“ادىرنا” ۇلتتىق پورتالىندا حاسەن قوجا-احمەتتىڭ "جەلتوقسان كوتەرىلىسى قالاي ۇيىمداستىرىلدى؟" دەگەن ماقالاسى جاريالانعان بولاتىن. اتالعان ماقالادا اۆتور بەلگىلى اقىن مۇحتار شاحانوۆقا اۋىر ايىپ تاعىپ، سىن ساداعىنا العانى بەلگىلى. مىنە وسى حاسەن قوجا-احمەتتىڭ سىنىنا بايلانىستى اقىن ءوزىنىڭ پىكىرىن بىلدىرگەن ەكەن. قانداي ماسەلەدە بولسىن ەكى جاقتىڭ پىكىرىن, ءسوزىن قاتار بەرۋ پورتالىمىزدىڭ باستى مىندەتى بولعاندىقتان م.شاحانوۆتىڭ ماتەريالىن وزگەرىسسىز، سول قالپىندا نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرمىز.
الماتىدا كوتەرىلىس بولىپ جاتقاندا، جەلتوقساننىڭ 19-ىندا شاحانوۆ ماسكەۋدە ءوزىنىڭ جىر كەشىن وتكىزىپ جاتقان. سوندىقتان ول – جەلتوقسان وقيعاسىنا ەش قاتىسى جوق ادام...
كوتەرىلىسكە ەشقانداي ساياسي باعا بەرىلگەن جوق. جەلتوقسان وقيعاسىن تەكسەرەم، ءىستىڭ سوڭىنا جەتكىزەمىن دەگەن شاحانوۆ ەدى عوي. ەگەر ول جاقسىلاپ تەكسەرسە 25 جىلدان كەيىن وسىنداي سۇراق قويىلار ما ەدى؟
حاسەن قوجا-احمەت
«اڭىز ادام». №12 2012 ج.
دەكابرسكيە سوبىتيا ۆ الما-اتە كولبين ي ۋجە س نيمي وحاراكتەريزوۆالي كاك ۆىلازكۋ ناتسيوناليستيچەسكي ناستروەننىح ليۋدەي. اۆتوريتەتنايا كوميسسيا پود رۋكوۆودستۆوم نارودنوگو دەپۋتاتا سسسر م.شاحانوۆا، پريشلا ك سوۆەرشەننو پروتيۆوپولوجنومۋ ۆىۆودۋ: «ۆىستۋپلەنيە كازاحسكوي مولودەجي نە بىلو ناتسيوناليستيچەسكيم، ەتو بىلو يح پراۆو نا سۆوبودنوە ۆىراجەنيە گراجدانسكوي ي پوليتيچەسكوي پوزيتسي». كوميسسيا پويمەننو نازۆالا ۆينوۆنيكوۆ پريمەنەنيا سيلى دليا رازگونا، يزبيەنيا ي ارەستا سوتەن ي تىسياچ مولودىح ليۋدەي. ونا پريشلا ك ۆىۆودۋ پريزنات نەۆوزموجنىم وستاۆليات نا زانيماەمىح دولجنوستياح ەتيح سكومپرومەتيروۆاۆشيح سەبيا ليۋدەي، نو پوچەمۋ-تو دو لوگيچەسكوگو كونتسا ەتو ترەبوۆانيە دوۆەدەنو نە بىلو. ا ۆ تسەلوم، نادو وتدات دولجنوە كوميسسي، ونا ۆنەسلا پولنۋيۋ ياسنوست ۆ دەكابرسكيە سوبىتيا ي پولوجيلا كونەتس رازليچنىم سلۋحام ي كريۆوتولكام...
دينمۋحامەد كۋناەۆ،
(يز كنيگي «و موەم ۆرەمەني»،
الما-اتا، يزدات. «ءداۋىر»، مپ «ىنتىماق»، 1992 گ.)
