1. ءسوز باسى
ەل نازارىنا ۇسىنباق پىكىرىمىز، قوزعاماق ماسەلەمىز گەوگرافيالىق اتاۋلارعا، ولاردىڭ تاريحىنا قاتىستى ياعني، ميكروتوپونيمدەر – كول، قونىس، ت.ب. توڭىرەگىندە بولماق.
ءتىلتانۋشى، بەلگىلى شوڭ عالىم كاكەن احانوۆ (1928-1978) بىلاي دەپتى: «توپونيميكا – ءتىل ءبىلىمى مەن گەوگرافيانىڭ ارالىعىنان ورىن الاتىن لينگۆيستيكالىق عىلىم. توپونيميكا لەكسيكولوگيانىڭ گەوگرافيالىق اتاۋلاردى زەرتتەيتىن ءبىر سالاسى بولىپ تابىلادى. توپونيميكا حالىقتاردىڭ جانە ولاردىڭ تىلدەرىنىڭ تاريحىنان باعالى مالىمەتتەر بەرەدى. ولاي دەيتىنىمىز: توپونيميكالىق اتاۋلار تالاي عاسىرلار بويى ءومىر سۇرەدى دە، حالىقتاردىڭ ەرتە زامانداردا قاي جەردە قونىس تەپكەنى، قاي جاققا قونىس اۋدارعانى نەمەسە قاي جەردەن كەلىپ قونىستانعانى، ەتنيكالىق توپتاردىڭ ارالاسۋى، تاريح بويىندا حالىقتاردىڭ ءبىر-بىرىمەن قارىم-قاتىناسى جانە ت.ب. كوپتەگەن جايلار مەن قۇبىلىستار تۋرالى حابار بەرەدى. ونداي اتاۋلاردى سولاردىڭ ايعاعى دەپ تۇسىنەمىز. توپونيميكانىڭ كەيدە «جەر ءتىلى» («يازىك زەملي») دەپ اتاۋلى دا وسىدان. توپونيمالىق اتاۋلار بەلگىلى ءبىر حالىقتىڭ ەرتە زاماندارداعى مەكەنى قاي جەر بولعانىن بىلۋگە جانە ونىڭ قونىستانعان تەرريتورياسىنىڭ شەكاراسىن ايقىنداۋعا كومەكتەسەدى» (قاراڭىز: احانوۆ ك. ءتىل بىلىمدەرىنىڭ نەگىزدەرى. ۋنيۆەرسيتەتتەر مەن پەداگوگتىق ينستيتۋتتاردىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتتەرىنە ارنالعان وقۋلىق. ەكىنشى باسىلىمى. – الماتى: «مەكتەپ» باسپاسى، 1978, 29-بەت).
وسى عىلىمي تۇجىرىمدى ۇستىن ەتىپ، اقتوبە وبلىسىنا قاراستى قازىرگى ىرعىز، بۇرىنعى جارمولا توڭىرەگىندەگى ورەسكەل بۇرمالانىپ جۇرگەن گەوگرافيالىق اتاۋلارعا، ناقتىلاپ ايتساق، «قۇتي كولى»، ت.ب. قاتىستى ۋاجدەرىمىزدى، دالەلدەرىمىزدى ۇسىنىپ، ويىمىزدى بىلايشا جوسپارلاپ وربىتپەكپىز:
ا) ىرعىز اۋدانى تەرريتورياسىنداعى «قۇتي كولى» اتاۋىنا، ت.ب. قاتىستى باسىلىمداردا، كىتاپشالاردا، XIX عاسىردا جارىق كورگەن كارتالاردا جاريالانعان دەرەكتەردىڭ، رۋلىق شەجىرەلەردەگى، اۋىزشا جەتكەن اقپارلارداعى، قۇلپىتاستارداعى مالىمەتتەردىڭ، ت.ب. ءبىر-بىرىمەن سايكەستىگىن، ۇيلەسىمدىلىگىن تەكسەرۋ، سونداي-اق، قولدا بار وزگە دە ايعاقتارمەن سالىستىرۋ، تالداۋ، جۇيەلەۋ;
ءا) اتاۋلاردىڭ پايدا بولۋ سەبەپتەرى مەن تاريحىن انىقتاۋ، اقيقاتقا كوز جەتكىزۋ.
2. اتاۋ «قۇتيكول» ەمەس، «قۇتيدىڭ كولى» نەمەسە «قۇتي كولى»!
سوۆەت وكىمەتى قۇلاعاننان كەيىن ىرعىز اۋدانىنىڭ قۇرامىنداعى قازاقتان باسقا ۇلت تۇرماعان بۇرىنعى «كومينتەرن» (كوممۋنيستيچەسكي ينتەرناتسيونال) سوۆحوزى تاراپ، اۋىلدىق وكرۋگ بوپ قايتا قۇرىلعاندا شارتتى اتاۋى دا وزگەرتىلدى، «قۇتيكول» دەلىنىپ. انىعىندا بۇل – وڭتۇستىك جاعىندا، جيىرما شاقىرىم قاشىقتا جاتقان جەردىڭ اتى ەدى.
«بابامنان قالعان ءبىر بەلگى» دەگەن شاعىن كىتاپشادا ءبۇي دەپ تاڭبالانعان: «قۇتيكول – سەلولىق وكرۋگ ورتالىعى... اتاۋ تۋرالى ەكى ءتۇرلى پىكىر ايتىلادى: 1) قۇتي دەگەن ادام اتى، سوعان بايلانىستى قويىلعان. 2) اشارشىلىق زاماندا وسى كولدىڭ جاعاسىنا قونىستانعان ەل كولدىڭ بالىعىن، قۇسىن ازىق قىلىپ امان قالعان. سودان قۇتتىكول اتانىپ، كەيىن دىبىستىق وزگەرىستەرگە ۇشىراپ قۇتيكول اتانعان. اۋىلدىڭ كەڭەستىك كەزدەگى اتاۋى – كومينتەرن. وبلىس اكىمدىگى مەن ءماسليحاتىنىڭ 14.03. 2006 جىلعى №242/89 شەشىمىمەن وزگەرتىلدى. اۋدان ورتالىىنان 35 كم» (قاراڭىز: وتەمىس ر. بابامنان قالعان ءبىر بەلگى. / اقتوبە: «ا-پوليگرافيا». 2013. 19-بەت).
بۇل – ىرعىز (جارمولا) ءوڭىرىنىڭ تاريحىنان مۇلدە بەيحابار، بىراق ءوزىن بىلگىر ساناپ، ايتقان ون دالەلىڭە ءجۇز وتىرىگىن «كۋالىك» قىپ دەس بەرمەيتىن وسى كۇنگى وزەۋرەگەن كوپ «ولكەتانۋشىنىڭ» ءبىرىنىڭ ءوز قيالىنان تۋدىرعان «دەرەگى». شىندىققا ەش جاناسپايتىن جالعان مالىمەت كىتاپقا سولاردىڭ ايتۋىمەن ەنگىزىلگەنى اڭعارىلىپ تۇر.
سونداي-اق، اۆتوردىڭ «...قۇتتىكول اتانىپ، كەيىن دىبىستىق وزگەرىستەرگە ۇشىراپ قۇتيكول اتانعان» دەپ قوسقان تۇجىرىمى دا – ەش قيسىنى جوق ءسوز! ويتكەنى، اتاۋدىڭ ەكىنشى بۋىنىنداعى «ت» مەن «ى» دىبىستارىنىڭ «ي» دىبىسىنا وزگەرۋى – ءتىلىمىزدىڭ تاريحىندا بولماعان جايت. مۇلدە دايەكسىز.
ءجون بىلەتىندەردىڭ بايانداۋىنداعى ءتۇزۋ دەرەك اتالعان كىتاپشانىڭ ءبىر تۇسىندا بىلاي دەپ اڭگىمەلەنىپتى: «ەرتەدە وسى ءوڭىردى مەكەندەگەن ەل سۋدىڭ ايدىنى قايتقان القاپقا تارى سەۋىپ، ونىڭ بەتىن شەڭگەلمەن سىپىرتقىلاپ تاستايتىن بولعان. جايلاۋدان كۇزدە قايتا كوشىپ كەلگەندە بىتىك وسكەن تارى ەگىستىگى جايقالىپ تۇراتىن بولعان. وسى وڭىردە العاش تارى ەگىسىن ەككەن قۇتي ەسىمدى مىڭعىرعان مال ايداعان بايدىڭ اتىمەن اتالعان، جازعىتۇرى قىرعا كوشەتىن وڭتۇستىك جاقتىڭ ادامى بولسا كەرەك...» (قاراڭىز: وتەمىس ر. بابامنان قالعان ءبىر بەلگى. / اقتوبە: «ا-پوليگرافيا». 2013. 83-بەت).
ماتىندەگى سوزدەردى ءسال تارقاتا كەتەيىك، مۇنداعى «قىر» دەپ وتىرعانى – سوناۋ پاتشا زامانىنان ىرعىز ۋەزىنىڭ قۇرامىندا بولعان، سوۆەت وكىمەتى تۇسىندا، 1971 جىلى كومسومول اۋدانى قارماعىنا بەرىلگەن، كەيىن اتاۋى «ايتەكە بي» بوپ وزگەرگەن وسى وڭىرگە قاراستى جاباساق، تۇمابۇلاق، سارات اۋىلدىق وكرۋگتارىنىڭ تەرريتورياسى-تىن. بۇل جاقتاعى جۇرت ءۇشىن ىرعىز وزەنىنىڭ اياق تۇسىن قونىستانعان ەل – «وڭتۇستىك» سانالادى.
رمقك-نىڭ «ۇلتتىق كارتوگرافيالىق-گەودەزيالىق قورى» باسپاعا دايىنداپ، 2012 جىلى جارىققا شىعارعان كارتادا ەجەلدەن كەلە جاتقان جاڭاعى «قۇتي كولى» اتاۋى كەماقىل «ولكەتانۋشىلاردىڭ» ءبىرىنىڭ «مالىمەتى» بويىنشا «قۇتتىكول» دەپ وزگەرتىلىپ ءتۇسىرىلىپتى.
بىراق ون ءبىر جىلدان كەيىن، «ۇلتتىق گەودەزيا جانە كەڭىستىك اقپارات ورتالىعى» رمك «رەسپۋبليكالىق كارتوگرافيالىق فابريكا» فيليالى 2023 جىلى باسپاعا قايتا دايىنداپ، جاڭارتىپ شىعارعان اقتوبە وبلىسىنىڭ اكىمشىلىك-اۋماقتىق كارتاسىندا بەيادەپ تۇردە بۇرمالانعان بۇل تاريحي اتاۋ ءسال قالپىنا كەلتىرىلىپ، «قۇتيكول» دەپ تاڭبالانىپتى. (1-سۋرەت: قۇتيكول. 2023 جىل). مۇندا قاتەلىك بار.
گرامماتيكانىڭ مورفولوگيا سالاسىندا سوزدەر اتاۋ، ىلىك، بارىس، تابىس، جاتىس، شىعىس، كومەكتەس سەپتىكتەرىنىڭ جالعاۋلارى ارقىلى تۇرلەنەدى دەپ ۇيرەتەدى.
ىلىك سەپتىگىندەگى سوزدەر كىمنىڭ؟ نەنىڭ؟ قاي؟ قانداي؟ دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ بەرەدى. مۇنداعى جالعاۋلار كەيدە ءتۇسىرىلىپ، جاسىرىن تۇرىندە دە قولدانىلادى. مىسالى: ۋنيۆەرسيتەتتىڭ كىتاپحاناسى – ۋنيۆەرسيتەت كىتاپحاناسى، ۇجىمىنىڭ مۇشەسى – ۇجىم مۇشەسى، قۇتيدىڭ كولى – قۇتي كولى، ت.ب.
«ۇلتتىق گەودەزيا جانە كەڭىستىك اقپارات ورتالىعى» رمك «رەسپۋبليكالىق كارتوگرافيالىق فابريكا» فيليالى 2023 جىلى باسپاعا قايتا دايىنداپ، جاڭارتىپ شىعارعان اقتوبە وبلىسىنىڭ اكىمشىلىك-اۋماقتىق كارتاسىندا تۇسىرىلگەن «قۇتيكول» اتاۋىنا وڭاشا تاۋەلدەۋدىڭ ء«ى» جالعاۋى قوسىلىپ، «قۇتي كولى» دەلىنىپ، سوزدەردىڭ ارالارى اجىراتىلىپ جازىلۋى كەرەك-ءتىن. ويتپەپتى. مۇنى دا ناقتى مىسالمەن قىسقاشا ءتۇسىندىرىپ وتەيىك.
مورفولوگيا عىلىمىنىڭ تۇسىندىرۋىنشە، قازاق تىلىندەگى زات ەسىمدەر ءۇش جاقتا تاۋەلدەنىپ، تۇرلەنەدى. ياعني، مەنىڭ كول+ىم، سەنىڭ كول+ىڭ (سىپايى تۇردە ءسىزدىڭ كول+ىڭىز), ونىڭ كول+ى دەپ مەنشىكتەلىپ ايتىلادى.
سوناۋ ەسكى زاماندا سۋدى يەمدەنىپ جايلاعان كىسىگە تەلىپ، حالىق قويعان «قۇتيدىڭ كولى»، نەمەسە «دىڭ» سەپتىك جالعاۋى ءتۇسىرىلىپ، كەيىنگى «قۇتي كولى» داعدىسىمەن ايتىلاتىن جەر اتاۋىن «قۇتيكول» دەپ تاڭبالاۋ – ءتىل زاڭدىلىعىن ساقتاماۋ، جاۋاپسىزدىق!
مۇنداي ساۋاتسىزدىقتى باسقا دا وبلىستىڭ اكىمشىلىك-اۋماقتىق كارتالارىنان كەزدەستىردىك...
ىرعىزدىق قوسانوۆ تىلەۋجان (1962) بالا كەزىندە ەسىندە قالعان مىنا وقيعانى ايتىپ بەرگەن-تۇعىن: «1972 جىلى جاز ايى-تىن. اكەم قالاباي فەرما مەڭگەرۋشىسى ەدى. جول ۇستىندە كەلە جاتقانبىز. ءبىر كولدىڭ تۇسىنا تاقالعاندا ول جۇرگىزۋشىگە: ء«راتباي-اۋ، مىنا جەر – قۇتيدىڭ مەكەنى بولعان. اتامىز، رۋى – ايۋ»، – دەدى».
