سوڭعى مەرەكە كۇندەرى ءبىر شايحانا، ءبىر مەيرامحانادا بولدىق. جىگىتتەرمەن بىرگە. ەكەۋىندە دە مازىردە ء(مازىردىڭ سىرتىندا تەك قانا ورىسشا - مەنيۋ تۇر) باس تاعامنىڭ اتى - "قازاق ەتى" بولىپ تۇر. بۇل ءسوز قازاقشا ويلايتىن، قازاقى مۇددەنى كوكسەيتىندەر ءۇشىن ماڭدايعا ۇرعانداي بولادى. بىراق ول جاعداي ءسىزدىڭ ساناڭىزدىڭ دەڭگەيىنە قاراي كورىنىس بەرەدى. قىسقاسى: "قازاق ەتى" دەگەن تىركەس - "قازاقتىڭ ەتى" دەگەندى بىلدىرەدى. بۇعان قاراپ، بۇرىن قازاق مالدىڭ ەتىن جەيتىن ەدى، ەندى ءوز ەتىن ءوزى جەۋگە كوشكەن بە دەگەن وي كەلمەسە دە، شەتەلدەن كەلگەن ادامعا "مياسا كازاحا", "Kazakh meat" دەپ اۋدارىپ، ايدى اسپاننان ءبىر شىعارۋعا دا بولادى...
سودان تاعام تاڭداۋ داۋ مەن تالاستان باستالىپ كەتكەنى وتىرىك ەمەس... جارايدى. بۇل قايدان شىقتى دەگەن سۇراققا مەيرامحانادا بولعانىمىزدا بۇرىنعى سەناتوردىڭ اڭگىمەسىنەن قانىقتىق. ول جەردە "قازاق ەتى" دەگەنگە ەشكىم بايلانعان دا جوق، بايقاعان دا جوق. بىراق سەناتور ءسوزى ونىڭ توركىنىن اشا سالدى. ول "ەسكى پرەزيدەنتپەن" تاباقتاس بولعان ەكەن. سودان الدارىنا ءمازىر اۋكەلگەندە وندا ادەتتەگىدەي "بيشپارماك" جازۋلى تۇرادى. سودان سەناتور "نۇرەكە، بيشپارماكتىڭ قازاقشاسى قانداي دەپ ويلايسىز؟" دەگەن سۇراقتى قىستىرا سالادى. ءنان مازىرگە شۇقشيادى دا، سول بويدا قوينىنان قالامىن الىپ "قازاق ەتى" دەپ جازا سالادى. "بيشپارماك دەگەندى قويىڭدار، بۇدان بىلاي "قازاق ەتى" دەپ جازىڭدار" دەيدى داياشىعا. بىراق بۇل تىركەس ودان كەيىن تارالا قويعان ەمەس. ونىڭ تارالعانى سوڭعى 2-3 جىلداعى "بيشپارماك" تارتىسىنان كەيىن شىققان "قۇبىلىس".
بىلاي قاراساڭ، ول كىسى وزىنشە قازاقشالادى. باسقاشا قاراساىڭ، ونى سوكەت تۇسىنۋگە بولادى: قازاق - "قازاق ەتىن" جەۋشى... بىراق ماسەلە نەدە؟
ماسەلە باس تاعامنىڭ اتاۋىنىڭ دۇرىس ورنىقپاۋىندا عانا ەمەس، وعان ءاتۇستى، ۇساق-تۇيەك قاراپ كەلگەن عىلىمدا ەمەس پە؟! عىلىمي سانانىڭ تاپشىلىعىندا ەمەس پە؟
دەسەك تە، سوۆەتتىك ءداۋىر بۇعان وزىنشە ىزدەندى دە، ونى "قازاقشا ەت" (مياسو پو كازاحسكي) دەگەن ايدار تاقتى. ول ەندى شىندىقتىڭ ءدال ءوزى بولماسا دا، جاقىنداۋ ەدى. بىراق باس تاعامنىڭ اتاۋى – «قازاق ەتى» دەي الماس ەدىك. ول اتاۋ دا ەمەس...
