"200 جىلدان استام ۋاقىت رەسەيدىڭ بوداندىعىندا بولعان قازاقستاندى بولەك اۆتونوميا قىلىپ الىپ شىعۋدا 29 جاسار ءالىمحان ابەۋۇلى ەرمەكوۆ ۇلكەن ەڭبەك ءسىڭىرىپ، ءاليحان بوكەيحاننىڭ ەڭ سەنىمدى سەرىگىنىڭ ءبىرى بولعان". بۇل پىكىردى بەلگىلى ولكەتانۋشى، دالا اكادەميگى تۇڭعىشباي مۇقانوۆ Adyrna.kz پورتالىنا بەرگەن سۇحباتىندا ايتتى.
ء"الىمحان ابەۋۇلى الاش قايراتكەرلەرى ىشىندە ەڭ ۇزاق ءومىر سۇرگەن ادام بولعانىمەن ءومىرى ازاپتاۋمەن وتكەن. ءومىرىنىڭ 15 جىلىن تۇرمەدە وتكىزىپ، 1930 جىلدان باستاپ 1955 جىلعا دەيىنگى ارالىقتا ىلعي تەرگەۋگە شاقىرىلىپ، ءومىرىن قيناۋمەنەن وتكىزگەن ادام... بۇل كىسى ءوزىنىڭ بويىنداعى قابىلەتىمەنەن، بىلىمدىلىگىمەنەن، شەشەندىگىمەنەن ءبىزدىڭ قازاق ۇلتتىق-تەرريتوريالىق اۆتونومياسىن قۇرۋ جونىندە ءاليحان بوكەيحاننىڭ ەڭ سەنىمدى سەرىگىنىڭ ءبىرى بولعان. 1917 جىلى قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن ءوزىنىڭ توم قالاسىنداعى تەحنولوگيا ينستيتۋتىنداعى ساباعىن ۋاقىتشا تاستاپ، سەمەيگە كەلىپ، بىردەن الاشوردانىڭ جۇمىسىنا ارالاسقان. الاشوردا ۇلتتىق اۆتونوميا ۇكىمەتىنىڭ قۇرامىنا دەموكراتيالىق تۇرعىدا سايلانىپ، پرەمەردىڭ ورىنباسارى بولعان. سول قىزمەتتە ءجۇرىپ قازاقستان ولكەسىن باسقارۋ جونىندەگى قىرعىز رەۆوليۋتسيالىق اسكەري كوميتەتىنە مۇشە بولعان. سول كوميتەتتىڭ تاپسىرۋى بويىنشا بۇكىلوداقتىق ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى جانىنداعى قىرعىز اسكەري-رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتىنىڭ وكىلەتتى كوللەگياسىنىڭ تورالقاسىنىڭ قىزمەتىن اتقارعان. ونداعى ماقساتى 1920 جىلعى ماسكەۋدە وتكەن حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ كەڭەيتىلگەن ماجىلىسىندە لەنيننىڭ الدىندا قازاقستاننىڭ تەرريتورياسىنىڭ تۇتاستىعىن قورعاپ قالعان. ياعني بۇرىن رەسەيدىڭ جەرىنە بەرىلىپ كەتكەن قازاقستاننىڭ ەڭ قۇنارلى جەرلەرى كاسپي تەڭىزىنىڭ تەرىسكەيىندەگى جانە اتىراۋ وبلىسىمەن شەكتەسەتىن جەردەگى ەڭ قۇنارلى ميلليوندىق قور دەپ اتالاتىن جەردەن باستاپ نارىنقۇمعا دەيىنگى جەردى قايتارتقىزعان. سول ارقىلى كاسپي تەڭىزىنىڭ جەر استىنداعى باي قور مۇنايىنىڭ بۇگىنگى حالقىمىزدىڭ يگىلىگىنە مۇرا بولىپ ساقتالۋىنا، كاسپي تەڭىزىنەن اۋلاناتىن بالىقتىڭ قازاقستان حالقىنىڭ يگىلىگىنە قىزمەت ەتۋىنە ەڭ العاشقى ازاماتتىق تۇلعا رەتىندە ءوز قىزمەتىن اتقارىپ شىقتى", - دەيدى تۇڭعىشباي مۇقانوۆ.