اقيقاتتىڭ تۇبىنە جەتىپ، پىكىرىمىزدى تۇبەگەيلى بەكىتۋگە كوشەيىك ەندى. بۇگىندەرى بىرەسە «قۇتتىكول»، بىرەسە «قۇتيكول» دەپ قۇبىلتىپ جۇرگەن اتاۋ XIX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا شومەكەي رۋلارىنىڭ ايتۋىمەن جارمولا ءوڭىرىنىڭ جەر-سۋلارى تۇسىرىلگەن اسكەري كارتادا «وز. كۋتۋي-دۋن-كۋل» دەپ تايعا باسقانداي تاڭبالانعان. مۇنى كۋالاندىرۋ ءۇشىن قولىمىزداعى «كارتا سەۆەرو-زاپادنوي چاستي سرەدنەي ءازىي س پوكازانىەم مەست، كوتورىح پولوجەنىە وپرەدەلەنو استرونوميچەسكي ي پروسترانستۆ، يزسلەدوۆاننىح ەۆروپەيتسامي. سوستاۆلەنا دەيستۆيتەلنىم چلەن يمپەراتورسكاگو رۋسسكاگو گەوگرافيچەسكاگو وبششەستۆا ياكوۆوم حانىكوۆىم. 1854» دەپ اتالاتىن ەڭبەكتەن ايعاق ۇسىنىپ وتىرمىز (2-سۋرەت: قۇتيدىڭ كولى. 1854 جىل).
بۇدان ون ءتورت جىل كەيىن جارىق كورگەن «كارتا تۋركەستانسكاگو گەنەرال گۋبەرناتورستۆا. سوستاۆلەنا پري ازىياتسكوي چاستي گلاۆناگو شتابا، كورپۋسا ۆوەننىح توپوگرافوۆ شتابە كاپيتانوم ليۋسيلينىم، پود رۋكوۆودستۆوم گەنەرالناگو شتابا پودپولكوۆنيكا ناربۋت. 1868» دەگەن تاعى ءبىر كارتادا «وز. كۋتۋي-دۋن-كۋل» دەپ جانە تۇزىلگەن (3-سۋرەت: قۇتيدىڭ كولى. 1868 جىل).
مىنە، بارشامىز كۋامىز، XIX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا تۇسىرىلگەن اسكەري كارتالاردا «وز. كۋتۋي-دۋن-كۋل» دەپ اپ-انىق تاڭبالانىپتى. ياعني، «قۇتيدىڭ كولى» دەلىنگەن.
ەلدى اداستىرىپ، بۇرمالاپ ويدان شىعارىپ جۇرگەن دۇمشەلەردىڭ «قۇتتىكول» «اتاۋىنىڭ» انىق شىندىعى مىنە، وسىنداي!
3. «قۇتي» ەسىمى – ءيسى قازاققا باعزىدان ورتاق اتاۋ
تەك ىرعىز اۋدانىندا ەمەس، «قۇتي» اتاۋى بەرىلگەن جەرلەر باسقا وڭىرلەردە دە بار. دالەل-ايعاقتارىمىزدى ۇسىنىپ، بۇعان دا توقتالا كەتەيىك. بىلايعى قاراپايىم جۇرت بۇرمالانىپ ويدان شىعارىلعان «قۇتتىكول» دەگەن جالعان سوزگە سەنىپ، لاعا بەرمەس ءۇشىن.
ە. بايتىلەس «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە جاريالاعان «ارقار اتىپ، اقبوكەن اۋلاعان براكونەرلەردى قۇقىق قورعاۋشىلار تاپ باستىرماي ۇستادى» دەگەن ماقالاسىندا (04.ءساۋىر، 2013 جىل. Egemen.kz) بىلاي دەيدى: «...ارال اۋداندىق پروكۋراتۋراسىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن جۇرگىزىلگەن رەيد كەزىندە ءبىر اقبوكەننىڭ ەتى مەن التى اقبوكەننىڭ ءمۇيىزىن الىپ بارا جاتقان قانىپەزەر قۇرىققا ءتۇستى. ...سەكسەۋىل كەنتىنىڭ 27 جاسار تۇرعىنى بولىپ شىقتى. ...كۇدىكتى رەتىندە ۇستالعان جىگىت اقبوكەندى كەنتتەن 80 شاقىرىم قاشىقتىقتاعى قۇتي تاقىرىنان قۋىپ ۇستاعانىن مويىندادى».
جالقى بولماسىن، تاعى دا دالەل كەلتىرەيىك.
«شىعىستىڭ جەر-سۋ اتاۋلارىنىڭ قۇپياسى» اتتى ماقالادا (اۆتورلارى – ش. سەيىتوۆا، ش. دوسكەەۆا، ءا. قاسىموۆا. 08. قازان، 2020 جىل. Dalanews.kz) بىلاي دەلىنگەن: ء«ۇرجار اۋدانىنىڭ ايتۋلى جەرلەرى – تارباعاتاي، جاربۇلاق، بارلىق، الاكول، قابانباي، جالاڭاشكول، ەگىنسۋ، باقتى، قاراقول، اقشوقى، التىنشوقى، سۇلۋشوقى، ارقالدى، ساۋىر، قۇتي سىندى اتاۋلارىنىڭ دا ارقايسىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى مەن تاريحى بار».
نازارعا ۇسىنىلعان ناقتى بۇل مالىمەتتەر «قۇتي» اتاۋىنىڭ قازاقستاننىڭ باسقا دا وڭىرلەرىندە قولدانىستا ءالى بار ەكەنىنە تولىق كوز جەتكىزىپ وتىر.
ءسوزىمىزدى ودان ءارى ايعاقتاي تۇسەيىك، ز. كارىمحان «كەلىمسەكپەن كەلىسپەگەن، كەرىسكەن» اتتى ماقالاسىندا (04.06. 2019 جىل. E-history.kz) XIX عاسىردا عۇمىر كەشكەن، نايمان رۋىندا بولىس بولعان بوتاباي سەگىزبايۇلى تۋرالى اڭگىمەلەي وتىرىپ، ونىڭ اتالاسى قۇتيعا قاتىستى تۇسىن ءبۇي دەپ باياندايدى: «بوتاباي سەگىزبايۇلى 1833 جىلى تاۋى مەن تاسى ءار تاريحتىڭ كۋاگەرى تارباعاتايدىڭ تەرىسكەي بەتىندەگى تەرىسايرىق وزەنىنىڭ بويىندا ىڭگالاپ دۇنيە ەسىگىن اشقان. سۇيەگى التى جۇمىق ىشىندەگى سايبولاتتىڭ قوشقاربايىنان شىعادى. قوشقاربايۇلى قۇتي – ءوزى باتىر، ءوزى ەلشى، ابىلاي حان جىبەرگەن ەلشىلەرى قاتارىندا قىتاي پاتشاسى چيانلۇڭعا بارىپ وقالى جىبەك شاپان كيىپ قايتقان ادام».
مىنە، تاعى دا كۋا بوپ وتىرمىز، تۇيتە تانىم «ولكەتانۋشىلاردىڭ» «قۇتتىكول» دەپ بۇرمالاپ قۇبىلتىپ جۇرگەن «قۇتي» ەسىمىن جۇرتىمىزدىڭ شىعىس ولكەسىندە XVIII عاسىردا عۇمىر كەشكەن قازاقتار دا يەلەنگەن.
4. «قۇتي» – كونەدەن جەتكەن ەسىM
ءتىلشى-عالىم ا. بورانباەۆا «ماعىناسى وزگەرمەگەن تۇركى كىرمە سوزدەرى (پارسى ءتىلىنىڭ مىسالىندا)» اتالاتىن زەرتتەۋ ەڭبەگىندە «... (قۋتي) تۇركى. زات. ءىشى زات سالىناتىن، بوس، قاقپاعى بار ىدىس...» دەگەن دەرەكتەردى كەلتىرەدى. مۇنى مىنا مىسالدارمەن بەكىتەدى: ء«اتتار قۋتي را گەرەفتە نەگاھي بە ءسار ءۆاز-ە ۆيلان-ود-دوۋلە ءانداحت» (دجامالزادە» (قاراڭىز: بورانباەۆا ا.ج. ماعىناسى وزگەرمەگەن تۇركى كىرمە سوزدەرى (پارسى ءتىلىنىڭ مىسالىندا). قازۇۋ حابارشىسى. شىعىستانۋ سەرياسى. №3 (73). 2005 جىل، 121-بەت).
بۇدان سوڭ بۇل سويلەمدەردىڭ اۋدارماسىن بىلاي دەپ بەرگەن: ء«اتىر ساتۋشى قۇتىنى الىپ، ۆيلان-ود-دوۋلەنىڭ باس-اياعىنا قاراپ شىقتى» (قاراڭىز: بورانباەۆا ا.ج. ماعىناسى وزگەرمەگەن تۇركى كىرمە سوزدەرى (پارسى ءتىلىنىڭ مىسالىندا). قازۇۋ حابارشىسى. شىعىستانۋ سەرياسى. №3 (73). 2005 جىل، 121-122 بەتتەر).
زەرتتەۋشى وسىنداي ايعاقتار كەلتىرە وتىرىپ، بۇل ءسوزدىڭ ايتىلۋى مەن ماعىناسى وزگەرتىلمەي تۇركىلەردەن يران تىلىنە «قۋتي» بوپ قاز-قالپىندا ەنگەن» دەيدى (قاراڭىز: بورانباەۆا ا.ج. ماعىناسى وزگەرمەگەن تۇركى كىرمە سوزدەرى (پارسى ءتىلىنىڭ مىسالىندا). قازۇۋ حابارشىسى. شىعىستانۋ سەرياسى. №3 (73). 2005 جىل، 122-بەت).
XIII-XIV عاسىرلار ارالىعىندا جازىلعان «كودەكس كۋمانيكۋس» كىتابىندا تۇركى تايپالارىنىڭ مىناداي جۇمباعى كەلتىرىلگەن: «بۋتۋ، بۋتۋ ۋزۋن، بۋتۋندان ارى قول (ى) ۋزۋن. ول – ءۇزۇم». مۇنى عالىم ءا. قۇرىشجانوۆ بىلاي دەپ اۋدارعان: «بۇتى، بۇتى – ۇزىن، بۇتىنان ءارى قولى ۇزىن. ول – ءجۇزىم جەمىسى مەن اعاشى» (قاراڭىز: ەجەلگى ءداۋىر ادەبيەتى. جوعارى وقۋ ورىندارى فيلولوگيا فاكۋلتەتتەرى ستۋدەنتتەرىنە ارنالعان حرەستوماتيالىق وقۋ قۇرالى (قۇراستىرعان جانە ومىرباياندىق دەرەكتەردى جازعان ا. قىراۋباەۆا. فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى), الماتى، انا ءتىلى، 1991, 177, 181-بەتتەر).
وسى ەڭبەكتەن تاعى ءبىر مىنا مىسالدى ۇسىنايىق: «بۋرۋنسىز بۋز تەشەر». ول – قوي بوعۋ». اۋدارماسى: «مۇرىنى بولماسا دا مۇز تەسەدى». ول – قويدىڭ قۇمالاعى (بوعى)». بۇنى دا اۋدارعان ءا. قۇرىشجانوۆ (قاراڭىز: ەجەلگى ءداۋىر ادەبيەتى. جوعارى وقۋ ورىندارى فيلولوگيا فاكۋلتەتتەرى ستۋدەنتتەرىنە ارنالعان حرەستوماتيالىق وقۋ قۇرالى (قۇراستىرعان جانە ومىرباياندىق دەرەكتەردى جازعان ا. قىراۋباەۆا. فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى), الماتى، انا ءتىلى، 1991, 179, 183-بەتتەر).
مۇنداعى ايتپاعىمىز، ەجەلگى ءداۋىر ادەبيەتىنەن كۋالىككە تارتقان «بۋتۋ» «بۋرۋن» سوزدەرىنىڭ بىرنەشە عاسىردان سوڭ «بۇتى»، «مۇرىن» دەلىنىپ، فونەتيكالىق وزگەرىستەرگە ۇشىراۋىنا قاراعاندا قىپشاق ديالەكتىسىندە ساقتالىپ قالعان كونە تۇركىلىك «قۋتي» اتاۋىنداعى «ۋ» دىبىسى دا ۋاقىت وتە كەلە «ۇ» دىبىسىنا الماسقان سىقىلدى، «قۇتي» بوپ. بىراق بۇل تاريحي لەكسيكولوگيا مەن لينگۆيستيكا عىلىمىنىڭ سالىستىرمالى-تاريحي ءادىسى بويىنشا ءالى دە جان-جاقتى تەرەڭ تەكسەرۋدى قاجەت ەتەدى...
5. شومەكەيلەردىڭ موعولستاننان اۋىپ كەلۋى XIX عاسىردىڭ باسىندا ىرعىز (جارمولا) وڭىرىندە بولعان ورىس پورۋچيگى يا. گاۆەردوۆسكيدىڭ «دنەۆنىە زاپيسكي ۆ ستەپي كيرگيز-كايساكسكوي ۆ1803-م ي 1804-م گگ.» اتالاتىن جازباسىنداعى مالىمەتتەردى ىقشامداپ بەرەيىك، وندا بىلاي دەلىنگەن: «15 ۆەرست (شامامەن 15 شاقىرىم.-ب.ك.). تامىزدىڭ 26-سى، شاتىرىمىز تالدىكولدە. تاڭەرتەڭ تۇنەپ شىققان جەرىمىزدەن ءتورت ميل (شامامەن بەس-التى شاقىرىمداي.-ب.ك.) بولاتىن القاپتان العاش رەت تارى، بيداي، ارپا جيناپ جاتقانداردى كەزدەستىردىك. قاربىز، قاۋىن دا وسىرگەن. دامدىلىگى بۇحاردىكىنەن كەم ەمەس.