(م.شاحانوۆ...) ح.قوجا-احمەت نەگە مەنىڭ سوڭىما شىراق الىپ ءتۇسىپ الدى دەگەنگە كەلسەك، ونىڭ ءمانىسى مىناداي. ءبىر-ەكى جىل بۇرىن مەنى «ازاتتىق» راديوسى تىكەلەي ەفيرگە شاقىردى. سول تۇستا حاسەن قوجا-احمەت: «شاحانوۆ جەلتوقسان كوتەرىلىسىن اياعىنا دەيىن الىپ بارعان جوق»، – دەپ ەسكى اۋەنىنە قايتا باستى. مەن دە حاسەننىڭ ۇستىنەن ءبىر توپ جەلتوقسانشىلار ارنايى حات جولداعانىن، وندا ح.قوجا-احمەتتىڭ جىل سايىن قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ دەمالىس ۇيىندە تىنىعاتىنى تۋرالى ايتىلعانىن تىلگە تيەك ەتتىم. جەلتوقسان وقيعاسىن تەكسەرۋ كەزىندە وسى حاتتى قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ توراعاسىنا كورسەتكەنىمدى جانە ونىڭ بۇل تۋرالى ايتقان پىكىرىن راديو ارقىلى جۇرتقا جاريالاپ جىبەردىم. حاسەننىڭ مەنى اتارعا وق تابا الماي جۇرگەنى، مىنە، وسىدان... «جاس قازاق ءۇنى» گازەتىندە ءجۋرناليستىڭ سۇراعىنا وراي، مەن مىناداي پىكىر ءبىلدىردىم: «جەلتوقسان وقيعاسىن تەكسەرەتىن كوميسسيا قۇرىپ، ونىڭ جۇمىسىن جۇرگىزىپ جاتقانىمدا وسى حاسەن قوجا-احمەت ماعان كەلە قالدى. ناق سول ساتتە حاتشى قىز ماعان ءبىر حات اكەلىپ بەردى. وندا جەلتوقسان كوتەرىلىسى كەزىندە قاۋىپسىزدىك كوميتەتىندەگىلەر ءبىر ماشينەگە تولتىرا اراق تيەپ، الاڭعا جينالعان جاستارعا اكەلىپ تاراتقان ەكەن. حاتتى سول ماشينەنىڭ جۇرگىزۋشىسى، «ەڭبەكشىقازاق» اۋدانىنىڭ تۇرعىنى جازىپتى. حاسەن حاتتى وقي سالا، وسىنى ءوزى تەكسەرگىسى كەلەتىنىن ايتىپ، مەنىڭ رۇحساتىممەن حاتتى قالتاسىنا سالىپ الدى. اقىرىندا سول حاتتى ۇشتى-كۇيلى جوق ەتتى...» وسىنى حاسەن قوجا-احمەت وتىرىك دەپتى. ايتا بەرسىن. سول كەزدە مەنىڭ قاسىمدا وتىرعان، مۇنى تۇگەل دالەلدەپ بەرەتىن ادامدار بار.
ب.نۇراسىل,
(«شەيح پەن شاحانوۆتى سوتقا بەردى»
«حالىق ءسوزى» گازەتى، 26 ماۋسىم، 2012 ج.)
...جەلتوقسان شىندىعىن ايگىلەۋ جولىندا مىرزاليەۆ كوميسسياسىنان باسقا 4 كوميسسيا قۇرىلعانىن، ونىڭ بارىندە گورباچەۆ بيلىگىمەن كەسكىلەسكەن كۇرەس جۇرگەنىن جۇرتتىڭ كوبى بىلە بەرمەيدى. كوميسسيا شەشىمى بويىنشا بيلىك باسىنداعى 41 ادامدى جاۋاپقا تارتۋ شەشىمى دە، ءتىپتى كوتەرىلىس كەزىندە قازا بولعان بەلگىسىز ادامدار تۋرالى پروكۋراتۋراعا ۇسىنىلعان قۇجاتتار دا تەكسەرۋسىز، جىلى جابىلعان كۇيدە قالسا، وعان دا شاحانوۆ كىنالى مە؟
جەلتوقسانشى حاسەن قوجا-احمەت قانشاما جىلداردان بەرى جۇرتتان قول جيناپ، ءوزىن «حالىق قاھارمانى» اتاعىنا ۇسىندىرۋدان جالىقپاي، شارشاماي كەلە جاتسا، شاحانوۆتىڭ بۇل سالاداعى تۇسىنىگى مۇلدە باسقا. ول جيىرمادان استام شەت مەملەكەتتەردىڭ قۇرمەتىن كورىپ، سىي-سياپاتىن يەلەنسە دە، قازاقستان بيلىگى ۇسىنعان شەن-شەكپەندەردەن، وردەن-مەدالداردان، حالىق قاھارمانى اتاعىن بەرمەك بولعان بيلىكتىڭ ۇسىنىسىنان دا ءوز ۇستانىمى بويىنشا جۇيەلى تۇردە باس تارتتى...
مىنە، نە ىستەسە دە ءوز ار-نامىسىنىڭ جەتەگىندە قىزمەت اتقاراتىن قازاقتىڭ قايسار اقىنىنا ەشكىمنىڭ قارا كۇيەسى جۇعا قويماسى انىق...
