقتى ەلىنىڭ الدىندا سوڭعى بوي جازۋى ەكەن، كوپ ۇزاماي اتاقتى كومپوزيتور دۇنيەدەن كوشتى. مۇنان سوڭ اقىندار: كاكىمبەك سالىقوۆ، مۇحتار شاحانوۆ، نۇرلان ورازالين، نەسىپبەك ايتۇلى، كوپەن امىربەك، عالىمدار: سەيىت قاسقاباسوۆ، نامازالى وماشەۆپەن ەمەن جارقىن كەزدەسۋلەر وتكەنى بەلگىلى.
وسىنداي ەلدىك، قوعامدىق ىستەردىڭ قايناعان ورتاسىندا جۇرسە دە، ول ءوزىنىڭ الدىمەن ءانشى ەكەنىن اركەز ۇمىتقان ەمەس. ۇنەمى تۇلەپ ۇشقان قىران قۇستاي بابىندا. قىران قۇستاي دەمەكشى، كانىگى قۇسبەگىلەردىڭ ايتۋىنشا ەگەر بۇركىتتى باپتاعان كەزدە سالماعى ءبىر مىسقالدان ارتىق يا كەم بولسا (بۇل ءۇش گرامنىڭ شاماسى) قىران اينىعىش كەلەتىن كورىنەدى ياعني اڭعا سالعاندا باپتى قىرانداي بەتتى بولمايدى. مىنەكي، كەنجەعالي ءانشى وسىنداي سۇڭقار بىتىمدەس سەرەك ونەرپاز. ءار ءسات ساحناعا شىعا كەلگەندە، جەمىن ءىلىپ تۇسەر تۇيعىن قۇستاي جارقىلداپ، جاراۋلى جۇيرىكتەي شابىتتى كۇيمەن، نەبىر كۇردەلى شىعارمالاردى اسقاقتاتا شىرقاي جونەلگەندە ناعىز دەگدار ءانشى وسىلاي بولسا كەرەك دەپ ەرىكسىز ءتانتى بولاسىڭ. سويتسەك، كەنجەكەڭ ءالى كۇنگە دەيىن جان مەن ءتان كۇتىمىنە ەرەكشە ءمان بەرەدى ەكەن. وسى ۋاقىتقا شەيىن اراق-شاراق اتاۋلىنى اۋزىنا تاتىپ الماعان ول كەشكى 18:00 كەيىن اس-سۋدان تيىلادى ەكەن. ال داۋىس كۇتىمى مەن ونى جۇيەلى تۇردە باپتاپ، جاتتىعۋلار جاساۋى – ءوز الدىنا بولەك اڭگىمە. بىردە «كەنجە اعا، كەيىنگى تولقىن وپەرا ونەرپازدارىندا قازاقى ءۇن بوياۋى كەمشىن، ءبارى دەرلىك يتالياندىق مانەرمەن ايتادى، بۇرىندارى اعا بۋىن انشىلەردى راديو ەفيرلەردەن ءبىر ەستىگەندە-اق، كىمنىڭ نە ايتىپ جاتقانىن بىلە قويۋشى ەدىك، ال قازىرگى انشىلەردىڭ داۋسى ينكۋباتوردان شىققانداي ۇقساس بولعاندىقتان، ءبىر-بىرىنەن اجىراتا الماي قالىپ جاتامىز. بۇل كەلەڭسىزدىكتىڭ الدىن الۋ ءۇشىن ۆوكال مادەنيەتىن ۇلتتىق ءۇن ىڭعايىمەن يگەرۋ تاجىريبەڭىزبەن بولىسەتىن مەتوديكالىق نەگىزبەن جۇيەلەگەن عىلىمي ەڭبەك جازىپ، مۋزىكالىق جوعارعى وقۋ ورىندارىندا، حالقىمىزدىڭ كلاسسيكالىق اندەرىن قازاقى ءۇننىڭ ءتول تابيعاتىن بۇزباي ايتاتىن، ۇلتتىق اريا، رومانستارىمىزدىڭ سوزىنە ءمان بەرە ورىندايتىن شاكىرت تاربيەلەۋ جۇمىستارىن جولعا قويۋعا نەگە كۇش سالمايسىز؟»، – دەدىم. كەنجەكەڭ بۇل ماسەلە تولعاندىراتىنىن، وسى جونىندە مينيسترلىككە ءوز ۇسىنىسىن بىلدىرگەنىن، بىراق جاۋاپ الا الماعىنىن، كەلەشەكتە بۇل جوبانى قولعا الۋ نيەتى بارلىعىن ايتتى. شىنىندا دا بۇل كەزەك كۇتتىرمەيتىن ماسەلە.