باربي كولىنە جاقىن تۇستا، توبەنىڭ باسىندا كۇيدىرىلگەن كىرپىشتىڭ شاشىلعان سىنىقتارىن، سۇر مۇكپەن جابىلعان شاعىن قۇرىلىستىڭ قالدىقتارىن ۇشىراتتىق. قازاقتار ونى مولا دەدى، بىراق كىمدىكى ەكەنىن ايتىپ بەرە المادى. كىرپىشتەرى جالپاعىراق، ۇزىنشا جانە جىڭىشكەلەۋ. كونە ەكەنىن ايعاقتايدى.
قازاقتار بۇل توڭىرەكتە ورمان بولعان دەيدى. شىنىمەن دە ءار جەردەن كوپتەگەن شىرىگەن دىڭگەكتەردى، 20 ارشىنداي (شامامەن مەترگە جۋىق-ب.ك.) ۇلكەن تامىرلاردى كەزىكتىردىك.
دوڭەستەر كوپ ۇزاماي تالدىكولدىڭ كەڭىستىگىنە ەنگىزدى. ءبىر كەزدەرى قالىڭ تال وسكەن، بىراق قازىر ولاردىڭ ءىزى دە جوق. جاعاسى تەگىس، باتپاقتى. سۋى تايىز، تۇششى. بالىق كورىنبەيدى...
شومەكەي راق بيمەن كەزدەسۋ ءۇشىن تالدىكولدىڭ ماڭىنا شاتىرىمىزدى قۇرىپ، ورنالاستىق...
ءتۇس اۋا بىزگە شومەكەي رۋى قازاقتارىن باستاپ، راق بي كەلدى. ونىڭ اشىق مىنەزى اقكوڭىل ادام ەكەنىن اڭعارتتى...».
بۇدان ءارى مالىمەتتى جازبانىڭ تۇپنۇسقاسىنداعى تىلدە قاز-قالپىندا ۇسىنباقپىز.
«ناشە ناچالو، – گوۆوريل ودين پرەستارەلىي ستارشينا، پريەحاۆشي ۆمەستە س راك-بيەم، – ۆوزنيكلو ۆ درەۆنيە ۆرەمەنا وت سيلنوگو بوگاتىريا، پرويسحوديۆشەگو يز پلەمەني تۋرسكيح حانوۆ چۋمەكەيا، كوتورىي، يزبەگايا نەسوگلاسيا س ۆەليكيم چجينگيس-حانوم، ۋكلونيلسيا يز موگولا ۆ سي ستەپي. پوتومستۆو چۋمەكەيا جيلو زدەس ۆ كراينەي بەدنوستي دو گلاۆنوگو ستارشينى ايۋسىرىما. پود ناچالستۆوم كوەگو ونو سنوۆا ۋسيليلوس ي پوكوريلو سەبە وكرەستنوستي رەكي ساراسۋ س ۆلادەنيەم تۋركەستانسكيم. پوسلە چەگو نەكوتورىە يز نيح وستاليس ۆ سيح مەستاح دليا سپوكوينوگو وبيتانيا، ا درۋگيە پوشلي زا تەمير-ۆيساكوم ك زاپادۋ، وتكۋدا نيكوگدا ۋجە نە ۆوزۆراششاليس.
كوگدا ورۋسوۆى ۆوينى ۆنەسلي سۆوي شاترى ۆ زدەشنيە ستەپي، اليمۋلى، سىن حانا مەنشەي وردى ي وسنوۆاتەل سيلنوگو كولەنا، جەنيل سىنا سۆوەگو نا دوچەري گلاۆنوگو ناچالنيكا چۋمەكەيسكوگو.
رودستۆو سوەدينيلو نارودى سي، ي چۋمەكەيتسى ۆ اليمۋلينسكوم رودە سوستاۆيلي نىنە وتدەلەنيە، ۆ كوتوروم ۋدەلى، نازىۆاەمىە ەلديار، كاراتامىر ي تۋكان، پرويسحوديات وت دەتەي اليموۆىح; كۋيت-ايۋسىرىم ي كۋنياك – وت درەۆنيح چۋمەكەيتسەۆ، ا سارى-كاشكين – وت پروچيح ستەپنىح جيتەلەي تۋرسكوي پورودى. ۆسەح ايماكوۆ (ايماك زناچيت چاست ۋدەلا يلي نەبولشوە وتدەلەنيە) ۆ ناشەم وتدەلەني 18, ا كيبيتوك يلي سەمەي دو 21 000».
كۋا بوپ وتىرمىز، يا. گاۆەردوۆسكي قاعازعا الدياردى «ەلديار»، توقانى «تۋكان»، سارىقاسقانى «سارى-كاشكين»، قويىتتى «كۋيت» دەپ بۇرمالاپ تۇسىرگەن. تەك بۇلار ەمەس، باسقا دا ەسىمدەردى قاتە جازعان، مىسالى، ايتەكەنى «يتكا» دەپ... جارار، ءارى قاراي.
ءماتىننىڭ جالعاسى بىلاي باياندالادى: «كوچەۆاني ناشي زيمنيە ناحودياتسيا پو رەكام سىر، كۋۆان ي دجانى، ا نەكوتورىە اۋلى وستايۋتسيا ۆ كامىشاح ۋ وزەرا اكساكالباربي. لەتوم، پەرەحوديا ك سەۆەرۋ چرەز پەسكي كاراكۋم ي تيۋگوشكان، راسسەيۆاەمسيا مى پو ۆسەي ستەپي، پريلەگايۋششەي ك لەۆوي ستورونە رەكي يرگيز دو گورى كاراچەتاۋ» (قاراڭىز: يستوريا كازاحستانا ۆ رۋسسكيح يستوچنيكاح XVI-XX ۆەكوۆ. V توم. 2007).
كەيبىر وقىرمانعا ۇعىنىقتى بولۋ ءۇشىن جوعارىداعى ءماتىندى قازاق تىلىنە اۋدارىپ بەرە كەتكەندى دە ءجون كوردىك.
«باسىندا ءبىزدىڭ، – دەدى راق بيمەن بىرگە كەلگەن قارت، – ەرتەدە تۇركى حانى شومەكەي تايپاسىنان شىققان مىقتى باتىرىمىز شىڭعىس حانمەن كەلىسپەي، وسى دالاعا موعولدان قاشىپ كەلگەن. شومەكەي ۇرپاقتارى ايۋ-سىرىمعا دەيىن جوقشىلىقتا ءومىر ءسۇردى. بۇلاردىڭ باسشىلىعىمەن كەيىن قايتا كۇشەيىپ، سارىسۋ وزەنىنىڭ توڭىرەگىن، تۇركىستان جەرىن جاۋلاپ الدى. ولاردىڭ كەيبىرى بەيبiت ءومiر ءسۇرۋ ءۇشiن سول جەرلەردە قالدى، كەيبىرى تەمiردىڭ (اقساق تەمىر.-ب.ك.) سوڭىنان باتىسقا قاراي كەتتى، سودان قايتىپ ورالمادى.
ورىس جاۋىنگەرلەرى وسى دالاعا شاتىرلارىن الىپ كەلگەندە، كىشى وردا حانىنىڭ ۇلى، كۇشتى رۋدىڭ نەگىزىن قالاۋشى ءالىمۇلى ءوزىنىڭ بالاسىن شومەكەيدىڭ باسشىسىنىڭ قىزىنا ۇيلەندىرەدى.
بۇل تۋىستىق حالىقتاردى بىرىكتىردى جانە ءالىمۇلى تۇقىمىنداعى (قاراكەسەك بىرلەستىگى قۇرامىنداعى دەگەنى بولار ءسىرا.-ب.ك.) شومەكەيلەردى بۇگىندە قوسىمشا تارماق، الديار، قاراتامىر، توقا دەپ اتالىپ تارايتىن ءالىم بالالارى قۇرايدى. قويت، ايۋ-سىرىم جانە كونەك – بايىرعى شومەكەي، ال سارىقاسقا – تۇركىنىڭ باسقا دالاسى تۇرعىندارىنان. ءبىزدىڭ ۇلەستەگى جەردە 18 ءبولىم (اتالىق), 21 مىڭعا دەيىن ءۇي نەمەسە وتباسى بار.
قىسقى كوشى-قونىمىز سىر، قۋان، جان وزەندەرىنىڭ بويىنا قاراي بولسا، كەيبىر اۋىلدار اقساقالباربي كولىنىڭ ماڭىنداعى قامىس ىشىندە قالادى. جازدا قاراقۇم مەن تۇيەقاشقان قۇمدارى ارقىلى سولتۇستىككە جىلجىپ، ىرعىز وزەنىنىڭ سول جاعالاۋى ماڭايىنداعى دالاعا، قاراشاتاۋعا دەيىن تارايمىز».
كىتاپ بولىپ 1912 جىلى جارىققا شىققان ارحيۆتىك مىنا مالىمەتتەردە بىلاي دەپ تاڭبالانعان:
«امانكۋلسكايا ۆول. VI-وي اۋل. يمەنا اكساكالوۆ.
1. شىگىر تىلەۋبەرلين سار-ۋزەك (قىسقى مەكەنى.-ب.ك.).
2. جانامان بايتىنىشتى ساسىك-كۋل (قىسقى مەكەنى-ب.ك.).
3. توكبان تنىشباەۆ ر. يرگيز (قىسقى مەكەنى-ب.ك.).
4. كوشكار تۋكۋشەۆ توجە (ر. يرگيز، قىسقى مەكەنى-ب.ك.)
5. سىباي جايسانباەۆ جارما (قىسقى مەكەنى-ب.ك.).
6. جارىمبەت داۆلەتوۆ ۋزۋن-سور (قىسقى مەكەنى-ب.ك.).
7. امانجول كەنجەباەۆ كارا-تيۋرە-كۋل. كارا-كۋل (قىسقى مەكەنى-ب.ك.)».
ۇعىنىقتى بولسىن، تۇسىندىرە كەتەيىك، تىزىمدەگى رۋ اقساقالدارى اتى-جوندەرىنەن كەيىن كورسەتىلگەن جەر-سۋ اتاۋلارى – ولاردىڭ قىستايتىن مەكەندەرى. ودان ءارى «لەتوۆكي، رازستويانىە وت زيموۆوك» دەلىنىپ، تىلەۋبەرلين شەگىردىڭ (قاتە تۇسىرىلگەن «شىگىر» دەپ.-ب.ك.) جازعى جايىلىمدارى «كۋل-سور، ۋزۋن-كۋل، كىز-كاراسۋ 200 ۆ.» دەپ تاڭبالانعان. سوندا ونىڭ وڭتۇستىكتەگى قىستاۋى مەن سولتۇستىكتەگى جايلاۋىنىڭ اراسى 200 شاقىرىم.
قولىمىزداعى شەجىرەنىڭ ءبىر نۇسقاسىندا «ايۋدىڭ ەسەنالىسىنەن ورەتىن جەتى بالانىڭ ءبىرى – يگىمبەت» دەپ كورسەتىلگەن. ءارى قاراي يگىمبەتتەن – ايباس، تاباي، تالپى تارايدى دەيدى. تالپىدان – تىلەۋبەردى، تىلەۋبەردىدەن – وسى شەگىر ەكەن.
اتالعان دەرەكتەردەگى باسقا دا رۋ اقساقالدارى جانامان بايتىنىشتىنىڭ، قوشقار تۇقىشەۆتىڭ، سىباي جايساڭباەۆتىڭ جارىمبەت داۋلەتوۆتىڭ يەلىگىندەگى مال جايىلىمدارى: «كۋل-سور، ۋزۋن-كۋل، كىز-كاراسۋ 200 ۆ. ...ي شىبىندى-كۋل، 150-160 ۆ.» دەلىنگەن.
امانجول كەنجەباەۆتىڭ جاز جايلاۋى «كارا-كۋل. تەرەكتى-مولا، كىز-كاراسۋ، 10-20 ۆ.» دەپ كورسەتىلىپتى. بۇدان ونىڭ قىستاۋى مەن جايلاۋىنىڭ ارالارى اسا الىس ەمەس، ءبىر توڭىرەكتە ەكەنى اڭدالادى (قاراڭىز: ماتەريالى پو كيرگيزسكومۋ زەملەپولزوۆانىيۋ، سوبراننىە ي رازرابوتنىە ستاتيچەسكوي پارتىەي تۋرايسكو-ۋرالسكاگو پەرەسەلەنچەسكاگو رايونا. يرگيزسكي ۋەزد. ورەنبۋرگ. تيپوگرافىيا. ءو. ياكوۆلەۆا. 1912).
جوعارىدا اتالعان جەر-سۋلار قازىرگى اقتوبە وبلىسى ايتەكە بي اۋدانى سارات اۋىلدىق وكرۋگى تەرريتورياسىندا ورنالاسقان. قاراشاتاۋعا جاقىن توڭىرەك.
كەلتىرىلگەن 1912 جىلعى بۇل دەرەكتەر راق بي باستاعان شومەكەي رۋى ادامدارىنىڭ ورىس وفيتسەرى گاۆەردوۆسكيگە «ىرعىز وزەنىنىڭ سول جاعالاۋى ماڭايىنداعى دالاعا، قاراشاتاۋعا دەيىن تارايمىز» دەپ 1803 جىلى بەرگەن مالىمەتىن كۋالاندىرىپ، تولىق بەكىتىپ تۇر...
ورىس وفيتسەرى يا. گاۆەردوۆسكيگە راق بي باستاعان اقساقالداردىڭ ايتۋىمەن قاعازعا تۇسكەن دەرەك بويىنشا ەسەپتەسەك، ءاۋ باستاعى مەكەنى موعولستاندى تاستاپ، شومەكەيلەردىڭ ىرعىز (جارمولا) ءوڭىرىن قونىس ەتكەنىنە سەگىز ءجۇز جىلداي ۋاقىت ءوتىپتى...