«جەلتوقسان رۋحى» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ اتىنان: باقتىبەك يمانقوجا (توراعا), قۇرمانعازى ايتمىرزا، ءۇسىپحان سەيتىمبەت، ەرمۇحامەد قۋاندىقوۆ، ەرلان دەكەلباەۆ، قۇدايشۇكىر ابدۋللاەۆ; نۇرلىبەك قۋاڭباەۆ، «جەلتوقسان» رەسپۋبليكالىق حالىقتىق-پاتريوتتار قوزعالىسىنىڭ توراعاسى;تەمىرحان مەدەتبەك، اقىن، قر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى;سماعۇل ەلۋباي، جازۋشى، پەن-كلۋبىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى; ءازىمباي عالي، ساياساتتانۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى; رىسبەك سارسەنباي، «جاس الاش» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى; ەرمۇرات باپي «تاسجارعان» گازەتىنىڭ باس وقىرمانى... بارلىعى 51 ادام قول قويعان.
(«جەلتوقسان كوتەرiلiسiنiڭ 25 جىلدىعى جەتiم
قىزدىڭ تويىنداي وتپەۋi تيiس»
«جاس الاش» گازەتى، 25 قاڭتار 2011 ج.)
حالىققا كوپ تارايتىن «ءومىر-اي» گازەتىنىڭ 2010 جىلعى 9 ماۋسىمداعى سانىندا «حاسەن قوجا-احمەت – گرافتىڭ تۇقىمى» دەگەن ماقالا جاريالانىپتى. ماقالانىڭ جارىققا شىعۋىنا حاسەننىڭ ءوزى سەبەپكەر بولعانى كورىنىپ تۇر. ايتپەسە ونىڭ اناسى ەكاتەرينا ليسوۆسكايانىڭ، ناعاشى اتاسى الەكساندر ليسوۆسكيدىڭ، اناسىنىڭ كۇيەۋىمەن، حاسەنمەن تۇسكەن، بارلىعى 5 سۋرەتىن جۋرناليستەر قايدان الا قويسىن؟ ماقالادا حاسەننىڭ اتاسى الەكساندر ليسوۆسكيدىڭ بەدەلدى اقسۇيەكتىڭ ءبىرى بولعانى جانە ول كىسىنىڭ ورىستارعا قارسى كۇرەسكەنى ماقتانىشپەن باياندالىپتى. جەلتوقساندىقتار ونىڭ اناسىنىڭ ەۆرەي ۇلتىنان ەكەنىن ءجيى ايتاتىن. بايقاۋىمشا، سول راس سياقتى. وندا تۇرعان نە بار دەيمىز عوي. بىراق ەلىمىزدەگى ۇلتتىق مۇددەنىڭ باسىندا جۇرگەن سىزگە حاسەن حوجا-احمەتتىڭ كىلەڭ وتىرىكتەردى قۇراستىرىپ، 70 جىلدىق مەرەكەڭىز تويلانعالى جاتقان تۇستا شابۋىل جاساۋى جانە بىرنەشە تەلەارنالاردى، گازەتتەردى بۇرۋىنىڭ ارقاسىندا ءبىر رەسەيلىك توپ تۇرعانىن شامالاۋعا بولادى.
ال ح.قوجا-احمەتتىڭ شاحانوۆ ماسكەۋدەگى پوەزيا كەشىندە ەربول بايجارقىنوۆتى «كگب-عا ۇستاتتىرىپ جىبەرىپتى» دەگىنى شىلعي وتىرىك. مەن اقتوبە قالاسىندا تۇراتىن ونىڭ اكەسىنە حابارلاسىپ ەدىم، (ەربول جول اپاتىنا ۇشىراعاندىقتان، قازىر قاتتى ناۋقاس) ول حاسەننىڭ ويدان شىعارعان وتىرىگىنە قاتتى قاپالانىپ وتىر ەكەن. مىنە، ماسەلە قايدا جاتىر؟
سوڭعى جىلدارى حاسەن ءسىزدىڭ بەدەلىڭىزدى تۇسىرۋگە كوپ كۇش جۇمساپ ءجۇر. وتكەن جىلى اباي ەسكەرتكىشىنىڭ قاسىندا بولعان دەموكراتتار جيىنىندا «مۇحتار شاكالوۆتىڭ شايتاندىقتارى تۋرالى» اتتى ويدان شىعارىلعان، وسەكتەرگە قۇرىلعان 24 پاراقتىق جيناقتى جۇرتشىلىققا تاراتىپ جۇرگەنىن ءوز كوزىممەن كوردىم. اڭعارعانىم، بۇل جىگىت ءسىزدى اتارعا وق تابا الماي جۇرگەن سەكىلدى...
