Бүгін, 3 қарашада қазақтың ұлы ғалымы, ағартушы, тарихшы және саяхатшы Шоқан (Мұхаммедқанафия) Шыңғысұлы Уәлихановтың туғанына 190 жыл толып отыр. Бұл күн – тек бір тұлғаның өмірін еске алу емес, тұтас ұлттың рухани дамуына өлшеусіз үлес қосқан тарихи тұлғаны ұлықтау күні.
Шоқан Уәлиханов – қазақ халқының ғылыми ой-санасын жаңа деңгейге көтерген тұңғыш ғалымдардың бірі. Ол 1835 жылы қазіргі Қостанай облысы аумағында, Құсмұрын бекінісінде дүниеге келген. Шыңғыс төренің ұлы болған Шоқанның бала кезінен ғылым мен білімге құштарлығы ерекше еді. Омбы кадет корпусында оқып жүрген кезінде-ақ ол өзінің қабілеті мен зеректігі арқылы орыс зиялыларының назарын аударған.
Шоқанның зерттеушілік жолы — қазақ даласы мен Орталық Азияны танудағы жаңа дәуірдің бастауы болды. Ол өз еңбектерінде халықтың тұрмыс-салтын, әдет-ғұрпын, аңыздарын, әдебиетін, діни нанымдарын ғылыми тұрғыда зерттеп, Батыс ғылымына таныстырды. Оның «Қырғыздар туралы жазбалар», «Қашғарияға саяхат», «Алтышаһар немесе Қытайдың Нан-Лу провинциясындағы алты қала туралы» атты еңбектері Орта Азия тарихы мен этнографиясының құнды дереккөздері болып саналады.
1858–1859 жылдары Шоқан Қашғарияға құпия экспедициямен барып, бұрын Еуропа ғылымына белгісіз өңір туралы маңызды мәліметтер жинап әкелді. Бұл еңбегі үшін ол Ресейдің Географиялық қоғамының толық мүшесі атанды.
Шоқан Уәлиханов – қазақ қоғамындағы ағартушылық ойдың бастаушысы. Ол білім мен ғылым арқылы халықты өркениетке жетелеуді көздеді. Өз еңбектерінде діннің, дәстүрдің және жаңашылдықтың өзара үйлесім табуы керек екенін жазды.
Шоқан қазақ қоғамындағы әділетсіздікті, ру аралық тартыстарды сынап, елдің болашағы тек білімде екенін дәлелдеп берді. Оның көзқарастары кейінгі Абай, Ыбырай, Ахмет сынды ағартушылардың идеяларына арқау болды.
Өкінішке қарай, Шоқанның өмірі қысқа болды. Ол бар болғаны 30 жасында, 1865 жылы Алтынемел жерінде өмірден өтті. Бірақ сол аз ғұмырында артында мәңгі өшпес мұра қалдырды. Оның еңбектері бүгінгі таңда да өзекті – олар қазақ халқының тарихын, мәдениетін, дүниетанымын терең түсінуге мүмкіндік береді.