وسى تۇستا جانە ءبىر ايتا كەتەر جايت بار، ول – «سىردىڭ ارعى جاعىن دا، ياعني، باتىس بەتىن دە قازاقتار ەجەلدەن جايلاپ كەلەدى» دەگەن بەرىرەكتەگى وزەۋرەگەن «بىلگىشتەردىڭ» اڭگىمەسى تۋراسىندا. اتالعان ايماق و باستا پارسى تەكتەس جۇرتتاردىڭ مەكەنى بولعان-تۇعىن. بۇل جاعدايات جۇرگىزىلگەن ارحەولوگيالىق جۇمىستاردا جانە «حورەزم ۆ يستوري گوسۋدارستۆەننوستي ۋزبەكيستانا» (2013), «نارودى سرەدنەي ازي ي كازاحستانا» (1962), «درەۆني حورەزم» (س. تولستوۆ، 1948) اتتى ەڭبەكتەردە، باسقا دا عىلىمي زەرتتەۋلەردە ناقتىلانعان.
ا. حوروشحينانىڭ «سبورنيك ستاتەي كاسايۋششيحسيا تۋركەستانسكاگو كرايا» (1876) اتالاتىن ەڭبەگىندەگى، ت.ب. زەرتتەۋلەردەگى انىق مالىمەتتەر بويىنشا كىشى وردا قازاقتارىنىڭ، ونىڭ ىشىندە شومەكەي رۋىنىڭ كەيبىر اتالىقتارىنىڭ قىزىلقۇم، نۇراتا، بۇقار جاق بەتكە ءوتۋى، قازىرگى قىزىلوردا وبلىسىنا قاراستى قازالى، جالاعاش وڭىرلەرىنە قونىستانۋى – 1722 جىلعى (1723 ەمەس!) «اقتابان شۇبىرىندىدان» كەيىن، ودان سوڭ دا جالعاسقان بەرىرەكتەگى وقيعالارعا بايلانىستى.
پىكىرىمىزدىڭ بىرقاتارىن ل. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاماناۋي زەرتتەۋلەر ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، ساياسي عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور مۇحيت-ارداگەر سىدىقنازاروۆتىڭ «قازاقستاننىڭ ءۇزىلىسسىز مەملەكەتتىگى تاريح تولقىنىندا. XVI-XIX عاسىرلارداعى ەۋروپالىق جانە امەريكالىق كارتالارداعى قازاق مەملەكەتى» اتتى اسا قۇندى ەڭبەگىندەگى دەرەكتەر دە بەكىتەدى.
بۇل – ءوز الدىنا بولەك كولەمدى اڭگىمە.
6. ورىس (ۇرىس) حان جايلى بىرەر ءسوز
الگىندەگى «...ەرتەدە تۇركى حانى شومەكەي تايپاسىنان شىققان مىقتى باتىرىمىز شىڭعىس حانمەن كەلىسپەي، وسى دالاعا موعولدان قاشىپ كەلگەن» دەگەن مالىمەتتە اتالىپ وتكەن موعول – شاعاتاي ۇلىسى ىدىراعان سوڭ ونىڭ شىعىس بولىگىندە XIV عاسىردا قۇرىلعان مەملەكەت. نەگىزىن قالاعان توعلىق تەمىر (1348-1362) دەلىنەدى. ال شىڭعىس حاننىڭ بيلىك قۇرعان ۋاقىتى بۇدان كوپ بۇرىن، 1206-1227 جىلدار ارالىعى.
شەجىرەشى قارتتىڭ سوزىنە جان-جاقتى ءمان بەرسەك، ورىس وفيتسەرى يا. گاۆەردوۆسكيگە شومەكەيدىڭ ىرعىز وڭىرىنە و باستا قاي جاقتان كەلگەنى ۇعىنىقتى بولا ءتۇسۋ ءۇشىن شىڭعىس حان ولگەننەن كەيىن قازاق جۇرتىنىڭ وڭتۇستىك-شىعىس تۇسىندا، بۇرىنعى مەكەندەرى – جەتىسۋ وڭىرىندە سوڭىراتىن پايدا بولعان بەرىرەكتەگى موعولستاندى ايتقانى اڭدالادى.
«ورىس جاۋىنگەرلەرى وسى دالاعا شاتىرلارىن الىپ كەلگەندە، كىشى وردا حانىنىڭ ۇلى، كۇشتى رۋدىڭ نەگىزىن قالاۋشى ءالىمۇلى ءوزىنىڭ بالاسىن شومەكەيدىڭ باسشىسىنىڭ قىزىنا ۇيلەندىرەدى» دەگەن دەرەككە دە ءسال بوگە كەتەيىك. بۇل ەسىمگە قاتىستى مىنا مالىمەتتى نازارعا ۇسىنامىز، وندا: «ۇرىس حان (... 1377 جىلى قايتىس بولعان، مۇحاممەد ۇرىس، ورىس، ارىس، ۇرۇس، ورىس حان دەپ تە اتالادى) – 1368 جىلدان التىن وردانىڭ سول قاناتىنىڭ حانى، 1372-1374 جانە 1375 جىلدان التىن وردا حانى. ول شىعىس دەشتى قىپشاقتى ءوز بيلىگىنە بىرىكتىرە الدى»، – دەلىنگەن (قاراڭىز: ۇرىس حان. kk.wikipedia.org).
وسى ورىس حاننىڭ شىعۋ تەگى تۋراسىندا ەكى ءتۇرلى پىكىر بار ەكەن: ءبىر دەرەكتە جوشىنىڭ ءبىرىنشى ۇلى وردا ەجەننەن تارالادى دەسە، باسقا ءبىر مالىمەتتە ون ءۇشىنشى بالاسى توقاي تەمىردەن ورەدى دەلىنگەن. تالاسسىز انىعى، ورىس – جوشىنىڭ ءناسىلى. قازاق حاندىعىن قۇرعان كەرەي مەن جانىبەكتىڭ ارعى اتاسى (قاراڭىز: نوعايباەۆا م.س. ورىس (ۇرىس) حان (1361-1377 – 1377-1375) – التىن وردانىڭ بيلەۋشىسى، قازاق حاندارى اۋلەتىنىڭ اتاسى. // 04.04. 2023. iie.kz).
دەرەكتەرگە زەردەلەي قاراساق، وسى كۇنگە شەيىن اناسى ءبىر، اتاسى ءبىر دەپ كورسەتىلەتىن گەنەالوگيالىق شەجىرە – ءالىم مەن شومەندى، ت.ب. بولەك-بولەك جۇرگەن رۋلاردى ءوزارا تۋىستاستىرىپ، قاراكەسەك اتالاتىن تايپاعا بىرىكتىرۋ ءۇشىن XIV عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا، ورىس (ۇرىس) حاننىڭ تۇسىندا باستاۋ الىپ، يدەولوگيالىق قۇرال رەتىندە قولدانىلعان ءتارىزدى. قايسىبىرەۋلەرى ءبىر سەبەپتەرگە بايلانىستى بۇرىنعى قاۋىمىنان ءبولىنىپ، باسقا تايپا قۇرامىنا ەنگەن دە سىقىلدى. بۇل – تەك ءبىر توڭىرەكتەگى ەمەس، قازاقتىڭ بارلىق رۋلارى باستارىنان وتكەرگەن جاعداي. مۇنى كەيبىر دەرەكتەر راستاي تۇسەدى.
ون ەكى اتا بايۇلى دا وسىنداي ساتىدان ءوتىپ، كەيىن قاراكەسەك ء(الىم-شومەن) بىرلەستىگىمەن وداقتاسىپ، الشىن تايپاسىن قۇراعان بولار...
XVII عاسىردىڭ باسىندا تۇزىلگەن جازباسىندا جالايىر قادىرعالي بي قوسىمۇلى الگىندە شومەكەيدىڭ اقساقالدارى ەسىمىن اتاپ وتكەن ورىس (ۇرىس) حان جايلى بىلاي دەپ دەرەك قالدىرىپ كەتكەن ەكەن: «وزبەك حان نەشە جىلدار ەدىل بويىندا پاتشالىق قۇردى. ونىڭ ۇلى جانىبەك حان بولدى. وزبەك حاننىڭ ورنىنا وتىردى. ول دا بىرنەشە جىل پاتشالىق قۇردى. ەكەۋى ەلۋ جىل پاتشالىق كەشتى. جانىبەك حان ولگەن سوڭ قاراۋىنداعىلارى ارقايسىسى ءار تاراپقا تارقادى. جانىبەك حاننىڭ ۋالاياتىن فەتكا ناۋاقرات كەلىپ بۇزدى. وسى ارادا ورۋس حان الاتاۋعا اسكەرىمەن كەتتى. ول زاماندا جانىبەك حاننان سوڭ قيات يستايۇلى چيراقتلۋ ۇلىستى تۇگەل بيلەدى. چيراقتلۋنى ورۋس حان ءولتىردى. ورۋس حاندى ءبارىنىڭ اعالارى پاتشالىققا وتىرعىزدى. سودان ورۋس الاتاۋ ماڭىنا ورىن تەپتى. ول بيىك كورىنەتىن تاۋ... ول تاۋدىڭ قيساپسىز (كوپ) سۋلارى دا بار. تالاشقىرى شاھارى سوندا. وترار، سايرام شاھارلارى حيۆاعا جاقىن. چۋ، تالاش، ىستىق كول، تەكەلىك، المالىق، جانە قاراتال سول ەلدەردە. يەتيكەنتتە سوندا. (ادامدارى) وتە بيىك، قۋاتتى جانە ءساندى، باتىر كەلەدى. بۇل ءمالىم جانە بەلگىلى (جاي). ورۋس حان نەشە جىلدار وسى جەردە پاتشالىق قۇردى. اقىرىندا سولتۇستىك جاعىندا كيشتيم دەگەن جەردە اجال تاپتى. ونىڭ ۇلى قۇيىرشىق ەدى...» (قاراڭىز: سىزدىقوۆا ر.، قويگەلديەۆ م. قادىرعالي بي قوسىمۇلى جانە جىلنامالار جيناعى. – الماتى: «قازاق ۋنيۆەرسيتەتى»، 1991, 251-بەت).
جاڭا كىشى وردا رۋلارىنىڭ ياعني، قاراكەسەك ء(الىم-شومەن) بىرلەستىگى مەن ون ەكى اتا بايۇلىنىڭ اۋەلگى وداقتاسىپ، ۇيىسۋى كەزى ورىس حاننىڭ تۇسىنان باستاۋ العان ءتارىزدى دەدىك.
ويتكەنى قادىرعالي ءبيدىڭ دەرەگى مەن شومەكەي رۋى قارتىنىڭ اۋزىنان جازىپ الىنعان «شومەكەي ۇرپاقتارى ايۋ-سىرىمعا دەيىن جوقشىلىقتا ءومىر ءسۇردى. بۇلاردىڭ باسشىلىعىمەن كەيىن قايتا كۇشەيىپ، سارىسۋ وزەنىنىڭ توڭىرەگىن، تۇركىستان جەرىن جاۋلاپ الدى» جانە «ورىس جاۋىنگەرلەرى وسى دالاعا شاتىرلارىن الىپ كەلگەندە، كىشى وردا حانىنىڭ ۇلى، كۇشتى رۋدىڭ نەگىزىن قالاۋشى ءالىمۇلى ءوزىنىڭ بالاسىن شومەكەيدىڭ باسشىسىنىڭ قىزىنا ۇيلەندىرەدى» دەلىنگەن مالىمەتتەردى ءوزارا قايتا سالىستىرا قاراعاندا اقيقاتقا ءسال جاقىندايتىن تۇسى بار سياقتى.
سونىمەن قاتار جەبە سىقىلدى بەلگىنىڭ اۋەلىدە الشىن تايپالارى – قاراكەسەك ء(الىم-شومەن) پەن بايۇلىنا (ون ەكى اتا) ورتاق بولۋى، شومەكەيدىڭ كەيىنگى رۋلىق جەكە تاڭباسىنىڭ دا وزگەرمەي تەك ۇشىنا تاقاپ كولدەنەڭ سىزىق جۇرگىزىلىپ، قوسىمشا تولىقتىرىلۋى عانا ءبىر شىندىقتى مەڭزەيتىندەي. قالاي بولعاندا دا ارعى زامانعا بىزدەن گورى وسى وقيعانى بايانداۋشىلاردىڭ ءبىر تابان جاقىن ەكەنى دە راس.
نەگىزگى اڭگىمەمىزدەن ءسال بۇرىلىس جاساپ، ءسوزىمىزدى ەندى شومەكەيدىڭ تاڭباسىنا ارناي كەتەيىك. بۇل تۋراسىنداعى كەيبىر جايتتاردى دا بىلە ءجۇرسىن. قىزىعۋشىلىق تانىتقاندار بولسا.
7. لەۆشيننىڭ تاعا ءتارىزدى تاڭباسى – جالعان تاڭبا!
ۇعىنىقتى بولسىن، باسىنان باستايىق. قازىرگى تاريحشىلار «تاريحىمىزدى تۇگەندەگەن، بىلگىر» دەپ اۋىزدارىنىڭ سۋى قۇرىپ ماقتايتىن ا.ي. لەۆشين (1798-1879) 1820 جىلى ورىنبور شەكارالىق كوميسسياسى قۇرامىنا ەنگىزىلىپ، وعان قازاقتار تۋرالى ارحيۆتىك قۇجاتتاردى سۇرىپتاپ جازىپ شىعۋ ءىسى جۇكتەلەدى. وسى جىلى ول كىشى وردانىڭ شاعىن بولىگىندە حاندىق قۇرعان شەرعازىمەن جۇزدەسەدى. جايىق وزەنىنىڭ سول جاق جاعاسىندا، شىعىس بەتىندە. سول كەزدەسۋ ساتىندە ءوزى كۋا بولعان جايتتاردى قاعاز بەتىنە تۇسىرەدى. بۇل ەڭبەگى 1820 جىلى «سۆيدەنيە س حانوم مەنشوي كيرگيز-كايساكسكوي وردى» دەگەن اتاۋمەن «ۆەستنيك ەۆروپى» باسىلىمىنىڭ 22-سانىندا جاريالانادى.
ارنايى تاپسىرما العان ا. لەۆشيننىڭ ارحيۆ قۇجاتتارى بويىنشا ءتۇزىپ شىققان جازباسى «وپيسانىە كيرگيز-كازاچيح، كيرگيز-كايساتسكيح ورد ي ستەپەي» دەگەن اتپەن 1832 جىلى سانكت-پەتەربۋرگ قالاسىنان ءۇش تومدىق كىتاپ بوپ جارىق كورەدى.