نازاربەك قانافياۇلى،
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى
(اۆتورعا جولدانعان حاتتان ءۇزىندى)
«ءار ادامنىڭ پەندەلىگى ءوز تاعدىرىن شەشەدى...»
مۇنى ۇعۋ قايدا ساعان قوجا-احمەتتىڭ حاسەنى.
امال نەشىك، قىزعانىشىڭ قايسار جانە باتىل-اق،
اسانوۆا لاززاتقا دا شاشتىڭ قارا توپىراق.
تاعدىر سەنى قارالاۋدىڭ ساربازى ەتىپ قويعانداي،
سوتتاسىپ ەڭ، ابىرويىڭ توگىلدى ودان ايرانداي.
ءبىر ءپاتۋا تابا الماستان ىسىڭنەن، نە سوزىڭنەن،
قانشاما ادال جەلتوقسانشى ازاپ شەكتى وزىڭنەن.
سەنىكى نە؟ پەندەلىك پەن قىزعانىشتىڭ شاتىسى؟
«شاحانوۆتىڭ جەلتوقسانعا جوق – دەيسىڭ – ەش قاتىسى!»
بۇكىل كەڭەس بيلىگىنىڭ پارقىنا مۇڭ ءتۇسىرىپ،
كرەملدىڭ، گورباچەۆتىڭ زارە-قۇتىن ۇشىرىپ،
دەل-سال شاقتا قايتا وياتىپ، ەل نامىسىن بوگەلگەن،
قايتەر ەدى ۇلت،
جەلتوقساندى كوتەرمەسەم ەگەر مەن؟
بىراق مەنى ماداقتاۋدىڭ قاجەتى جوق ول ءۇشىن،
مۇندا ەرلىك جوق. ول جاي عانا ازاماتتىق بورىشىم.
سول ءۇشىن دە ەڭسەم بيىك، سول ءۇشىن دە اسقاقپىن،
بيلىك بەرەر بارلىق ماقتاۋ، ماراپاتتان باس تارتتىم.
قوجا-احمەتتىڭ ماعان قويار وكپە-نازى كوپ ەكەن،
مەنىڭ تىلدىك مۇددەگە دە «ەش قاتىسىم جوق» ەكەن.
ءجا، سولاي ما؟ وندا ءبىر ءسات ۇڭىلەلىك وتكەنگە،
ورىس ءتىلى مەملەكەتتىك مارتەبە الىپ كەتكەندە،
قۇتىلعانداي ءيىرىمى مول ۇلتتىق، تىلدىك ازاپتان،
تالاي رۋحسىز دەپۋتاتتار – ۇلتسىز شالاقازاقتار،
ءبىر-بىرىمەن قۇشاقتاسىپ، قۇتتىقتاسىپ جاتقاندا،
دابىرلاسا، قاۋىمداسا ۇلت مۇددەسىن ساتقاندا،
مەن زور ايقاي كوتەرمەسەم،
قانىپ رۋحسىز ايىزى
ورىس بولىپ كەتەر ەدى ۇلتتىڭ سەكسەن پايىزى.
ارينە، ولار معق* بوپ، باس قويىپ زور بىلىمگە،
ۇلتسىزدانىپ ساناسى،
سويلەر ەدى حاسەكەڭنىڭ اناسى،
ەكاتەرينا ليسوۆسكايانىڭ تىلىندە.
پايىمسىزدىق باتپاعىنا باتقان جانسىڭ بەلشەڭنەن.
ال ءوزىڭنىڭ قاي ەڭبەگىڭ بولىپ ەدى ەل سەنگەن؟
شەكسىز داڭققا قۇشتارلىعىڭ جازدى اڭساعان دالاداي،
پرەزيدەنت تە بولعىڭ كەپ ءجۇر ءوز شاماڭا قاراماي.
جانىڭ قۇمار ارقاشان دا داۋ-داماي مەن شاتاققا،
ءوزىڭدى سان ۇسىندىردىڭ «قاھارماندىق» اتاققا.
راس، وسەك، وتىرىكتى اينالدىرعان عاجاپقا،
سەندەي رۋحسىز ءبىر «قاھارمان» كەرەك ءبىزدىڭ قازاققا!
معق* (موردياسى عانا قازاق)
مۇحتار شاحانوۆ،
“ادىرنا” ۇلتتىق پورتالى
