كوللاجدى جاساعان الماس ماناپ، EQ
الەمنىڭ 50 تىلىنە اۋدارىلعان عىلىمي-تانىمدىق مونوگرافيالاردىڭ قاي-قايسىسى بولسىن ءحاراريدىڭ ەسىمىن كۇللى الەمگە تانىمال ەتكەن-ءدى. ويتكەنى بۇل ەڭبەكتەردەگى تۇشىمدى پايىمدار مەن قۇندى پىكىرلەر ادامزاتتىڭ ەستە جوق ەسكى زامانداردان باستاپ، بۇگىنگى تاڭعا دەيىنگى ەۆوليۋتسيالىق دامۋ ۇدەرىستەرىنە تەك تاريحي تۇرعىدان عانا ەمەس، سونىمەن قاتار انتروپولوگيالىق، بيولوگيالىق، فيلوسوفيالىق، ەكونوميكالىق، عىلىمي-تەحنولوگيالىق جانە ساياسي-يدەولوگيالىق تۇرعىدان جۇرگىزىلگەن تەرەڭ زەرتتەۋلەردىڭ نەگىزىندە تۇيىندەلگەنىن ايعاقتايدى. بۇل بىرىنشىدەن.
ەكىنشىدەن، اتالعان تۋىندىلاردىڭ وزەگىنە ورىلگەن جاسامپاز ويلار مەن زاماناۋي يدەيالار كۇللى الەمگە ۇيقىاشار قوڭىراۋداي دابىل قاعىپ، تەك وقىرمان قاۋىمنىڭ عانا ەمەس، اقپارات قۇرالدارىنىڭ نازارىن دا وزىنە بىردەن بۇرعان بولاتىن. سوندىقتان دا شىعار، The New York Times, The Economist, Financial Times, The Guardian, New Statesman, The Times نەمەسە الەمگە تانىمال وزگە دە ونداعان باسىلىم تەرەڭ ويلى تاريحشىعا تامسانا تاڭدانىپ، يۋ.ن.ءحاراريدىڭ زاماناۋي زەرتتەۋلەرىنىڭ كوكەيكەستىلىگى مەن ماڭىزدىلىعى تۋرالى ءبىر-بىرىمەن جارىسا جازعان بولاتىن. ءدال سونداي ءتۇيىندى پىكىرلەردىڭ ءبىر پاراسى تومەندەگىدەي:
«ءبىز الدەقاشان يگەرىپ الدىق دەپ جۇرگەن ادامزات الەمىنىڭ تاريحىنا حاراري بۇرىن-سوڭدى كەزدەسپەگەن مۇلدە توسىن كوزقاراس تانىتادى ءارى ءوز پايىمدارى مەن ءتۇيىندى پىكىرلەرىن دالەلدەۋ ءۇشىن عىلىمنىڭ ءار سالاسىنان وتە نانىمدى دايەكتەر مەن قيسىندى دالەلدەر كەلتىرەدى.
سونداي-اق تالانتتى اۆتوردىڭ كەز كەلگەن عىلىم سالاسىنىڭ ايدىنىندا بالىقتاي ەركىن جۇزە الاتىنى ەرىكسىز تاڭداندىرادى» – Financial Times.
«Sapiens – جارىق جۇلدىز سەكىلدى cاناعا ساۋلە شاشاتىن ءارى كەز كەلگەن وقىرماننىڭ قىزىعۋشىلىعىن وياتىپ، وقۋعا دەگەن قۇلشىنىس سەزىمىن ۇيالاتاتىن تۋىندى» – Sunday Express
«Homo Deus – وتە سيرەك كەزدەسەتىن ءارى وقىرمان قاۋىمدى ەرىكسىز ىنتالاندىراتىن كىتاپ» – Observer
«حاراري – تەك تاريح سالاسىنىڭ عانا قاس شەبەرى ەمەس، ونىڭ بيولوگيا، ەۆوليۋتسيالىق انتروپولوگيا نەمەسە ەكونوميكا سالاسىنان كەلتىرگەن وي-تۇيىندەرى دە سونداي انىق ءارى وتە تۇشىمدى...