ا. لەۆشين – جايىق بويىنداعى شەرعازى حاننىڭ ورداسىنان باسقا جەردە بولماعان ادام. قازاق دالاسىن ارالاماعان. شىنايى تىرشىلىگىمەن تانىسپاعان. ول ءوزىنىڭ «وپيسانىە كيرگيز-كازاچيح، كيرگيز-كايساتسكيح ورد ي ستەپەي» دەگەن كىتابىنا رەسەي يمپەرياسىنىڭ ارحيۆىندە ساقتاۋلى تۇرعان، وزىنەن بۇرىنعى «كنيگا بولشەمۋ چەرتەجۋ يلي درەۆنيايا كارتا» (1627) اتالاتىن ەڭبەكتەگى، سونداي-اق، ۋنكوۆسكيدىڭ (1722-1724), پاللاستىڭ (1768-1774), رىچكوۆتىڭ (1771), گاۆەردوۆسكيدىڭ (1803-1804), مەيەندورفتىڭ (1820-1821), تاعى باسقالاردىڭ جازبالارىنداعى دەرەكتەردى ەمىن-ەركىن پايدالانعان. سولاردى مازمۇنداپ شىققان. بۇل – اتالعان ادامداردىڭ كىتاپتارىن ا. لەۆشين تۇزگەن تومدارمەن باستان اياق سالىستىرىپ، مۇقيات ءسۇزىپ شىققاندا ءبىز كوز جەتكىزگەن اپ-انىق بۇلتارتپاس شىندىق.
لەۆشين وسى كىتابىندا جاڭساقتىقتار جىبەرگەن، كەي تۇستارىندا بۇرمالاۋلارعا بارعان. ونىڭ دايەكسىز كەي دەرەكتەرىنە، تۇجىرىمدارىنا سۇيەنگەن م. تىنىشپاەۆ، سول سىندى ت.ب. تۇلعالار دا تاريحقا قاتىستى ەڭبەكتەرىندە قاتەلىكتەرگە ۇرىندى. لەۆشيندى «قازاقتىڭ گەرودوتى» دەپ ەسى كەتە ءپىر تۇتاتىن كەيىنگىلەر دە اداسىپ، لاعىپ ءجۇر...
بۇل پىكىرىمىزدى بۇدان بۇرىن جارىق كورگەن ماقالالارىمىزدا دا ايتقانبىز. سوندا وزىنەن بۇرىنعى قاعازعا تۇسىرىلگەن قايسىبىر دەرەكتەردى ونىڭ بۇرمالاعانىن دالەلدەپ، اشىپ كورسەتىپ ەك. (قاراڭىز: كارتەن ب. بۇلانتى-اڭىراقاي شايقاستارى: جالعانى مەن شىندىعى.// 09.05. 2025 جىل، kerey.kz).
لەۆشيننىڭ جاڭساق مالىمەتتەرىنىڭ ءبىرى – رۋ تاڭبالارىنا قاتىستى. ول الگىندە اتالعان «وپيسانىە كيرگيز-كازاچيح، كيرگيز-كايساتسكيح ورد ي ستەپەي» دەگەن 1832 جىلى شىققان كىتابىنا دولبارمەن تاعا تارىزدەس تاڭبانى شومەكەيدىكى قىپ ەنگىزىپ جىبەرگەن. كەيىن وسى ەڭبەكتى پايدالانعان م. تىنىشپاەۆ تا سول قاتە مالىمەتتى قايتالاعان.
دۇرىسى – ن. گرودەكوۆتىڭ ەڭبەگىندەگى تاڭبا. جەبە سىقىلدى. ءۇش بۇرىشتى. ۇشى جوعارى قاراتىلىپ، كولدەنەڭنەن تاقاپ سىزىق جۇرگىزىلگەن (قاراڭىز: گرودەكوۆ ن.ي. كيرگيزى ي كاراكيرگيزى سىر-دارينسكوي وبلاستي. توم پەرۆىي. يۋريديچەسكي بىت. تاشكەنت. 1889.). (4-سۋرەت: گرودەكوۆتىڭ كىتابىنان، شومەكەي تاڭباسى).
ءوز كوزىمىزبەن كورىپ، كۋا بوپ وستىك، ايتەكە بي اۋدانى تۇمابۇلاق اۋىلدىق وكرۋگىنە قاراستى باسقۇدىق اۋىلى جانىندا، جالدىڭ ۇستىندە ورنالاسقان توقا قاراباس اۋليە قورىمىندا دا تاپ وسى تاڭبا. بۇل بەلگى ىرعىز اۋدانى تەرريرتورياسى زيراتتارىنداعى كونە قۇلپىتاستاردا دا ءجيى كەزدەسەدى. ايعاققا سولاردىڭ ءبىرىن ۇسىنساق تا جەتكىلىكتى دەپ ويلايمىز. (5-سۋرەت: ىرعىز (جارمولا) جەرىندە، قۇلپىتاستاعى شومەكەي تاڭباسى).
لەۆشيننىڭ كىتابىنداعى تاعا سەكىلدى جالعان بەلگى مەن گرودەكوۆتىڭ ەڭبەگىندەگى تاڭبانى ءتىلشى-عالىم س. امانجولوۆ 1959 جىلى جارىق كورگەن «ۆوپروسى ديالەكتولوگي ي يستوري كازاحسكوگو يازىكا» اتتى زەرتتەۋىنە جانە ەنگىزگەن. كەيىنگىلەر اق-قاراسىنا بارماي وسىنى ءىلىپ اكەتكەن.
اتا-بابالارىنىڭ قابىرىنە زيريات ەتپەگەن، ونداعى قۇلپىتاستاردا تاڭبالانعان ءوز رۋىنىڭ بەلگىسىنەن مۇلدە بەيحابار، سوۆەت زامانىندا قىزىعى تەك وتتى سۋ مەن كارتا، ارزان كۇلكى بولعان، تۋعان ولكەسىنىڭ تاريحىن مانسۇقتاعان، زامان ىڭعايىنا قاراي سوڭىراتىن پايدا بولعان شومەكەيدىڭ قىرما ساقال «بىلگىر شەجىرەشىلەرى» عالىم س. امانجولوۆتىڭ كىتابىنان بىرەۋلەردىڭ پاراق قاعازعا كوشىرىپ سالعان قوس تاڭباسىنا ولاي قارايدى، بىلاي قارايدى عوي بىردە، بىراق قايسىسى وتىرىك، قايسىسى اقيقات ەكەنىن اجىراتۋعا ورەلەرى جەتپەيدى. دىڭكەلەرى ابدەن قۇرىعان جاڭاعى پارىقسىزدار باسقا امالعا كوشەدى. ويلانىپ-ويلانىپ ءبۇي دەگەن مىناداي اڭگىمەنى قۇراستىرىپ، ەلگە تاراتادى: «اعاسى ءالىم تاڭبا بەرمەگەن سوڭ شومەكەي رەنجىپ، ورتا جۇزدەگى ناعاشىسىنا بارىپ، تاڭبا سۇرايدى. «جيەنجان، نازارىڭ تۇسپەسىن، مىناۋ ەندى سەنىكى»، – دەپ ءبىر بەلگىنى سىيلاپ جىبەرەدى. قۋانىپ ەلگە كەلەدى. ءوز قىلىعىنا قاتتى ۇيالعان اعاسى ءالىم كەيىن ءبىر بالاسىنىڭ تاڭباسىن قارسىلىعىنا قاراماي ىنىسىنە الىپ بەرەدى. شومەكەيدە ەكى تاڭبا بولۋىنىڭ سەبەبى – وسى».
بۇل – قازىر تاۋەلسىزدىكتەن سوڭ «ۇلتتىق ساناسى» ويانىپ، وزگەلەردەن قالماي اتالارىن تۇگەندەپ، «رۋحاني جاڭعىرىپ جاتقان»، «ورتا جۇزدىك ناعاشىلارىنا» بەك ريزا كۇللى شومەكەيدىڭ اۋزىندا جۇرگەن ماقتان «اڭگىمە»...
اتالعان ەڭبەگىندە لەۆشين تەك شومەكەيدىكىن عانا ەمەس، وزگە دە رۋ تاڭبالارىن قاتە كورسەتكەن.
الەۋمەتتىك جەلىدەگى پاراقشاسىندا فارحات بايداۋلەت ەسىمدى اتىراۋلىق جىگىت تاز رۋىنىڭ ادامدارىنا كونە جازۋمەن XIX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا قويىلعان قۇلپىتاستاردىڭ بىرىنەن لەۆشيننىڭ ەڭبەگىندەگى بەلگىمەن تۇك ۇيلەسپەيتىن تاڭبانى انىقتاعان بەينە ءتۇسىرىلىمىن جاريالادى.
سونداي-اق، بايۇلىنىڭ ءبىر بالاسى دەلىنەتىن شەركەستەردىكى دە بولەك ەكەن. بۇل دا – لەۆشين كىتابىنداعى تاڭبادان وزگەشە. كەلتىرە بەرسەك دالەلدەرىمىز ءالى بار...
قىسقاسى، لەۆشين كورسەتكەن باسقا دا رۋ تاڭبالارىن سالىستىرىپ قاراعاندا ولاردىڭ كەيبىرىنىڭ قۇلپىتاستارداعى بەلگىلەرمەن سايكەسپەيتىنىن بايقادىق...
قايتالاپ ايتامىز، شومەكەيدىڭ تاڭباسى – جەبە سىقىلدى. ءۇش بۇرىشتى. ۇشى جوعارى قاراتىلىپ، كولدەنەڭنەن تاقاپ سىزىق جۇرگىزىلگەن. بۇل بەلگى ءبىز انىق بىلەتىن ىرعىز، ايتەكە بي اۋداندارى تەرريتورياسىنداعى قورىمداردا ءجيى كەزدەسەدى.
ال لەۆشيندىكى – جالعان تاڭبا! ءوزىنىڭ كىتابىنان باسقا ەش جەردە جوق!
8. تاستەنبەكتىڭ قۇلپىتاسىنداعى ناقتى دەرەكتەر
جاقسى، ەندى نەگىزگى اڭگىمەمىزگە قايتا ورالايىق. 2024 جىلى شىلدە ايىنىڭ 27-ىندە ىرعىزدىڭ (جارمولانىڭ) سولتۇستىك-شىعىس بەتىندە، وتىز شاقىرىمداي جەردە ورنالاسقان تاستەنبەك قورىمىنا ارنايى ساپارلادىق. باستاۋىن اۋدان ورتالىعىنا ون-ون بەس شاقىرىمداي جاقىن تۇستان الاتىن جامان تەلقارا وزەنىنىڭ بويىندا. سولتۇستىك جاعىندا. توبەدە.
تاستەنبەككە قويىلعان قۇلپىتاستىڭ ءتۇسى – اقشىل. جازۋى اراپ گرافيكاسىندا. بارەلەفتى، ءىرى. مۇنىڭ ءىلىمى باسقاشا ونەر تۋىندىسى ەكەنىن ءبۇي دەگەن انىقتاماسىنان-اق اڭعارىلىپ تۇر: «بارەلەف، -ا، م. (فر. bas-relief – بۋكۆ. نيزكي رەلەف). سكۋلپتۋرنوە يزوبراجەنيە، ۆىستۋپايۋششەە نا پولوسكي پوۆەرحنوستي مەنەە چەم نا پولوۆينۋ وبەما يزوبراجەننوگو پرەدمەتا» (قاراڭىز: شكولنىي سلوۆار ينوستراننىح سلوۆ: پوسوبيە دليا ۋچاششيحسيا / ۆ.ۆ. ودينتسوۆ، گ.پ. سمولتسكايا، ە.ي. گولونوۆا، ي.ا. ۆاسيلەۆسكايا; پود رەد. ۆ.ۆ. يۆانوۆا. – م: پروسۆەششەنيە، 1983. ستر. 31).
قۇلپىتاستىڭ وتە ساپالى جاسالعانى كورىنىپ تۇر. تاستەنبەكتىڭ داۋلەتتى كىسى بولعانىن اڭداتادى. اراپ ارپىمەن تاڭبالانعان بەدەرلى جازۋدىڭ مازمۇنى مىناداي: «شومەكەي رۋى اسپان ايۋ سىرىم تايپاسى قۇتي مىرزاعۇل تاستەنبەك سىيقىم بالاسى وفات بولدى 48 جاسىندا 1832 جىلدا» (6-سۋرەت: تاستەنبەكتىڭ قۇلپىتاسى).
سوندا قۇلپىتاستاعى مالىمەت قۇتي ەسىمدى ادامنىڭ ومىردە بولعانىن، ونىڭ شوبەرەسى تاستەنبەكتىڭ 1784 جىلى تۋعانىن بۇلتارتپاي دالەلدەپ تۇر.
قازىر اقتوبە قالاسىندا تۇراتىن ىبىرايقىزى زەينەپ (1948) مىنا مالىمەتتى بىلاي دەپ اڭگىمەلەپ ەدى: «اكەم ىبىراي ەلۋبايۇلى (1889-1967) ىلعي ايتىپ وتىراتىن: «تاستەنبەك اتامىز قۇلاكولدى جايلاپ وتىرعاندا دۇنيەدەن وتكەن. ونى جامان تەلقارا وزەنى بويىنا اكەپ جەرلەپتى. بابامىز ساپاق دۇعا باعىشتاپ وتىرىپ ايتىپتى دەيدى سوندا «تاستەنبەك، ەرتەڭ ساسكەدە مەن دە جانىڭا كەلەمىن» دەپ. كەلەسى كۇنى ەل ۇيلەرىن جىعىپ، كوشكەلى جاتقاندا ءوزى ايتقان ۋاقىتتا كوز جۇمىپتى. اق جۋىپ، ارۋلاپ، تاستەنبەك اتامىزدىڭ قاسىنا قويعان. بىرەر كۇن وتكەن سوڭ دۇعا باعىشتاۋعا ادامدار كەلسە ساپاق بابامىزدىڭ قابىرى جانىندا بوز نار جاتىر ەكەن، جاقىنداعاندا عايىپ بولىپتى دەيدى. سودان جۇرت ونى «بوزنار اۋليە» اتاپ كەتكەن... قۇلىمبەتوۆ ۇزاقبايدىڭ ءىنىسى قارابالانىڭ دا مۇردەسى سوندا»، – دەپ. اكەمنىڭ وسى اڭگىمەسى قۇلاعىمدا جاتتالىپ قالدى».