جوعارىدا ايتقانىمىزداي، كەنجەكەڭ ءوزىنىڭ كاسىبي انشىلىك جولىنا ادالدىعىنان ەش تايعان ەمەس. سونىڭ ايعاعىنداي، جاسى جەتپىسكە كەلىپ قالسا دا، تىڭدارمان الدىنا ءجيى شىعىپ، سوناۋ توقسانىنشى جىلدارى باستاعان ءوزىنىڭ تسيكلدى كونتسەرتتەرىن جالعاستىرۋدا. كەيىنگى جىلدارى كورەرمەن نازارىنا ۇسىنعان سونداي جوبالارىنىڭ ءبىرى – ءوزىنىڭ ءومىر مەن ونەردەگى اعا دوسى، حالقىمىزدىڭ كورنەكتى كومپوزيتورى ءھام مۋزىكا زەرتتەۋشى يليا جاقانوۆتىڭ شىعارماشىلىعىنا ارنالعان «ەدىل مەن جايىق» اتتى 15 شىعارمادان تۇراتىن كونتسەرتى. بۇل كونتسەرت قازىر «اباي» ارناسىنان بەرىلىپ ءجۇر. ءسوز جوق، وسىناۋ كونتسەرتتە شىرقالعان اندەر يليا اعامىزدىڭ كومپوزيتولىق تالانتىنا ەرىكسىز باس يگىزەدى. پەشەنەسىنە كەڭ تىنىستى، شالقىعان اندەرىن تىڭدارمانعا بار بولمىسىمەن، سان قىرىنان جارقىراتا جەتكىزۋشى كەنجەكەڭدەي كۇمىس كومەي زامانداس ءانشى بۇيىرعان يليا اعامىز باقىتتى ارينە.
يليا جاقانوۆتىڭ شىعارمالارى ءوز الدىنا، باسقا دا زامانداس قازاقستان كومپوزيتورلارىنىڭ شىعارمالارىن ناسيحاتتۋدا كەنجەكەڭنىڭ كەندە قالعان كەزى جوق. ەل جادىنان ۇمىتىلىپ بارا جاتقان سونداي كومپوزيتورلارىمىزىڭ ءبىرى، كەزىندە «اقان سەرى – اقتوقتى» وپەراسىمەن داڭققا بولەنىپ، «عاسىرلار ءۇنى» اتتى عالامات وراتوري، «شاتتىق وتانى» اتتى عاجايىپ سيمفونيا، سونداي-اق «جارق ەتپەس قارا كوڭىلىم نە قىلسا دا» (اباي), «تەربەلەدى تىڭ دالا» اتتى ت.ب. ماڭگى وشپەس ءان اسىلدارىن جازعان سىدىق مۇحامەدجانوۆ ەدى. مىنەكي، كەنجەعالي اعامىز وسى سىدىق مۇحامەدجانوۆ ەسىمىن ۇلىقتاۋ ماقساتىندا ءبىرشاما يگىلىكتى ىستەر اتقارۋدا. باق ومىردەن ەرتە كەتكەن كومپوزيتور تۋرالى ماقالا، سۇحباتتار بەرىپ، مۋزىكا قايراتكەرىن ەل ەسىندە قالدىرۋ مەن شىعارمالارىن ناسيحاتتاۋ ماقساتىندا ءجيى-ءجيى ماسەلەر كوتەرۋمەن ءجۇر. كەلەر 2023 جىلى كورنەكتى كومپوزيتوردىڭ ءجۇز جىلدىعى. وسى ورايدا بۇل مەرەيتويعا ءوزىنىڭ جەكە ازىرلىگىن باستاپ كەتكەن كەنجەكەڭ تاياۋدا «ەلارنا» ارناسىنا كىلەڭ سىدىق مۇحامەدجانوۆتىڭ شىعارمالارىنان تۇراتىن «سازىڭ كەتپەس قۇلاقتان» اتتى ءبىر ساعاتتىق كونتسەرتىن جازدى. جاقىن كۇندەرى كورىپ قالامىز دەپ ۇمىتتەنەمىز. ال «اباي» ارناسىنان بەرىلىپ جۇرگەن اباي اندەرى كونتسەرتىنىڭ تەلەۆيزيالىق نۇسقاسى ءوز الدىنا بولەك اڭگىمە. ءوز باسىم ينتەرنەت جەلىسى ارقىلى كەنجەكەڭنىڭ بۇل كونتسەرتىن بىرنەشە رەت كوردىم. كورگەن سايىن ويعا قالامىن. مۇنداعى ورىندالعان ءار شىعارما جونىندە جەكە ماقالا جازسا دا بولار ەدى. اتالعان تەلە جوبا ءانشى كەنجەعالي مىرجىقباەۆتىڭ اباي اندەرىنىڭ شىن مانىندەگى ناسيحاتشىسى ەكەندىگىن ايگىلەي تۇسكەن. وسى كونتسەرتتە تاعى ءبىر بايقاعانىم، ءانشىنىڭ ۇنىندە ءبىر مۇڭلى زار پايدا بولعانداي. اسىرەسە، بۇل ءانشىنىڭ «وزگەگە كوڭىلىم تويارسىڭ»، «ولسە ولەر تابيعات، ادام ولمەس» اتتى ويلى اندەردى بيىك شىرقاعان كەزدە سەزىلەدى. اباي اندەرى بولعان سوڭ سولاي كورىنگەن دە بولار. بالكىم، بۇل ماعىنالى عۇمىرىندا جاقسى، جاماندى كوپ كورگەن ەستى ءانشىنىڭ زامانا زاھارىن ەلىنىڭ ءبىر سانالى ازاماتى رەتىندە تاتقانىنان جۇرەگىنە ۇيالاعان ءوز زارى شىعار؟
ءومىر، دۇنيە دەگەنىڭ، اعىپ جاتقان سۋ ەكەن،
جاقسى، جامان كورگەنىڭ، ويلاي بەرسەڭ ۋ ەكەن... –دەيدى اباي بۇل جايلى. ءيا، قاي زاماندا بولسىن، قازاقتىڭ ۋ ىشپەگەن ساۋ جاقسىسى قالدى ما؟ كەنجەعالي – ويشىل ونەرپاز. بۇل تۋراسىندا «ويلى ادامعا قىزىق جوق، بۇل جالعاندا»، – دەمەپ پە ەدى حاكىم اباي. نەمەسە «زار شىعادى تىلىمنەن»، – دەيدى ويشىل تاعى دا. سوندا، تىلدەن شىققان قايعى زار ويلى انگە اينالسا، ونى ەستى ءانشى ءوز جۇرەگىنىڭ تەرەڭىنە ۇڭىلە ايتسا، مۇنىڭ شەر تولقىتار اسەرى ءتىپتى كۇشتى بولماقشى ەكەن. كەنجەعالي مىرجىقباەۆ شىرقاعان اباي اندەرىنەن وسىنداي عيبرات الامىز.
ءسوز سوڭىندا ايتارىم، كاسىبي ءانشى كەنجەعالي مىرجىقباەۆتىڭ «جۇرەگىم نەنى سەزەسىڭ» اتتى بۇل كونتسەرتى، سونداي-اق ونەرپازدىڭ قازاق ونەرى مەن مادەنيەتىنە سىڭىرگەن كوپ جىلعى قاجىرلى ەڭبەگى بيىلعى ياعني 2022 جىلى بەرىلەتىن اباي اتىنداعى مەملەكەتتىك سىيلىققا مەيلىنشە لايىق دەپ بىلەمىن.
ەرلان تولەۋتاي،
ءانشى، ونەرتانۋشى
