"200 jyldan astam uaqyt Reseidıŋ bodandyǧynda bolǧan Qazaqstandy bölek avtonomiia qylyp alyp şyǧuda 29 jasar Älımhan Äbeuūly Ermekov ülken eŋbek sıŋırıp, Älihan Bökeihannyŋ eŋ senımdı serıgınıŋ bırı bolǧan". Būl pıkırdı belgılı ölketanuşy, dala akademigı Tūŋǧyşbai Mūqanov Adyrna.kz portalyna bergen sūhbatynda aitty.
"Älımhan Äbeuūly Alaş qairatkerlerı ışınde eŋ ūzaq ömır sürgen adam bolǧanymen ömırı azaptaumen ötken. Ömırınıŋ 15 jylyn türmede ötkızıp, 1930 jyldan bastap 1955 jylǧa deiıngı aralyqta ylǧi tergeuge şaqyrylyp, ömırın qinaumenen ötkızgen adam... Būl kısı özınıŋ boiyndaǧy qabıletımenen, bılımdılıgımenen, şeşendıgımenen bızdıŋ Qazaq ūlttyq-territoriialyq avtonomiiasyn qūru jönınde Älihan Bökeihannyŋ eŋ senımdı serıgınıŋ bırı bolǧan. 1917 jyly Qazan töŋkerısınen keiın özınıŋ Tom qalasyndaǧy Tehnologiia institutyndaǧy sabaǧyn uaqytşa tastap, Semeige kelıp, bırden Alaşordanyŋ jūmysyna aralasqan. Alaşorda ūlttyq avtonomiia ükımetınıŋ qūramyna demokratiialyq tūrǧyda sailanyp, Premerdıŋ orynbasary bolǧan. Sol qyzmette jürıp Qazaqstan ölkesın basqaru jönındegı qyrǧyz revoliusiialyq äskeri komitetıne müşe bolǧan. Sol komitettıŋ tapsyruy boiynşa Bükılodaqtyq ortalyq atqaru komitetı janyndaǧy qyrǧyz äskeri-revoliusiialyq komitetınıŋ ökılettı kollegiiasynyŋ töralqasynyŋ qyzmetın atqarǧan. Ondaǧy maqsaty 1920 jylǧy Mäskeude ötken Halyq Komissarlary Keŋesınıŋ keŋeitılgen Mäjılısınde Leninnıŋ aldynda Qazaqstannyŋ territoriiasynyŋ tūtastyǧyn qorǧap qalǧan. Iаǧni būryn Reseidıŋ jerıne berılıp ketken Qazaqstannyŋ eŋ qūnarly jerlerı Kaspii teŋızınıŋ terıskeiındegı jäne Atyrau oblysymen şektesetın jerdegı eŋ qūnarly milliondyq qor dep atalatyn jerden bastap Narynqūmǧa deiıngı jerdı qaitartqyzǧan. Sol arqyly Kaspii teŋızınıŋ jer astyndaǧy bai qor mūnaiynyŋ bügıngı halqymyzdyŋ igılıgıne mūra bolyp saqtaluyna, Kaspii teŋızınen aulanatyn balyqtyŋ Qazaqstan halqynyŋ igılıgıne qyzmet etuıne eŋ alǧaşqy azamattyq tūlǧa retınde öz qyzmetın atqaryp şyqty", - deidı Tūŋǧyşbai Mūqanov.Dala akademigınıŋ aituynşa, Jer turaly mäselenı qorǧau jolynda Älımhan Äbeuūly Ermekovke Älihan Bökeihan bastaǧan Alaş qairatkerlerı bırlesıp, aqyl-keŋes berıp otyrǧan.
"1920 jyly ekınşı ret Älımhan Äbeuūly 24 tamyzda Mäskeude Leninnıŋ qatysuymen ötken Halyq Komissarlary Keŋesınde Qazaq (Qyrǧyz) avtonomiialyq respublikasyn qūru jönındegı dekrettıŋ jobasyn talqylaǧan. Sonda qosymşa baiandama jasaǧan. Söitıp, sonda Qazaq Avtonomiialy Sovettık Sosialistık respublikasynyŋ qūryluyna eŋ eleulı eŋbek sıŋırgen. Ärine būl avtonomiia 1935 jylǧa deiın paidalanysta qoldanylyp keldı. Degenmen de bızdıŋ Qazaqstannan basqa Orta Aziianyŋ bırde-bır elı Reseidıŋ bodandyǧynda bolmaǧan jäne Reseimen tıkelei şekarasy jaǧynan şektespegen. Mäselen, Özbekstan bodandyqta bolǧan joq. Qyrǧyzstan bolǧan joq. Täjıkstan bolǧan joq. Türıkmenstan bolǧan joq. 200 jyldan astam uaqyt Reseidıŋ bodandyǧynda bolyp, sonyŋ qamytynyŋ ışınde qūrsauynda bolyp kelgen Qazaqstandy bölek avtonomiia qylyp alyp şyǧu Alaştyqtardyŋ basty mındetı bolǧan. Mıne osy ıstıŋ basynda eŋ jauapty ıske 29 jasar Älımhan Äbeuūly Ermekov eŋbek sıŋırgen", - deidı ölketanuşy.Älımhan Äbeuūly Ermekov qazaqtan şyqqan tūŋǧyş matematik professor ataǧyn alǧan.
"Ol kısı "Joǧarǧy matematika kursy" degen ǧylymi oqulyqty qazaq tılınde baspadan şyǧartqan. Sol siiaqty qazaq studentterıne arnap "Qazaq tılındegı matematikalyq terminder" degen oqulyqtar şyǧartqyzǧan. Ol kısı alǧaşqy Taşkenttegı pedagogikalyq instituttan bastap, Auyl şaruaşylyǧy instituynda, Tau-ken institutynda matematika kafedrasyn basqarǧan. 1921 jyly Qarqaralydan ekı basqyşty qazaq mektebın aşqyzǧan. 1922 jyly Qarqaralydan eŋ alǧaşqy Qazaqstandaǧy tūŋǧyş pedagogikalyq tehnikum aşqyzǧan. Sol tehnikum qazır Saran qalasynda jūmys ıstep tūr. Biyl 100 bolady. Älekeŋ odan keiın 1926-1929 jyldary Ortalyq komitettıŋ müşelıgıne sailanǧan. Ortalyq komitettıŋ müşesı bolyp jürıp, myna Qazaqstannyŋ jerınıŋ odan ary qarai saqtaluyna, Qazaqstandaǧy josparly jūmystaryna tıkelei yqpalyn tigızgen. Özınıŋ ömırınıŋ soŋyna deiın Älımhan Äbeuūly Qazaqstannyŋ territoriialyq tūtastyǧyn saqtau, qazaq halqynyŋ bolaşaǧy qazaq jastaryn oqytu, onyŋ ışınde qazaq tılınıŋ örkendeuıne airyqşa üles qosqan", - deidı Tūŋǧyşbai Mūqanov.
"Adyrna" ūlttyq portaly