دەرەكتى بەرۋشى زەينەپتىڭ، ونىڭ اكەسىنىڭ تاستەنبەككە قانداي جاقىندىعى بارىن دا بايانداپ وتەيىك وسى تۇستا.
قولىمىزداعى رۋلىق شەجىرەلەردە شومەكەيدەن – توقا، كونەك، اسپان، بوزعۇل ورەدى دەلىنەدى.
اسپاننىڭ ءبىر بالاسى – ەسىمبەت. ەسىمبەتتەن – بۇعاناي. بۇعانايدان – ايۋ مەن سىرىم.
ايۋدان – وتەمىس، ەسەنالى، قىدىرالى (ەل تاڭعان ەسىمى توقپاق.-ب.ك.), ءسۇيىر.
ەسەنالىدەن – جەتى ۇل. ولار: جاقسىلىق، جانباقى، سوپاي، ەكىنشى جاماعاتى جانىكەدەن – يگىمبەت، قۇتي، موڭكە، ەڭكەي تۋعان.
قۇتيدان – مىرزاعۇل، مىرزاعۇلدان – سيقىم.
سيقىمنان – جاڭا قۇلپىتاسى ءسوز بولعان تاستەنبەك (1784-1832), جاقسىباي (بۇنىڭ ۇرپاقتارى بار), سونان سوڭ جامانباي.
جامانبايدان – كوزدىباي، ءالىش.
اعالى-ءىنىلى بۇل كىسىلەر وتە اۋقاتتى بولعان. ەسىمدەرىن يەلەنگەن «كوزدىباي-ءالىش» اتالاتىن جەر دە بار. اۋدان ورتالىعى – ىرعىزدىڭ (جارمولا) وڭتۇستىك-شىعىسىندا. سۋى كوكتەمدە ەرىگەن قارمەن، جاۋعان جاڭبىرمەن تولىعىپ، ساسىقكول جاقتان باستاۋ الىپ، سولتۇستىگىندە ورنالاسقان قاراقوعاعا دەيىن اعىپ كەلىپ، شىعىس جاقتاعى قۇلانشىعا قاراي ءيىلىس جاسايتىن سارىنىڭ وزەگىنىڭ بويىندا. بۇرىلىستان ون ءتورت شاقىرىمداي عانا.
كوزدىبايدان – قالماعامبەت، سالماعامبەت، نۇرماعامبەت.
الىشتەن – ەرماحان، بۇدان تاراعان ۇرپاقتار بار. سونان سوڭ ءپىرماحان.
قۇتيدىڭ بالاسى مىرزاعۇلدىڭ سيقىمنان باسقا تاعى دا ءۇش ۇلى بولعان، ولار: شىمىر، مۇرات، سىمات، سوڭعى ەكەۋى قالماق قىزىنان تۋعان دەلىنەدى.
مۇراتتان – ساپاق. (سوندا شەجىرە جوعارىدا اتى اتالعان ساپاقتىڭ تاستەنبەكپەن نەمەرە اعايىن ەكەنىن كورسەتىپ وتىر.-ب.ك.).
ساپاقتان – تىنىشتىق، تولەمىس.
تولەمىستەن – داۋلەتيار، داۋلەتياردان – ەلۋباي، ەلۋبايدان – ىبىراي، ىبىرايدان – زەينەپ (تاستەنبەك تۋرالى مالىمەت بەرگەن كىسى.-ب.ك.), قۇدايبەرگەن.
زەينەپ جاڭا مەملەكەت قايراتكەرى قۇلىمبەتوۆ ۇزاقبايدىڭ ءىنىسى قارابالانىڭ دا مۇردەسى تاستەنبەكتىڭ قورىمىندا ەكەنىن ايتىپ وتكەن ەدى، ەندى سونىڭ دا سەبەبىن اشا كەتەيىك.
ۇزاقباي قۇلىمبەتوۆتىڭ شوبەرە ءىنىسى بايجانوۆ تۇرماحاننىڭ ءوز قولىمەن ءتۇزىپ قالدىرعان جازباسىنان العان جامبىلدىق پالۋان داۋلەتبايۇلىنىڭ شەجىرەسىندە ايۋۇلى ەسەنالىنىڭ ەكىنشى جاماعاتى جانىكەدەن تۋعان، قۇتيدىڭ باۋىرى ەڭكەيدەن (شىن ەسىمى قانىبەك ەكەن.-ب.ك.) تاراعان بالالار – قانات، توقان دەلىنەدى.
قاناتتان – كەنەباي، كەنەبايدان – قانىمباي، قانىمبايدان – بيدەباي، جەلدىرباي، قۇلىمبەت (بۇدان ۇرپاق بولماعان، سول سەبەپتى ۇمىتىلماسىن دەپ وسى كىسىنىڭ ەسىمىن ۇزاقباي وزىنە تەگى قىپ جازدىرتقان دەيدى، ايتىلىپ جۇرگەن قايسىبىر اڭگىمەلەردىڭ شىندىعى جوق، جالعان ەكەن.-ب.ك.).
بيدەبايدان – بايجان، ماحان. بايجاننان – تۇرماحان، تۇرماحاننان – تويمۇرات، ءدامىر.
جەلدىربايدان – ۇزاقباي، قارابالا، جولمۇرات.
ۇزاقباي قۇلىمبەتوۆ (1891-1938) قازاق سسر ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى قىزمەتىن اتقارعان. مەملەكەت قايراتكەرى. 30-جىلدارى قازاق ەلىنىڭ اگرارلىق-ەكونوميكالىق جاعدايىن كوتەرۋگە ەڭبەك سىڭىرگەن تۇلعا. رەپرەسسياعا ۇشىراعان.
جەلدىربايۇلى قارابالانىڭ قۇتي ۇرپاعى تاستەنبەكتىڭ جانىنا جەرلەنۋىنىڭ ءبىر سەبەبى – وسىنداي اتالاس بولعاندىعىنان دەيمىز.
شەجىرە-دەرەكتى بەرگەندەردىڭ ءبىرى – داۋلەتبايۇلى پالۋانعا دا ءسال كىدىرە كەتەيىك.
ۇزاقباي قۇلىمبەتوۆتىڭ باباسى قاناتتىڭ تۋعان باۋىرى توقاننان – ەسىركەپ، كەنەباي تارايدى.
ەسكەرتە كەتەيىك، كەنەباي ەرتە ولەدى. قانات كەيىن ءوز ۇلىنا ءىنىسى توقاننىڭ جاستاي كەتكەن بالاسىنىڭ ەسىمىن بەرگەن. كەنەباي دەپ. اعايىندى ۇرپاقتاردىڭ اتتاس بولۋىنىڭ سەبەبى وسى ەكەن.
ەسىركەپتەن – كەلدەن، كەلدەننەن – داستانبەك، جارىلقاپ.
داستانبەكتەن – ىسمايىل، بالتا، ءىلياس.
بالتادان – شەگەباي، بالعاباي، سەيىلباي، داۋلەتباي (1928-1960).
داۋلەتبايدان – يسا (1958), پالۋان (1960) تۋعان.
9. قۇتيدىڭ باسقا دا ۇرپاقتارى حاقىندا
ەسەنالىۇلى قۇتيدىڭ مىرزاعۇلدان وزگە دە تويان، الداناي ەسىمدى پەرزەنتەرى بولعان.
قۇتيدىڭ بۇل ۇرپاقتارى دا ءوسىپ-ونگەن. ءسوزىمىز سەنىمدى بولسىن، ولاردىڭ بىرقاتارىن تاراتىپ وتەلىك.
قۇتيۇلى الداناي ىرعىز وزەنىنىڭ شىعىس جاعالاۋى ماڭايىنداعى دالاعا، قاراشاتاۋعا قاراي كوشىپ بارا جاتقان كەزدە، جول ۇستىندە قايتىس بوپتى. دەمى ۇزىلگەن جەرى ىرعىز اۋدانى تەرريتورياسىنداعى قالالىكول اۋلىنىڭ سولتۇستىك تۇسى دەلىنەدى. شامامەن جيىرما شاقىرىمداي ەكەن. وسى سەبەپتى ول جەر «الداناي» دەلىنەدى.
قۇتيدىڭ تويان ەسىمدى ۇلىنان – شورمان، شاعاتاي، ماڭگىباي، تولەگەن، تاناي، ارتىق.
ىرعىزدىق قوسانوۆ تىلەۋجان وسى تويان جونىندە دە: «جارما اۋلىنىڭ سولتۇستىك-باتىس تۇسىندا، جەتى-ون شاقىرىمداي جەردە ەكى قارا سۋ بار. ارالارى ونشا الىس ەمەس، جاقىن. شامامەن بەس-التى شاقىرىمداي بولار. «تويان-توياش» دەپ اتالدى. اعايىندى كىسىلەر بولسا كەرەك»، – دەگەن مالىمەت بەرىپ ەدى.
تويان دا داۋلەتتى كىسى بولعان. قايىرىمى مول، قولى اشىق ەكەن. ەل «توياش مىرزا» اتاپ كەتكەن سودان. «تويان-توياش» دەپ قوسارلانىپ ايتىلۋى وسىدان، ءھام كەيىنگىلەردىڭ اعايىندى كىسىلەر دەپ ويلاۋىنا دا نەگىز بولعان ءتارىزدى.
قۇتيۇلى الدانايدان – جۇبان، قونىقاي (قوڭقاي), ەرمەكەن، كىشەن.
قونىقايدان (قوڭقاي) – قوسىم، جاقىپ، ناۋقان، قيسىق ء(جۇسىپ), ساسىققۇل، جاۋتاي.
ايتا كەتەيىك، ىرعىز اۋدانى تەرريتورياسىندا «ناۋقان-جاقىپ» اتالاتىن جەر اتاۋى بار. جارما ەلدى مەكەنىنە ون شاقىرىمداي. سولتۇستىك-شىعىسى تۇسىندا. سارىنىڭ وزەگى بويىندا. تاريحقا دەگەن قۇرمەتتىڭ جوعالعاندىعىنان سوۆەت وكىمەتى كەزىندە سول جەردى جايلاعان ءبىر قويشىنىڭ ەسىمىمەن «نۇرعازى» دەپ اتاپ كەتىپتى.
قونىقايۇلى جاقىپتىڭ مۇردەسى دە تاستەنبەكتىڭ قورىمىندا. باسىنا قويىلعان قۇلپىتاستىڭ ءبىر جاعىنا اراپ ارىپتەرىمەن بىلاي دەپ جازىلىپتى: «بيسميللاھي راحمان راحيم 1895 ءنشى جىلدا 61 جاستا 15 ءنشى فەۆرالدا شومەكەي رۋى اسپان تايپاسى جاقىپ مىر... ...ۇلى ءدار ءال-ءفانادان ءدار ءال-باقيە ريحلات». ەكىنشى بەتى دە اراپشامەن تاڭبالانعان: ء«لا ءيلاھا يللا اللاھ 1921 ءنشى جىلدا 10 ءنشى اپرەلدە 70 جاستا شومەكەي رۋى اسپان تايپاسى جاقىپ جاماعاتى ... ءدار ءال-ءفانادان ءدار ءال-باقيە ريحلات»، – دەلىنىپ.
ەسكەرتە كەتەيىك، قۇلپىتاس «جاقىپ مىر... ... ۇلى» دەگەن سويلەمدەردىڭ تۇسىنان قاق ءبولىنىپ، كەيبىر ارىپتەر مۇلدە جوعالعان. كەيىن جان-جاقتى انىقتادىق، «جاقىپ مىرزا قوڭىقاي ۇلى...» دەگەن مالىمەت ەكەن بۇل.
قوڭىقايۇلى ناۋقاننان – باقتىگەرەي، ابدوللا تۋادى.
ناۋقاننىڭ بالاسى وسى باقتىگەرەي تۋرالى مىنا مالىمەتتى كەلتىرە كەتەيىك. جوعارى وقۋ ورىندارى فيلولوگيا فاكۋلتەتتەرىنىڭ ستۋدەنتتەرىنە ارنالىپ، وقۋ قۇرالى رەتىندە ۇسىنىلعان «قازاق فولكلورىنىڭ تاريحى» اتتى ەڭبەكتىڭ (الماتى، «انا ءتىلى» باسپاسى، 1991 جىل، 244-بەت) اۆتورى، پروفەسسور اۋەلبەك قوڭىراتباەۆ: «... ەل اۋزىندا ساقتالىپ كەلگەن جىرلاردىڭ ءبىرى – «قۇل مەن قىز». ونىڭ وقيعاسى «ماقپال قىز» سيۋجەتىنە ۇقساس. جىردىڭ ەكى ءتۇرلى نۇسقاسى بار: ءبىرى حالىق اقىنى جوكەي شاڭعىتباەۆتان، ەكىنشىسى – باقتىگەرەي ناۋقانۇلىنان جازىلىپ الىنعان. بۇل ەكەۋى دە ىرعىز اۋدانىنىڭ اقىندارى...» – ءتۇزىپتى.
انىعىندا باقتىگەرەي اقىن ەمەس، جيداشى رەتىندە مۇرانى ەل اۋزىنان جازىپ الىپ، قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنا جىبەرگەن. بۇدان ونىڭ اۋىز ادەبيەتىنە جاقىن، جاناشىر بولعانىن اڭدايمىز. ال «قۇل مەن قىز» جىرىنىڭ اۆتورى – جوكەي شاڭعىتبايۇلى. رۋى – بابان-كونەك.
قيسىقتان ء(جۇسىپ) – تۇرماعامبەت، جايماعامبەت، جارماعامبەت، قىپشاقباي، تاجىكەي، ارعىنباي، ىسقاق، ىسماعۇل.
قيسىقتىڭ وسى سەگىز بالاسىنىڭ ءبىرى – جارماعامبەت كوكشىل كوزدى، ءتۇرى ساپ-سارى كىسى ەكەن. ەل سودان وعان «سارى» ەسىمىن تاڭىپتى. بۇل دا ءوز زامانىندا قوتانى مالعا تولى داۋلەتتى كىسى بولىپتى. ول يەمدەنىپ جايلاعان سۋدىڭ بويى «سارىنىڭ وزەگى» دەپ اتالىپ كەتەدى.