اۆتوردان كوپ دۇنيە ۇيرەنۋگە بولادى» – Daily Telegraph
«حاراري – ناعىز قالامى ۇشتالعان جازۋشى. الايدا ونىڭ جازۋشىلىق قىرلارى وزگە اۆتورلارعا مۇلدە ۇقسامايدى. ويتكەنى ونىڭ ويى قانداي وتكىر ءارى تۇنىق بولسا، استارى تەرەڭ مەتافورالارعا دەگەن تاپقىرلىعىنا دا قۇرىق بويلامايدى» – The Times
«حاراري شىعارمالارى وتە تارتىمدى... ونداعى سالىستىرمالى ءارى اۋقىمى كەڭ فيلوسوفيالىق، عىلىمي، تاريحي جانە ەكونوميكالىق پاراللەلدەر مەن تاريحي شىندىقتار كەز كەلگەن وقىرماننىڭ كوكجيەگىن كەڭەيتىپ، تانىم تۇيسىگىن تەرەڭدەتە تۇسەدى» – New Statesman
«حاراري – سان قيلى عىلىم سالاسىنان ءسۇزىپ العان تەوريالار مەن دەرەك كوزدەرىن شەبەر ۇيلەستىرىپ، سولاردىڭ نەگىزىندە ادامزاتتىڭ كەشەگى جانە بۇگىنگى تاڭداعى بولمىسى مەن بولاشاق زاماندا قايدا بەت بۇراتىنى جونىندە وتە ءماندى ءارى تەرەڭدىگى جاعىنان تەڭدەسى جوق عاجاپ زەرتتەۋلەر جۇرگىزگەن ينتەللەكتۋالدىق ساۋىسقان» – Evening Standard
«حاراري تەك ادامزات تاريحىنىڭ ساباقتارىن عانا سارالاپ وتىرعان جوق، سونىمەن قاتار ول مەتا-تاريح ساباقتارىن دا ءجىتى ساراپتاپ وتىر» – Washington Post.
ايتسا ايتقانداي-اق، سۇڭعىلا عالىمنىڭ تۋىندىلارىنا دەگەن الەم وقىرماندارىنىڭ قىزىعۋشىلىعى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ەش تولاستاعان ەمەس جانە سولاي بولا بەرەتىنى دە كۇمان تۋدىرمايدى. دەي تۇرعانمەن، ءبىر ماقالانىڭ اياسى كەڭ ارنالى ءارى تەرەڭ مازمۇندى ءۇش كىتاپتى تالداۋعا مۇمكىندىك بەرە قويماسىن ەسكەرە وتىرىپ، اۆتوردىڭ زاماناۋي تۋىندىلارىمەن جەتە تانىسۋدى وقىرمانداردىڭ ءوز قۇزىرىنا قالدىرىپ، ەندىگى جەردە ولاردىڭ وزەگىنە ورىلگەن ەڭ كوكەيكەستى ماسەلەلەردى عانا تىلگە تيەك ەتسەك، ازدىق ەتپەس.
ماسەلەن، Sapiens اتتى ءبىرىنشى مونوگرافياسىندا اۆتور ادامزات تاريحىن قالىپتاستىرعان تەڭدەسى جوق جاھاندىق ءۇش رەۆوليۋتسيانى ەرەكشە اتاپ وتەدى. ولاردىڭ ءبىرىنشىسى – ادام تانىمىنداعى رەۆوليۋتسيا بولسا، ەكىنشىسى – اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى رەۆوليۋتسيا، ال ءۇشىنشىسى – عىلىم الەمىندەگى رەۆوليۋتسيا.
ءحاراريدىڭ پايىمداۋىنشا، ءبىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستى اتالعان رەۆوليۋتسيالاردىڭ ءبىرىنشىسى ادامزاتتىڭ تانىم-تۇيسىگىندە شامامەن 70 مىڭ جىل بۇرىن باستالسا، ەكىنشىسى 12 مىڭ جىل بۇرىن، ال ءۇشىنشىسى وسىدان 500 جىل بۇرىن عانا باستالعان. سولاي بولا تۇرعانمەن، حاراري ءۇش رەۆوليۋتسيانىڭ جەر بەتىندەگى ادامزاتتىڭ بولمىس-ءبىتىمىن عانا ەمەس، تابيعي ورتاسىن دا، سول ورتادا قالىپتاسقان وزگە تىرشىلىك يەلەرىن دە ۇلكەن وزگەرىستەرگە ۇشىراتقانىن اتاپ وتەدى جانە الگى رەۆوليۋتسيالىق وزگەرىستەردىڭ ناقتى سالدارىن Homo Deus اتتى ەكىنشى تۋىندىسىندا وتە دايەكتى دالەلدەرمەن تۇيىندەيدى.