دالا اكادەميگىنىڭ ايتۋىنشا، جەر تۋرالى ماسەلەنى قورعاۋ جولىندا ءالىمحان ابەۋۇلى ەرمەكوۆكە ءاليحان بوكەيحان باستاعان الاش قايراتكەرلەرى بىرلەسىپ، اقىل-كەڭەس بەرىپ وتىرعان.
"1920 جىلى ەكىنشى رەت ءالىمحان ابەۋۇلى 24 تامىزدا ماسكەۋدە لەنيننىڭ قاتىسۋىمەن وتكەن حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىندە قازاق (قىرعىز) اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسىن قۇرۋ جونىندەگى دەكرەتتىڭ جوباسىن تالقىلاعان. سوندا قوسىمشا بايانداما جاساعان. ءسويتىپ، سوندا قازاق اۆتونوميالى سوۆەتتىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرىلۋىنا ەڭ ەلەۋلى ەڭبەك سىڭىرگەن. ارينە بۇل اۆتونوميا 1935 جىلعا دەيىن پايدالانىستا قولدانىلىپ كەلدى. دەگەنمەن دە ءبىزدىڭ قازاقستاننان باسقا ورتا ازيانىڭ بىردە-ءبىر ەلى رەسەيدىڭ بوداندىعىندا بولماعان جانە رەسەيمەن تىكەلەي شەكاراسى جاعىنان شەكتەسپەگەن. ماسەلەن، وزبەكستان بوداندىقتا بولعان جوق. قىرعىزستان بولعان جوق. تاجىكستان بولعان جوق. تۇرىكمەنستان بولعان جوق. 200 جىلدان استام ۋاقىت رەسەيدىڭ بوداندىعىندا بولىپ، سونىڭ قامىتىنىڭ ىشىندە قۇرساۋىندا بولىپ كەلگەن قازاقستاندى بولەك اۆتونوميا قىلىپ الىپ شىعۋ الاشتىقتاردىڭ باستى مىندەتى بولعان. مىنە وسى ءىستىڭ باسىندا ەڭ جاۋاپتى ىسكە 29 جاسار ءالىمحان ابەۋۇلى ەرمەكوۆ ەڭبەك سىڭىرگەن", - دەيدى ولكەتانۋشى.
ءالىمحان ابەۋۇلى ەرمەكوۆ قازاقتان شىققان تۇڭعىش ماتەماتيك پروفەسسور اتاعىن العان.
"ول كىسى "جوعارعى ماتەماتيكا كۋرسى" دەگەن عىلىمي وقۋلىقتى قازاق تىلىندە باسپادان شىعارتقان. سول سياقتى قازاق ستۋدەنتتەرىنە ارناپ "قازاق تىلىندەگى ماتەماتيكالىق تەرميندەر" دەگەن وقۋلىقتار شىعارتقىزعان. ول كىسى العاشقى تاشكەنتتەگى پەداگوگيكالىق ينستيتۋتتان باستاپ، اۋىل شارۋاشىلىعى ينستيتۋىندا، تاۋ-كەن ينستيتۋتىندا ماتەماتيكا كافەدراسىن باسقارعان. 1921 جىلى قارقارالىدان ەكى باسقىشتى قازاق مەكتەبىن اشقىزعان. 1922 جىلى قارقارالىدان ەڭ العاشقى قازاقستانداعى تۇڭعىش پەداگوگيكالىق تەحنيكۋم اشقىزعان. سول تەحنيكۋم قازىر ساران قالاسىندا جۇمىس ىستەپ تۇر. بيىل 100 بولادى. الەكەڭ ودان كەيىن 1926-1929 جىلدارى ورتالىق كوميتەتتىڭ مۇشەلىگىنە سايلانعان. ورتالىق كوميتەتتىڭ مۇشەسى بولىپ ءجۇرىپ، مىنا قازاقستاننىڭ جەرىنىڭ ودان ارى قاراي ساقتالۋىنا، قازاقستانداعى جوسپارلى جۇمىستارىنا تىكەلەي ىقپالىن تيگىزگەن. ءوزىنىڭ ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن ءالىمحان ابەۋۇلى قازاقستاننىڭ تەرريتوريالىق تۇتاستىعىن ساقتاۋ، قازاق حالقىنىڭ بولاشاعى قازاق جاستارىن وقىتۋ، ونىڭ ىشىندە قازاق ءتىلىنىڭ وركەندەۋىنە ايرىقشا ۇلەس قوسقان", - دەيدى تۇڭعىشباي مۇقانوۆ.
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