ايتپاقشى، «وزەك» ءسوزىنىڭ ماعىناسىن بىلمەيتىن ىرعىزدىق «ولكەتانۋشىلاردى» دا كەزدەستىردىك، تۇسىندىرمەسىن بەرە كەتەيىك، بىلە ءجۇرسىن بۇدان بىلاي، وندا ءبۇي دەلىنگەن: ء«بىر كەزدە سۋ الىپ، كەيىننەن قۇرعاپ قالعان كوگالدى، جىرالى ساي-سالا، وزەن ارناسى» (قاراڭىز: قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگى. / جالپى رەداكتسياسىن باسقارعان ت. جانۇزاقوۆ. – الماتى: دايك-پرەسس، 2008. 648-بەت).
سارىنىڭ وزەگىنىڭ ورنالاسقان تۇسىن الگىندە اۋدان ورتالىعى – ىرعىزدىڭ (جارمولا) وڭتۇستىك-شىعىسىندا، سۋى كوكتەمدە ەرىگەن قارمەن، جاۋعان جاڭبىرمەن تولىعىپ، ساسىقكول جاقتان سولتۇستىگىندەگى قاراقوعاعا دەيىن اعىپ كەلەدى دە، شىعىس جاقتاعى قۇلانشىعا قاراي ءيىلىس جاسايدى دەدىك. ۇزىندىعى وتىز-وتىز بەس شاقىرىم شاماسىندا. ايتقانداي مۇنى ىرعىز (جارمولا) جاقتان باستاۋ الىپ، وسى سارىنىڭ وزەگىن جاناپ ءوتىپ، نۇرا اۋىلىنا قاراي باعىتتالىپ اعاتىن سارىوزەكپەن شاتاستىرماۋ كەرەك. ەكەۋى ءبىر-بىرىنەن مۇلدە بولەك...
حوش، قيسىقتىڭ قالعان بالالارىن ءارى قاراي تاراتايىق.
تۇرماعامبەتتەن – باقي، قاني، كوپتىلەۋ.
ىسقاقتان – ماعاز (1923-2008), مالىك.
ماعازدان– جولاۋشىباي (1948-2024), قۋانىشباي، راحمەتوللا، نۇرلان (1967).
قونىقايۇلى قيسىقتىڭ شىن ەسىمى – ءجۇسىپ ەكەن. ۇرپاقتارىنىڭ ايتۋىنشا، 1845 جىلدىڭ شاماسىندا دۇنيەگە كەلگەن. ەلۋگە جەتەر-جەتپەستە ومىردەن وتكەن. قيسىندى سوزگە شەشەن بولعان ءھام ءىستى بۇرا تارتۋعا جول بەرمەيتىن، ۇستەمدەردىڭ ىڭعايىمەن جۇرمەيتىن مىنەزىنە بايلانىستى ۇناتپايتىندار ونى «قيسىق» دەيدى ەكەن. سول ءسوز وعان ءبىرجولاتا تاڭىلىپتى «قيسىق بي» دەلىنىپ.
اۋىزەكى اڭگىمەدە XIX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا قيسىق ءبيدىڭ ۇيعارۋىمەن ايۋدىڭ بىرقاتار ۇرپاقتارى باسىن قوسىپ، ءجۇز الپىس شاڭىراق شارۋاعا جايلى وتتى، شۇرايلى، كولى بار وڭىردە ءوز الدىنا بولەك اۋىل بولىپ وتىرعان دەلىنەدى. سول جەر ايۋ كولى اتالعان. قازىرگى ايتەكە بي اۋدانى سارات اۋىلدىق وكرۋگىنىڭ تەرريتورياسى.
قيسىقتىڭ داۋدا تورەلىك جاساپ ايتقان بىرەر ءسوزى «ايتەكە بي ايماعىنىڭ ەتنومادەني مۇراسى» (اقتوبە، 2006) دەگەن كىتاپقا ەنگەن.وسى تۇستا جانە ايتا كەتەيىك، ءبىز كۋالىك قىپ سۇيەنىپ وتىرعان ايۋدىڭ وتەمىس، ەسەنالى، قىدىرالى (توقپاق), ءسۇيىر ەسىمدى بالالارىنا قاتىستى شەجىرەنى ىرعىزدىق نيەتالين ابدوللا احمەتۇلى ەسىمدى اقساقال 2003 جىلى ءساۋىردىڭ 13-ىندە قاعازعا جۇيەلىپ ءتۇسىرىپتى. وسى جازباسىنىڭ ءبىر تۇسىندا: «1983 جىلى ىرعىزدا تۇرعانىمدا ويىما مۇحامبەتقالي باسجانوۆ ءتۇسىپ، سول كىسىگە حات جازدىم»، – دەپ تاڭبالاپتى. بۇدان سوڭ ونىڭ ون بەس بەت پاراققا جازعان ايۋ ۇرپاقتارىنا قاتىستى شەجىرە جىبەرگەنىن بايانداعان. راحمەتىن ايتقان. سونداي-اق، وسى اتا تەككە بايلانىستى ءبىراز مالىمەتتەر بەرگەن ماعاز ىسقاقوۆقا دا ريزاشىلىعىن ءبىلدىرىپ وتكەن.
10. جانىكەگە قاتىستى اڭىز
ەندى بۇگىندەرى ۇرپاقتارى رۋلى ەلگە اينالعان يگىمبەت، قۇتي، موڭكە، ەڭكەي ەسىمدى ۇلداردى دۇنيەگە اكەلگەن جانىكەگە ويىسايىق. قولىمىزدا ول جايلى ىسقاقوۆ ماعازدىڭ (1923-2008), داۋلەتبايۇلى پالۋاننىڭ (1960) بەرگەن نۇسقالارى دا بار. بۇلار دا ەل اۋزىندا ساقتالىپ، بۇرىننان ايتىلىپ جۇرگەن ەسكىلىكتى اڭگىمەمەن مازمۇنداس، ايىرماشىلىعى از.
اۋىزشا دەرەكتە ايۋ بالاسى ەسەنالىنىڭ جاماعاتى جانىكەنىڭ اكە-شەشەسى باعزىدا سولتۇستىكتەگى ورمان ەلىنەن ءبىر جاعدايلارمەن قاشىپ كەلگەن ەكەن دەلىنەدى. شومەكەيلەردىڭ اراسىندا ءبىرشاما ۋاقىت تۇراقتايدى. ءبىر كۇندەرى ولار بويجەتكەن قىزىن، جانىكەنى، ايۋدىڭ جىگىتىنە بەرىپ، وزدەرى تۋعان مەكەندەرى – سولتۇستىك جاققا قايتا كەتىپتى دەيدى.
مۇنداعى اتالاتىن سولتۇستىكتەگى ورمان ەلى – قازىرگى باشقۇرت پەن تاتار جۇرتى ەكەنى اڭدالىپ تۇر. اڭىزداعى وقيعا التىن وردا ىدىراعان سوڭ كوپ ۋاقىتتان كەيىن، XVII عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا بولعان ءتارىزدى. 1670-1671 جىلدارى ستەپان ءرازيننىڭ كوتەرىلىسى وتكەنى، بۇعان تاتارلاردىڭ بەلسەنە قاتىسقانى تاريحتان ايان. جانىكەنىڭ اكە-شەشەسى سول وقيعا بايلانىستى ءبىر جاعدايلارمەن ۋاقىتشا اۋىپ كەلگەن بولار. وسى جايتتار اڭىزعا جاناساتىنداي. مۇمكىن بۇدان باسقا دا سەبەپتەرى بار شىعار. بىزدىكى بولجام عانا.
«تاتارى وتنوسياتسيا ك ەۋروپەويدنوي راسە پو كلاسسيفيكاتسي يۋنەسكو...» دەلىنەدى ءبىر دەرەككوزدەردە. بىراق تۇرلەرى موڭعولويد پىشىنگە ۇقسايتىن ياعني، قارا قوڭىر شاشتى، بەت سۇيەگى شىعىڭقى كەلەتىن تاتارلار دا كەزدەسەدى. مۇنىڭ سەبەبى پوۆولجە ايماعىندا ءومىر سۇرگەن ەۋروپەويدتىق تۇرپاتتاعى اۆتوحتونداردىڭ موڭعولويدتارمەن ارالاسۋىنان دەپ تۇسىندىرىلەدى. ايتسە دە تاتار جۇرتىنىڭ ەجەلگى كەزدەگى سول كەلبەتى وسى كەزگە شەيىن ساقتالعان. تۇستەرىنىڭ باسىمى سارى، جيرەن شاشتى، كوكشىل كوزدى بوپ كەلەتىنى بارشاعا بەلگىلى. «تاتار حالقىنىڭ 80 پايىزدايى ەۋروپەويدتىق ناسىلگە جاتادى» دەپ بەكىتەدى انتروپولوگيا عىلىمى دا.
ايتپاعىمىز، جانىكەدەن تۋىپ، رۋلى ەلگە اينالعان، جاڭا اتتارى اتالىپ وتكەن ۇرپاقتارىنىڭ وڭدەرىندە تەرىنىڭ سارىلىعى، كوكشىل كوز، جيرەن شاشتى بولىپ كەلەتىن ەۋروپەويد ناسىلدەرىنە جاقىنداۋ بەلگىلەر قازىردە دە ءجيى كەزدەسەدى. بۇل جايت تا، «جانىكەنىڭ اكە-شەشەسى باعزىدا سولتۇستىكتەگى ورمان ەلىنەن شومەكەيلەردىڭ ورتاسىنا قاشىپ كەلگەن» دەگەن ءسوز دە ناقتى ۋاقىتى، اقيقاتى مۇلدە كومەسكى تارتقان اڭىزدى ءتىرىلتىپ، شىندىققا ءسال جاقىنداتىنداي...
حالىق اۋزىنداعى تاعى ءبىر اڭگىمەدە ەسكى زاماندا اۋىلدى جاۋ شابادى. سوندا جانىكە مەرت بولىپ، كولدىڭ قاسىنداعى بيىك توبەگە جەرلەنىپتى دەيدى. جەردىڭ اتاۋى وسى وقيعاعا بايلانىستى دەيدى.
ەسەنالىنىڭ ەكىنشى جاماعاتى وسى جانىكەدەن تۋىپ تاراعان بالالارى – يگىمبەت، قۇتي، موڭكە، ەڭكەي ءھام بۇلاردان ورگەن ۇرپاقتار كەيىن وزدەرىن «جانىكە-ايۋمىز» دەپ اتاپ كەتكەن. بۇل سىقىلدى ەسىمى رۋعا اينالىپ، گەنەالوگيالىق شەجىرەگە ەنگەن ايەل ادامدار قازاقتا ءجيى كەزدەسەدى...
اڭىز اڭگىمەدە ايتىلاتىن كولدى بالا كەزىمىزدە تالاي كوردىك. مەنىڭ اۋىلىم باسقۇدىقتىڭ باتىس تۇسىندا ەدى. جەتى شاقىرىم. ءدوپ-دوڭگەلەك، سۋى اششى، انا شەتى مەن مىنا شەتى ات شاپتىرىم-تۇعىن. اينالا قۇراق ءوسىپ، جاعاسى جاپ-جاسىل بوپ تۇراتىن بۇرىندارى. كوكتەمدە قاردىڭ سۋىمەن تولىعىپ، بەتىندە تولقىن ويناپ، كوكپەڭبەك تۇسكە ەنەتىن. جابايى قازدار قيقۋلاپ ۇشىپ، قونىپ جاتاتىن-دى...
جانىكە جەرلەنگەن دەلىنەتىن توبە وسى اششى كولدىڭ، ياعني، سوردىڭ شىعىس جاعىندا، ونداعى زيراتتار جەرمەن جەكسەن بولعان. قۇلپىتاستاردىڭ شاشىلعان بىرەن-ساران سىنىقتارى عانا كەزدەسەدى...
زەينەپ ىبىرايقىزى جانىكە جايلى مىناداي اڭگىمەنى جانە بايانداعان-تىن بىزگە: «1987 جىلى ساۋدا جاساپ قىرعا باردىق. ءارى اسكەردەن كەلگەن ۇلىمنىڭ تويىنا كەرەك دۇنيەلەردى ىزدەپ شىققانمىن-دى. قاسىمىزدا ءبىلىسبايدىڭ ەلەۋسىزى دەگەن دە بولدى. اڭشىلاردىڭ مەكەمەسىندە ىستەيدى-اۋ دەيىم، سوندا بىردەڭە. توقپاققا جيەن ەدى. ايۋلاردى كورسە قالجىڭداسا كەتەتىن ناعاشىلارىم دەپ. سونان جانىكە دەگەن جەرگە كەلدىك. باسقۇدىق اۋلىنىڭ تۇسىندا ەكەن. جاقىن. وسى جەردەگى قويشىنىڭ ءۇيىنىڭ جانىنا ايالداپ، ماشينادان تۇستىك. دوبال-سىرىم پولۋششەك اعايدىڭ ايەلىن، جانشا جەڭگەمىزدى كورىپ، شۇرقىراسىپ قالدىق. جاقىندىعى بار ەكەن بۇل ۇيگە. سونان اڭگىمەلەسىپ، ءسال كىدىردىك. سوندا ءبىر ەگدە كىسى: «ايۋ بولساڭدار بىلەسىڭدەر مە، اناۋ توبەنىڭ باسىندا جانىكە اجەلەرىڭ جاتىر، زيراتى سوندا» دەدى يەگىمەن نۇسقاپ. جاس ەدىك، ءمان بەرە قويمادىق. ازدان سوڭ ءوز شارۋامىزدى ماڭىزدى ساناپ، ءارى قاراي ءجۇرىپ كەتتىك...».
«جانىكە» اتاۋى 1912 جىلعى دەرەكتەردە ساقتالعان، ايعاق بەرەيىك، بىلاي دەلىنگەن وندا: «امانكۋلسكايا ۆول. 1-ي اۋل. يمەنا اكساكالوۆ.
