بۇگىن، 3 قاراشادا قازاقتىڭ ۇلى عالىمى، اعارتۋشى، تاريحشى جانە ساياحاتشى شوقان (مۇحاممەدقانافيا) شىڭعىسۇلى ءۋاليحانوۆتىڭ تۋعانىنا 190 جىل تولىپ وتىر. بۇل كۇن – تەك ءبىر تۇلعانىڭ ءومىرىن ەسكە الۋ ەمەس، تۇتاس ۇلتتىڭ رۋحاني دامۋىنا ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان تاريحي تۇلعانى ۇلىقتاۋ كۇنى.
شوقان ءۋاليحانوۆ – قازاق حالقىنىڭ عىلىمي وي-ساناسىن جاڭا دەڭگەيگە كوتەرگەن تۇڭعىش عالىمداردىڭ ءبىرى. ول 1835 جىلى قازىرگى قوستاناي وبلىسى اۋماعىندا، قۇسمۇرىن بەكىنىسىندە دۇنيەگە كەلگەن. شىڭعىس تورەنىڭ ۇلى بولعان شوقاننىڭ بالا كەزىنەن عىلىم مەن بىلىمگە قۇشتارلىعى ەرەكشە ەدى. ومبى كادەت كورپۋسىندا وقىپ جۇرگەن كەزىندە-اق ول ءوزىنىڭ قابىلەتى مەن زەرەكتىگى ارقىلى ورىس زيالىلارىنىڭ نازارىن اۋدارعان.
شوقاننىڭ زەرتتەۋشىلىك جولى — قازاق دالاسى مەن ورتالىق ازيانى تانۋداعى جاڭا ءداۋىردىڭ باستاۋى بولدى. ول ءوز ەڭبەكتەرىندە حالىقتىڭ تۇرمىس-سالتىن، ادەت-عۇرپىن، اڭىزدارىن، ادەبيەتىن، ءدىني نانىمدارىن عىلىمي تۇرعىدا زەرتتەپ، باتىس عىلىمىنا تانىستىردى. ونىڭ «قىرعىزدار تۋرالى جازبالار»، «قاشعارياعا ساياحات»، «التىشاھار نەمەسە قىتايدىڭ نان-لۋ پروۆينتسياسىنداعى التى قالا تۋرالى» اتتى ەڭبەكتەرى ورتا ازيا تاريحى مەن ەتنوگرافياسىنىڭ قۇندى دەرەككوزدەرى بولىپ سانالادى.
1858–1859 جىلدارى شوقان قاشعارياعا قۇپيا ەكسپەديتسيامەن بارىپ، بۇرىن ەۋروپا عىلىمىنا بەلگىسىز ءوڭىر تۋرالى ماڭىزدى مالىمەتتەر جيناپ اكەلدى. بۇل ەڭبەگى ءۇشىن ول رەسەيدىڭ گەوگرافيالىق قوعامىنىڭ تولىق مۇشەسى اتاندى.
شوقان ءۋاليحانوۆ – قازاق قوعامىنداعى اعارتۋشىلىق ويدىڭ باستاۋشىسى. ول ءبىلىم مەن عىلىم ارقىلى حالىقتى وركەنيەتكە جەتەلەۋدى كوزدەدى. ءوز ەڭبەكتەرىندە ءدىننىڭ، ءداستۇردىڭ جانە جاڭاشىلدىقتىڭ ءوزارا ۇيلەسىم تابۋى كەرەك ەكەنىن جازدى.
شوقان قازاق قوعامىنداعى ادىلەتسىزدىكتى، رۋ ارالىق تارتىستاردى سىناپ، ەلدىڭ بولاشاعى تەك بىلىمدە ەكەنىن دالەلدەپ بەردى. ونىڭ كوزقاراستارى كەيىنگى اباي، ىبىراي، احمەت سىندى اعارتۋشىلاردىڭ يدەيالارىنا ارقاۋ بولدى.
وكىنىشكە قاراي، شوقاننىڭ ءومىرى قىسقا بولدى. ول بار بولعانى 30 جاسىندا، 1865 جىلى التىنەمەل جەرىندە ومىردەن ءوتتى. بىراق سول از عۇمىرىندا ارتىندا ماڭگى وشپەس مۇرا قالدىردى. ونىڭ ەڭبەكتەرى بۇگىنگى تاڭدا دا وزەكتى – ولار قازاق حالقىنىڭ تاريحىن، مادەنيەتىن، دۇنيەتانىمىن تەرەڭ تۇسىنۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.