مىسالى، حاراري كەلتىرگەن عىلىمي ستاتيستيكالىق دەرەكتەرگە قاراعاندا، و باستا شىعىس افريكادا ءونىپ-ءوسىپ، الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنە قونىس اۋدارعان ادام بالاسى اۋسترالياداعى ءىرى جانۋارلاردىڭ 90 پايىزىن جويىپ جىبەرسە، امەريكاداعى الىپ سۇتقورەكتىلەردىڭ 75 پايىزىن، سول سياقتى پلانەتا بەتىندەگى وزگە ءىرى سۇتقورەكتى جانۋارلاردىڭ 50 پايىزعا جۋىعىن اۋىلشارۋاشىلىق رەۆوليۋتسياسى باستالعانعا دەيىن-اق كەلمەسكە جىبەرگەن.
سوسىن ءحاراريدىڭ پايىمداۋىنشا، پلانەتانىڭ ەكولوگيالىق جۇيەسى و باستان-اق بىرەگەي بولماعان. كەرىسىنشە، جەر شارىنىڭ ءارتۇرلى ايماقتارىنىڭ ءوز ەكوجۇيەسى بولعان. سونىمەن قاتار وسىدان 4 ملرد جىل بۇرىن پايدا بولعان جەر بەتىندەگى تىرشىلىك يەلەرى الۋان ءتۇرلى الاپات اپاتتارعا ۇشىراعان جانە ولاردىڭ كەيبىرىنىڭ مۇلدە جويىلىپ كەتۋىنە عالامات ەكولوگيالىق زاۋالدار، اتاپ ايتقاندا كليماتتىڭ كۇرت وزگەرىپ كەتۋى، جەر قىرتىسىنداعى تەكتونيكالىق پليتالاردىڭ تۇيىسۋىنەن نەمەسە جويقىن ۆۋلكانداردىڭ سالدارىنان تۋىندايتىن الاپات جەر سىلكىنىستەرى جانە عارىشتان جاۋاتىن الىپ استەرويدتار عانا سەبەپ بولماعان. اۆتور ايتپاقشى، جەر بەتىندەگى جاھاندىق ەكولوگيالىق جۇيەنىڭ، ءدال بۇگىنگى تاڭداعىداي اپاتتى جاعدايعا ۇشىراۋىنا دا، سول سياقتى كۇللى تىرشىلىك يەلەرىنىڭ مۇلدە جويىلىپ كەتۋىنە ءسال قالىپ تۇرعانىنا دا تەك اتالعان تابيعي قۇبىلىستار عانا ەمەس، ادامزاتتىڭ ءوزى كىنالى ەكەنىنە كوزىمىز انىق جەتەدى. سوندىقتان دا اۆتور كەلتىرگەن عىلىمي دەرەك كوزدەرىنە تابان تىرەيتىن بولساق، بۇگىنگى ادامزات ەندىگى جەردە امان قالۋ ءۇشىن، جوعارىداعىداي اپاتتى تابيعي قۇبىلىستاردان ەمەس، ەڭ الدىمەن وزىنەن-ءوزى قورقۋى كەرەك ەكەندىگىن بىردەن بايقايمىز. دەمەك، اۆتور ايتپاقشى، بۇگىنگى تاڭداعى ادامزاتتىڭ ەڭ باستى جاۋى – ادامزاتتىڭ ءوزى بولىپ تۇر.