1. تۋراش كاشكىنباەۆ ر. يرگيز. (قىسقى مەكەنى.-ب.ك.)
2. كوجامۋرات تۋلەسوۆ توجە (ر. يرگيز.-ب.ك.)
3. بەكبەرگەن كۋتەباەۆ توجە (ر. يرگيز.-ب.ك.)
4. ەرمەكباي سازانباەۆ توجە (ر. يرگيز.-ب.ك.)
5. بوزشا ايجارىكوۆ توجەم(ر. يرگيز.-ب.ك.)».
وسى دەرەكتە بۇل اقساقالداردىڭ جاز جايلاۋلارىن ءبۇي دەپ اتاپ كورسەتەدى: «تشىباي (دۇرىسى تىشتىباي.-ب.ك.), كالكامباي، كىز، كىر-كۋدۋك، جانيكە، 200 ۆ.».
تاعى دا ايعاق بەرەيىك، بىلاي تاڭبالانعان: «امانكۋلسكايا ۆول. II-ي اۋل. يمەنا اكساكالوۆ.
يماندوس ماساكوۆ سار-ۋزەك، ساسىك-كۋل، كۋم-ۋتكەل (قىسقى مەكەنى-ب.ك.).
ونگارباي داۋتباەۆ ساسىك-كۋل ي اششيكۋل (قىسقى مەكەنى-ب.ك.).
نازيك تاناتاروۆ توجە (ساسىك-كۋل ي اششيكۋل، قىسقى مەكەنى-ب.ك.).
بىيسەنباي باشپەنەۆ ر. يرگيز (قىسقى مەكەنى-ب.ك.).
كوسۋم ماجيكوۆ تۋما (قىسقى مەكەنى، قازىرگى ايتەكە بي اۋدانى تۇمابۇلاق اۋىلدىق وكرۋگىنىڭ ورتالىعى.-ب.ك.).
سۋندەت ۋاكباەۆ شىبىندى-كۋل (قىسقى مەكەنى-ب.ك.)».
كەلتىرىلىپ وتىرعان دەرەككوزدە سۇندەت ۋاقباەۆتىڭ جازعى مال جايىلىمى «كوس-كۋل ي كاز-كىرىلگان، 9-12 ۆ.» دەيدى، ال قالعاندارىنىڭ جايلاۋلارىن «كارا-سور، مايەمەر، جانيكە، كاراباس، 150 ۆ.» دەپ اتاپ كورسەتكەن (قاراڭىز: ماتەريالى پو كيرگيزسكومۋ زەملەپولزوۆانىيۋ، سوبراننىە ي رازرابوتنىە ستاتيچەسكوي پارتىەي تۋرايسكو-ۋرالسكاگو پەرەسەلەنچەسكاگو رايونا. يرگيزسكي ۋەزد. ورەنبۋرگ. تيپوگرافىيا. ءو. ياكوۆلەۆا. 1912).
مىنەكەي، بارشامىز كۋا بولدىق، اڭىزداعى ساعىمدانىپ، بۇلدىر تارتقان وقيعالار ايعاققا تارتىلعان دەرەكتەرمەن ۇيلەسىپ، جانىكەگە قاتىستى شىندىقتىڭ ەلەسىن بەرەتىندەي. ايتسە دە مۇنىڭ ناقتى اقيقاتى اللاعا ايان!
11. ايۋ مەن سىرىم ەسىمدەرىنىڭ جۇپتالىپ اتالۋ سەبەبى
الگىندە يا. گاۆەردوۆسكيدىڭ ءوزىنىڭ «دنەۆنىە زاپيسكي ۆ ستەپي كيرگيز-كايساكسكوي ۆ1803-م ي 1804-م گگ.» دەگەن جازباسىندا شومەكەي رۋىنىڭ اقساقالدارىنىڭ ايتۋىمەن: «پوتومستۆو چۋمەكەيا جيلو زدەس ۆ كراينەي بەدنوستي دو گلاۆنوگو ستارشينى ايۋسىرىما. پود ناچالستۆوم كوەگو ونو سنوۆا ۋسيليلوس ي پوكوريلو سەبە وكرەستنوستي رەكي ساراسۋ س ۆلادەنيەم تۋركەستانسكيم»، – دەپ تاڭبالاپ كەتكەن دەرەگىن كۋالىككە كەلتىردىك.
قولىمىزداعى اتا تەك شەجىرەسى نۇسقالارىنىڭ باسىمىندا: «شومەكەيدەن – توقا، كونەك، اسپان، بوزعۇل تارايدى. اسپاننىڭ ءبىر بالاسى – ەسىمبەت. ەسىمبەتتەن – بۇعاناي. بۇعانايدان – ايۋ مەن سىرىم تۋادى»، – دەپ كورسەتىلگەن.
وسى ادامداردىڭ شىققان تەگىن كەيبىرەۋلەر بىلاي بۇرمالاپ، ورگىزىپ ءجۇر: ەسىمبەتۇلى بۇعانايدان – سىرىم مەن بايقوندى تۋادى دەيدى. سونسوڭ بايقوندىدان – وتەمىس، قىدىرالى، ەسەنالى تارايدى. ەسەنالىدەن – ايۋ، ءسۇيىر دەيدى كىندىگىن وزدەرى كەسىپ، ەتەكتەرىنە وزدەرى سالىپ العانداي دەس بەرمەي وزەۋرەپ. تۇك قيسىنى جوق ساندىراق!
شومەكەي رۋىنىڭ قارتتارى 1803 جىلى ورىس وفيتسەرى گاۆەردوۆسكيگە سىرىمدى ودان ءۇش اتا كەيىن تۋعان شوپشەك باۋىرىنا نە سەبەپتەن قوسارلاپ ايتىپ جازدىرتقان وندا «بايقوندى-سىرىم» دەمەي «ايۋ-سىرىم» دەپ، ونىڭ بايقوندىمەن بىرگە تۋعانى راس بولسا، بىرنەشە بۋىندى اتتاپ ءوتىپ؟!
ارعى زامانعا بىزدەن گورى ءبىر تابان جاقىن، شامامەن XVIII عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا دۇنيەگە كەلگەن شومەكەي رۋىنىڭ قارتتارى تۇك بىلمەيدى ەكەن، بىلگىشتەر بۇلاردان ەكى ءجۇز جىل كەيىن تۋعان بوزباستار ەكەن سوندا!
تاعى دا ايعاق بەرەيىك شەجىرە «بىلگىشتەرىنە». يا. گاۆەردوۆسكي جازباسىنىڭ جانە ءبىر تۇسىندا «چۋمەكەي – كۋيت ي ايۋ-سىرىم – 4 ۋدەلا، دو 5000 سەمەي. ۋپراۆليايۋت سەردالي-بي ي راك-بي» دەپ تۇزگەن.
قايتالاپ نازارعا ۇسىنايىق، جامان تەلقارا وزەنى جانىنداعى توبەگە جەرلەنگەن سيقىمۇلى تاستەنبەككە قويىلعان قۇلپىتاستاعى: «شومەكەي رۋى اسپان ايۋ سىرىم تايپاسى قۇتي مىرزاعۇل تاستەنبەك سىيقىم بالاسى وفات بولدى 48 جاسىندا 1832 جىلدا»، – دەپ اراپ ارىپتەرىمەن جازعان مالىمەتتەردە دە سىرىمنىڭ ەسىمى قالىس قالدىرىلماي ايۋمەن قاتار تۇسىرىلگەن.
سيقىمۇلى تاستەنبەككە قويىلعان وسى تاس بەلگىدەن كەيىن، ءجۇز قىرىق جىلدان سوڭ سوۆەت وكىمەتى كەزىندە ورناتىلعان ىرعىز وڭىرىندەگى قۇلپىتاسقا دا كيريلليتسا ارىپتەرىمەن بىلاي دەپ جازىلعان: «رۋى ايۋ سىرىم جۇماعۇلۇلى قونىس 1897 جىلى تۋىپ 1972 جىلى قايتىس بولدى. قۇلىپتاس قويۋشى بالاسى قۋانىش» (7-سۋرەت: قونىستىڭ قۇلپىتاسى).
مۇندا دا «ايۋ سىرىم» بىرگە تاڭبالانعان.
ايۋ مەن سىرىمنىڭ ءبىر اكە، ءبىر شەشەدەن تۋعاندىعىنان، تاتۋ بوپ ىرگەسى اجىراماي تىرشىلىك كەشكەندىگىنەن – ەسىمدەرىنىڭ ىلعي جۇپتاسىپ اتالۋىنىڭ سەبەبى. مۇنى ءالى دە دالەلدەي تۇسەيىك ۇقساس جايتتارمەن.
ءدۇيىم جۇرتقا تانىس «تىلەۋ-قاباق» دەگەن ءان بار. بۇلار – شەكتىدەن شىققان اعايىندى ادامدار. كەيىن ەسىمدەرى رۋ اتتارىنا اينالعان. كەيىپكەرلەرى – اپالى-ءسىڭىلى قىزدارعا قاتىستى بولعاندىقتان «ايمان-شولپان» اتالعان قيسسا كۇللى قازاققا بەلگىلى. «مۇڭلىق-زارلىق» ەپوسىنىڭ اتاۋى دا بىرگە تۋعان ۇل مەن قىزعا تىكەلەي بايلانىستى.
ايۋ مەن سىرىم ەسىمدەرىنىڭ ءالى كۇنگە جۇپتالىپ اتالۋى دا – ولاردىڭ وسىلار سىقىلدى ءبىر اكەدەن ورگەندىگىنەن، ەل ىشىندە بەدەل-ابىرويعا قاتار ءجۇرىپ يە بولعاندىعىنان ەكەنى اڭدالادى...
ءجا، جاقسى. مۇنى وسى جەردەن قايىرايىق.
ەسىمبەت نەمەرەسى، بۇعاناي بالاسى ايۋدان ورگەن ۇرپاقتاردى جوعارىدا ءسوزدىڭ رەتىنە قاراي كۋالىككە تارتىپ، تاراتىپ وتتىك. ەندى سىرىم ۇرپاقتارىنا دا ءسال عانا كىدىرىپ وتەيىك.
بۇعانايۇلى سىرىمنان توعىز بالا تارايدى، بايبىشەسىنەن – الديار، دوبال، قۇرمان، قۇرتقا، بالجان تۋعان، ال كىشى ايەلىنەن – قاراشا، بۇلدىرمان، قوسقۇلاق، كەنجەبايدى كورگەن. بۇل تورتەۋىن ەل «كىشى ەنەمنىڭ سىرىمى» دەپ اتاپ كەتكەن. قازىرگى ايتىلۋى «كىشى ەنەم سىرىم».
وسىنداعى سىرىمۇلى قۇرمان – سەگىزىنشى بابام-دى...
12. ءسوز سوڭى
ىرعىز (جارمولا) توڭىرەگىندەگى «قۇتي كولى» اتاۋىنىڭ، باسقا دا ميكروتوپونيمدەردىڭ تاريحىن شاما-شارقىمىزشا بايانداپ شىقتىق. زەردەلەگەن تاقىرىبىمىز XIX عاسىرداعى، ءتىپتى ودان ارىرەكتە عۇمىر كەشكەن ادامدارعا قاتىستى بولعاندىقتان وزگە دە مالىمەتتەرمەن قاتار رۋلىق شەجىرەنى دە قولدانۋعا تۋرا كەلدى. اشىپ، دالەلدەۋ ءۇشىن. بۇكىل شومەكەيدى تاراتىپ شىعۋدى ماقسات ەتپەدىك. بىزگە ونىڭ اسا قاجەتى دە، ءمانى دە جوق.
ولكە شەجىرەسى سوۆەت وكىمەتى كەزىندە بەلگىلى بولعان تۇلعالارمەن عانا شەكتەلمەسە كەرەك. ءسوزىمىزدىڭ باسىندا ءتىلشى-عالىم ك. احانوۆتىڭ تۇجىرىمىن كەلتىرىپ ەك، سوندا ونىڭ: «...توپونيميكالىق اتاۋلار تالاي عاسىرلار بويى ءومىر سۇرەدى دە، حالىقتاردىڭ ەرتە زامانداردا قاي جەردە قونىس تەپكەنى، قاي جاققا قونىس اۋدارعانى نەمەسە قاي جەردەن كەلىپ قونىستانعانى، ەتنيكالىق توپتاردىڭ ارالاسۋى، تاريح بويىندا حالىقتاردىڭ ءبىر-بىرىمەن قارىم-قاتىناسى جانە ت.ب. كوپتەگەن جايلار مەن قۇبىلىستار تۋرالى حابار بەرەدى»، – دەپ ايتقانىنداي جەر-سۋ اتاۋلارىنا دا ءمان بەرىلسە، كوڭىل بولىنسە، ولاردان دا تەرەڭدە جاتقان تاريحتى تانىپ-بىلۋگە بولادى...
سونىمەن ىرعىز (جارمولا) وڭىرىندە شومەكەي رۋى اسپان تايپاسىنىڭ ايۋ اتالىعىنان شىققان قۇتي دەگەن ادامنىڭ ءومىر سۇرگەنىن قۇلپىتاسقا تۇسكەن ونىڭ ەسىمى، XIX عاسىردا كارتادا تۇزىلگەن «وز. كۋتۋي-دۋن-كۋل» (قۇتيدىڭ كولى-ب.ك.) دەگەن جازۋ ءھام ودان ورگەن ۇرپاقتارى بۇلتارتپاي دالەلدەپ تۇر!
ۇشبۋ زەرتتەۋىمىزدى فيلولوگيا، تاريح، گەوگرافيا، ت.ب. پاندەر بويىنشا ولكەتانۋعا ارنالعان، ەتنوگرافياعا قاتىستى تاقىرىپتاردا پايدالانۋعا بولادى. جانە مۇنىڭ ءوڭىر شەجىرەسىن تانىپ-بىلۋدە وزىندىك باعىت-باعدار بەرەتىنىنە سەنىمىز نىق. عىلىمي-كوپشىلىك ءۇشىن دە ءمانى بار...
ءجا، جاقسى. ءسوزىمىزدى ازىرگە وسى تۇستان ۇزە تۇرايىق.
ءبورىباي كارتەن،
اقتوبە قالاسى.