وسى جەردە اۋىزەكى بۇقارا تىلىندە تاراپ جۇرگەن "قازاق "ەت" دەگەن جوق پا؟", "ەت اسۋ" ؟؟؟ دەگەن جوق پا دەگەندەي قارابايىر ۇسىنىستاردىڭ قاپتاعانىنا دا نازار اۋدارا سالايىق. قازاق باس تاعامدى ەشقاشان «ەت»، «ەت اسۋ» دەگەن ەمەس. تاماقتى/پيششە سولاي اۋىزەكى ايتا سالعانى راس: ەت استىق، ەت جەدىك، ەت تۋرادىق... بىراق بۇعان قاراپ قازاقتىڭ باس تاعامدى "ەت" اتاعانىن ايتۋ ەندى... ۇيات. ويتكەنى، سول قازاق "كارتوپ قۋىرىپ جەدىك", "بەرمەشەل قۋىرشى" دەگەندە دە تاعامنىڭ اتتارى "كارتوپ", "بەرمەشەل" ەمەس قوي! بۇلار تاعامنىڭ ەمەس، تاماقتىڭ اتالا سالعان نۇسقالارى عانا. جانە دە بۇل سوزدەر اگرو ساناعا تان دەڭگەي ەكەنىن ۇمىتا سالمايىق. ويتكەنى، بۇلايشا اۋىلدا اتاي سالۋ جاراسىمدى، ۇعىلا بەرەدى. ال قازىرعى ۋرباندالۋ داۋىرىندە اگرو سانا ءونىمى يندۋستريال ساناعا وتپەيدى،قابىلدانبايدى! قاناعات جۇكەشەۆءتىڭ مەڭزەپ جۇرگەنى دە وسى جاعداي! ياعني ءبىز ءتىلدى اگروسانا دەڭگەيىمەن، سونىڭ ءادىس-تاسىلىمەن ەشقاشان دامىتا المايمىز. ءبىز ەندى يندۋستريال سانا دەڭگەيىندەگى قوعام قۇردىق. سوندىقتان بالا-شاعانىڭ، قالالىق بولعان قازاقتىڭ "بەشپارماكتان" قۇتىلعىسى كەلمەيتىنى دە سودان. بىراق ول ەتنوساناعا جات نارسە: بيشپارماك دەگەن ءسوز دە، قازاقتا تاعام دا جوق. ال ونى قازاقشالاپ، "بەس بارماق" دەسەك، ءتىپتى ماسقارا بولامىز. نە ىستەمەك كەرەك؟
بۇل جاي عانا ءبىر-ەكىلى ءسوز ەمەس، قازىرعى بۇكىل قازاق لەكسيكولوگياسى مەن تەرمينولوگياسىنىڭ ماڭدايىن تاسقا تىرەپ قويعان ماسەلە! بۇل ماسەلەلەر ارنايى زاماناۋي تەتىكپەن، ياعني عىلىمي تۇردە عانا شەشىلە الادى. جانە بۇعان ەتنولينگۆيستيكا، پسيحولينگۆيستيكا، لەكسيكولوگيا مەن تەرمينولوگيا قاتىسۋى كەرەك. ءسويتىپ قازاق ءتىلىنىڭ جاڭا يندۋستريال ء(تىپتى بۇل دا جەتكىلىكسىز، ەندى تەحنولوگيالىق) سانا دەڭگەيىنە لايىق 5000-10000 سوزدەن باستالاتىن ءتىل كورپۋسى كەرەك. بۇنى دا قاناعات جۇكەشەۆ مىرزا ايتىپ ءجۇر. ءاربىر لەكسەما قولدانۋعا، ايتۋعا، جازۋعا يكەمدى بولاتىن، الدىمىزدا قابىلداۋعا لايىق لەكسيكالىق بازا جاساۋ مىندەتى تۇر. وعان كىم شەشىم قابىلداپ، ونى كىم اتقارۋى كەرەك؟ بيلىك!
ونىڭ رەتسەپتىن ايتساق: جاڭا قولدانبالى لينگۆيستيكا ينستيتۋتىن قۇرۋ قاجەت! بۇل ينستيتۋت قۇرامىندا باستاپقىدا مىناداي كەمىندە 4 ءبولىم بولعانى ءجون:
- تەرمين-لەكسيكالىق زەرتحانا – عىلىمي تەرميندەر مەن سوزدەردىڭ بالاماسىن ىزدەستىرۋ جانە الەمدىك تەرميندەردى ورفوەپيا-ورفوگرافيا جاعىنان قازاق تىلىنە يكەمدەۋ;
- اۋدارما ءبولىمى – عىلىمي ماتىندەردى قازاقشالاۋدى جولعا قويۋ جانە ولاردىڭ ماسەلەسىن شەشۋمەن اينالىسۋ;
- عىلىمي وقۋلىقتار مەن ادەبيەتتەردى جۇيەلى تۇردە قازاقشا شىعارۋدى ۇيىمداستىرۋ ءبولىمى;
- عىلىمي سۇرانىسقا سايكەس تسيفرلىق لينگۆيستيكا ونىمدەر ءبولىمى.
بۇلاي ەتپەسەك، "سەن سالار دا، مەن سالار، اتقا توقىم كىم سالار" كۇيدەن ارىلمايمىز.
سەرىك ەرعالي