«ءححى عاسىرعا ارنالعان 21 ساباق» اتتى ءۇشىنشى تۋىندىسىندا اۆتور الەم نازارىنا مىناداي زاماناۋي ريتوريكالىق سۇراقتاردى كولدەنەڭ تارتادى:
بۇگىنگى الەمدە ورىن الىپ وتىرعان الاپات داعدارىستار مەن ولاردىڭ جويقىن سالدارى ادامزاتتى قايدا اپارىپ تىرەيدى؟ اقپاراتتىق جانە بيولوگيالىق تەحنولوگيالار ادام ءومىرىنىڭ ءمانىن قالاي وزگەرتىپ جاتىر؟ بۇگىنگى تاڭداعى جالعان اقپارات ەپيدەمياسىمەن قالاي كۇرەسۋگە بولادى؟ ادامزات كومپيۋتەرلىك الگوريتمدەردىڭ قۇلىنا اينالىپ كەتپەس ءۇشىن ەندىگى جەردە نە ىستەۋى كەرەك؟ بۇگىنگى تاڭدا توبەدەن ءتونىپ تۇرعان الاپات ەكولوگيالىق اپاتتى قالاي اۋىزدىقتاۋعا بولادى؟ ۇلتشىلدىق الەۋمەتتىك تەڭسىزدىكتى ەڭسەرە الا ما؟ الەمدەگى جۇمىس كۇشىنىڭ نارىعى بولاشاقتا قانداي كۇيدە بولادى؟ ءدىن ءوز ءمانىن ساقتاي الا ما؟ جاھاندىق تەرروريزممەن قالاي كۇرەسۋگە بولادى؟ جاڭا دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ بولۋى مۇمكىن بە؟ ەندىگى جەردە بالالارىمىزعا قانداي ءبىلىم بەرگەنىمىز ءجون؟ ليبەرالدىق دەموكراتيا بۇگىنگى تاڭدا نەلىكتەن داعدارىسقا ۇشىراي باستادى؟ بولاشاقتا مىنا وركەنيەت وشاقتارىنىڭ الەمدىك باسىمدىققا قايسىسى يە بولادى: باتىس الەمى مە، قىتاي ما، جوق، الدە يسلام الەمى مە؟
ارينە، بۇل زاماناۋي سۇراقتاردىڭ جاۋابىن تابۋ جەكەلەگەن وقىرمانعا عانا ەمەس، اككى ساياساتكەرلەرگە دە، الەمدەگى ۇلكەندى-كىشىلى مەملەكەتتەردىڭ بيلىك تۇتقاسىن ۇستاپ وتىرعان كوشباسشىلارعا دا وڭايعا سوقپايتىنى كۇمان تۋدىرمايدى. ويتكەنى، ولار – بۇگىنگى تاڭداعى كۇللى ادامزات قاۋىمداستىعىنىڭ الدىندا تۇرعان ەڭ كوكەيكەستى سىن-قاتەرلەر، سوندىقتان دا ولاردىڭ ەڭ وڭتايلى شەشىمىن تابۋ كۇللى الەمنىڭ باس اۋرۋىنا اينالىپ وتىر. دەمەك، ءحاراريدىڭ: «كەلەسى عاسىردا جەر بەتىندە تىرشىلىك ەتىپ وتىرعان كۇللى ادامزات قاۋىمداستىعى مەن وزگە تىرشىلىك يەلەرىنىڭ امان قالۋى نەمەسە ولاردىڭ مۇلدە جويىلىپ كەتۋى جوعارىدا اتالعان سىن-قاتەرلەردىڭ قانداي شەشىم تاباتىنىنا تىكەلەي بايلانىستى» دەگەن پىكىرىنىڭ كۇللى ادامزاتقا باعىتتالىپ وتىرعانى دا جايدان-جاي ەمەس. ويتكەنى اۆتور بۇل ماسەلەلەردىڭ بۇگىنگى تاڭدا كۇللى الەمدەگى ءاربىر ادام بالاسىن الاڭداتىپ وتىرعانىن وتە تەرەڭ تۇيسىنەدى. سوندىقتان دا بولار، حاراري الگى سۇراقتاردىڭ جاۋابىن بىردەن بەرە سالۋعا تىرىسپايدى، كەرىسىنشە، كۇرمەۋى قيىن جاھاندىق تۇيتكىلدەردىڭ تۇيىندەرىن تارقاتۋدى ادامزات قوعامداستىعى مەن وقىرمانداردىڭ وزىنە قالدىرادى.
دەمەك، ادامزات تاريحىنىڭ تامىرشىسى دەۋگە لايىق يۋ.ن.ءحاراريدىڭ عىلىمي-تانىمدىق شىعارمالارىنىڭ باستى سيپاتى مەن كوزدەگەن مۇددەسى – ءالى كۇنگە دەيىن قالىڭ ۇيقىدا جاتقان ادامزاتتىڭ ساناسىن وياتىپ، كۇللى الەمگە ونىڭ ەڭ قاتەرلى جولايىرىقتا تۇرعانىن ەسكەرتۋ دەسەك، ارتىق ايتقاندىق ەمەس.
ءادىل احمەتوۆ،
قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، حالىقارالىق جوعارى مەكتەپ عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى
