"باسشىمىز قازاق بولۋى كەرەك، بولدى!" - جەلتوقسانشىلار جانكەشتى جازبالارىمەن ءبولىستى

3636
Adyrna.kz Telegram

جەلتوقسان وقيعاسى كەزىندە باس كوتەرىپ، ۇلتىنىڭ جولىنا جانىن توسەگەن قاھارمان جەلتوقسانشىلاردىڭ ايتىلماعان اڭگىمەسى، اشىلماعان سىرى كوپ. "ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى جەلتوقسانشىلاردىڭ ەستەلىكتەرىمەن ءبولىسىپ، ەستەن كەتپەس وقيعالارىن جازدى.

جەلتوقسان 1986.
بۇل كۇندى ۇمىتپايمىن. ۇمىتتىرمايدى. جاقىنداعان سايىن ارقاعا تيگەن سويىلدىڭ ورىندارى جىبىرلاپ، جارىلعان قارنىمنىڭ تىرتىعى سىزداپ، قان ارالاسقان اپپاق قار كوزگە ەلەستەپ، تەرگەۋدەگى تەپكىلەر ەسكە ءتۇسىپ، "سول مەنى تەپكىلەگەن پوليتسەيلەر قازىر قايدا ەكەن، نە ايتىپ ءجۇر ەكەن؟" - دەگەن ىزالى سۇراق ميدان كەتپەي تۇرىپ الادى. "تسەليننىي" كينوتەاترىنىڭ جانىنداعى گۋۆدنىڭ پودۆالىندا "بەتىنە تيمە، دەنەسىن اياما!" - دەگەن ءۇش پوليتسەي دە قازاق ەدى... بىرەۋى عانا ورىسشا سويلەيتىن. جاتاقحانادا ۋكراينادان كەلگەن ءۇش كگب قىزمەتكەرى كوكتەمگە دەيىن جاتىپ الىپ، ءبىر بىرلەپ كومەندانتتىڭ بولمەسىنە شاقىرىپ الىپ تەرگەيتىن. ەستەن كەتپەيدى. جاڭا جىلدىڭ شىرشاسىمەن بۇركەمەك بولادى ۇكىمەت، "تاۋەلسىزدىك كۇنىنىڭ" قالقاسىنا جاسىرعىسى دا كەلەدى. ءبارىبىر ءبىز ءتىرىمىز امال جوق، سوندىقتان سۋماڭداپ شىعا كەلەمىز. ءبىز بارمىز، ءتىرىمىز! ۇمىتپايمىز، ۇمىتتىرمايمىز!
انار راحىمجانوۆا -شىعىس قازاقستان وبلىسى، قوتانقاراعاي اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن. ماماندىعى  ادەبيەتشى. كەزىندە كازگۋ-دە ءبىلىم العان.
ء"جانناتتا ازىق كوپپە؟" -دەپ سۇراعان ءسابيدى كوردىم، وزەندەي اعىپ، جوق بولىپ كەتكەن مەملەكەت كوردىم، بوسىپ كەتكەن حالىق كوردىم، بايراعى جەردە تاپتالعان ەل كوردىم، سول بايراقتى قورعاي الماعان ەر كوردىم.... بۇگىنگى كۇن الماتى الاڭىن دا قازاق جاستارىنىڭ قانى سۋداي اعىپ، قورلانعان كۇن. مەن نەگە نالىيمىن؟ ءوز ءتىلىن قور كورىپ، كەزىندە كىمنەن يتتەي قورلىق كورگەنىن بىلە تۇرا، شۇبارلاتىپ ورىسشا سويلەيتىن نامىسسىز قازاقتاردىڭ بيلىكتە ءھام قوعامدا بولعانىنا نارازىمىن. قۇربان بولعان باتىر بوزداقتارىمنىڭ جانى مەن جاستىق شاعى تەككە قىرشىننان قيىلدىما دەگەن سانساق ويلار ساناسىن سايتانعا بيلەتكەن ساناسىزداردى كورگەندە جانىم مەن ءتانىمدى جاۋلايدى. 86-نىڭ مۇزىن دا قورلىق كورىپ، بال ءومىرىن، تەمىر قاپاسقا ايىرباس قىلعان تالاي اعا-اپكەلەر قازىرگى كۇنگە دەيىن اقتالماي، ماڭدايىنا جاعىلعان قارا كۇيەنى وشىرە الماي اۋرە. ول كىسىلەرگە جان ەمەس ار قىمبات، ءۇيدىڭ ەمەس وتاننىڭ كەڭدىگى قىمبات. قازاق دەگەن قاسيەتتى ءھام كيەلى اتقا لايىق بولايىق، قىز نامىسى- ەل نامىسى، ۇل تاربيەسى-ۇلت تاربيەسى. بار تىلەگىم، باقىتتى، بالعىن بال داۋرەنىمىز ۇزاعىنان ءھام ماڭگىلىك بولسا ەكەن!
بەكجان كاماليەۆ - كاتونقاراعاي اۋدانى، بەرەل اۋىلىڭ تۋماسى. بۇگىندە وسكەمەندە قۇرىلىسشى بولىپ جۇمىس ىستەيدى. 
الماتى. 16 جەلتوقسان. 86-شى جىل. 86-شى اۆتوبۋس. 86-شى اۆتوبۋس ورتالىق الاڭعا قاراي زىتىپ بارا جاتقان. ءىشى تولعان جاستار. بەكجان كاماليەۆ تا بار. كوزدەگەندەرى – ەل مۇددەسى. "قازاقستاندا ءبىرىنشى باسشى قازاق بولۋى كەرەك" دەگەن تالاپ.
بۇگىن جەلتوقسانشى بەكجان كاماليەۆپەن از-ماز اڭگىمەلەسكەن ەدىك;
– الاڭعا جينالدىق. كۇن اياز. تالابىمىز سول... كەشكىسىن وت جاعىپ، جىلىندىق. ميليتسيا قىزمەتكەرلەرى دە بىزبەن بىرگە الاۋ باسىنا كەلىپ، جىلىنىپ جۇرگەن. ەرتەسى عوي... سۋ شاشاتىن كولىك اعىنداتقان كۇيى الاڭعا جينالعانداردى باسىپ-جانشىپ، ورتاسىنان جارىپ وتە شىقتى. سولداتتار كۇرەكپەن ساباي باستادى. ساباعاندا دا قىرىمەن ۇرادى. ءبىز قىزداردى اراشالاپ ءجۇرىپ، قولعا ءتۇسىپ قالدىق. سوت ون جىلعا جازا كەستى. كەيىن شاشتان ۇستاپ اكەتىپ بارا جاتقان فوتومدى كوردىم، – دەيدى بەكجان اعا.
تاۋەلسىزدىك تاڭى قازاقتىڭ قايسار قىز-جىگىتتەرىنىڭ ارقاسىندا اتتى! وسىناۋ ەگەمەن ەلىمىزدىڭ ەرتەڭى جارقىن بولسىن دەيمىز!
جيدەگۇل ابدىجادىلقىزى - 1982-جىلى جامبىل وبلىسى، بايزاق اۋدانى، امانكەلدى اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. قازۇۋ، جۋرناليستيكا فاكۋلتەتى، ءباسپاسوز جانە ەلەكتروندى باق كافەدراسىنىڭ دوتسەنتى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى. 
كۇنى بۇگىنگىدەي ءبارى دە كوز الدىمدا. 16-جەلتوقسان. كەشكى ساعات 9.00-دە ماسكەۋدەن بەرىلەتىن «ۆرەميا» جاڭالىقتار توپتاماسىنان «زەينەتكە شىعۋىنا بايلانىستى قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ باسشىسى دىنمۇحامەد احمەتۇلى قوناەۆ قىزمەتتەن بوساتىلىپ، ورنىنا ۆاسيلي گەنناديەۆيچ كولبين تاعايىندالدى» دەپ حابارلادى ديكتور. سول حاباردى ەستي سالىسىمەن – اق، تۋرا اقىلداسىپ العانداي ءبارىمىز جوڭكىلىپ، ءبىر بولمەگە جينالدىق ء(وزىمىزدىڭ كۋرستى ايتام). امانتاي ءشارىپ (قازىر گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۋنيۆەرسيتەتىندەگى الەۋمەتتانۋ فاكۋلتەتىنىڭ دەكانى), سرايىل سمايىل («جاس قازاق» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى), ءبارىن ءتىزىپ شىقسام، ماقالام جۋرنالعا سىيماي قالار. تۇنىمەن كىرپىك قاقپاي ۇلت تۋرالى، ۇلتتىق مەملەكەت تۋرالى كۋرستاعى توبەسى تەسىك جىگىتتەر ويلارىن ورتاعا سالدى. ءالى ەسىمدە «يانۋشكەۆيچتىڭ حاتتارى» دەگەن كىتاپتى، تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ ۇلت جايلى ايتقان ويلارى باياندالعان ەڭبەكتەردى داۋىستاپ وقىپ، كادىمگىدەي تولعانىپ، ءبىراۋىزدان «بىزگە قازاق باسشى كەرەك» دەگەن شەشىمگە كەلدىك. تاڭ اتتى. ساباققا باراتىن ۋاقىت تا بولدى. ءبىز ءبارىمىز بىرگە شىعىپ ۋنيۆەرسيتەتكە قاراي بەتتەدىك، تەك كورپۋسقا كىرمەي قاسىنان ءوتىپ، الاڭعا تۋرا تارتتىق. مەن ءدال سونداي حالىق لىق تولى الاڭدى قايتادان ەشقاشاندا كورگەن جوقپىن. شىن مانىندە ۇلتتىق نامىسى ويانعان ەلدىڭ قارشاداي ۇلدارى مەن قىزدارى، ەل اعالارى، اقىندار مەن جازۋشىلار، ارينە، ستۋدەنتتەر ءجۇردى الاڭدا. ءبارىمىز حورمەن «قازاق باسشى كەرەك، قازاق باسشى كەرەك» دەپ ايعايلاعانىمىز ءالى كۇنگە دەيىن قۇلاعىمنان كەتپەيدى. ال پاراقشا تاراتقان جانسايا ءسابيتوۆانى قولىن بۇراپ، كولىككە سالىپ اكەتكەندەرىن بىزدەر، جۋرفاكتىڭ ستۋدەنتتەرى ءوز كوزىمىزبەن كوردىك. سول كەزدە ارامىزدان سۋىرىلىپ شىققان گۇلنار مىنبەگە بىراق كوتەرىلدى. ءسويتىپ، انا ءتىلى تۋرالى ويلارىن ايتتى. ( گۇلنار سول جىلى شىعىس قازاقستان وبلىقتىق گازەتىندە وندىرىستىك تاجىريبەدەن ءوتۋ بارىسىندا انا ءتىلى تۋرالى پروبلەمالىق ماقالالار جاريالاپ، وتكىر ويلارىن جۇرتقا پاش ەتكەن ەدى). ءسوز جوق، ول ءىرى پلانمەن كامەراعا ءتۇسىپ قالعانىنبارىمىز دە سەزدىك. سوندىقتان دا ول بىردەن كوزگە ءتۇستى. ونى جاسىرىپ–جابۋ مۇمكىن بولمادى. گۇلناردان كەيىن وقۋدان شىعىپ كەتكەن ەكىنشى قاھارمانىمىز امانعازى كارىپجانوۆ بولاتىن. جۇرەگىنەن جىر ورىلگەن نامىستى جىگىتتىڭ جالىن اتقان ويلارى وتقا ماي قۇيعانداي بولدى. (كەيىن امانعازى جەلتوقسان جايلى كىتاپ شىعاردى). ال قالعاندارىمىز شە، قالعاندارىمىز دا كامەراعا ءتۇسىپ قالدىق. شامامەن تۇنگى ساعات 12–دەن اۋعان شاقتا، ياعني، 18 – جەلتوقسانعا قاراعان تۇندە سۋ شاشاتىن ماشينالار كەلىپ، بارىمىزگە جاپا-تارماعاي مۇزداي سۋ شاشتى. ءۇستى-باسىمىزدان تۇك قالعان جوق. پالتولارىمىز مۇز بوپ قاتىپ قالدى. سول كەزدە مەيىرحان اقداۋلەتوۆ، ۇلىقبەك ەسداۋلەتوۆ، ەسجان اينابەكوۆ مارقۇم ءبىزدىڭ جانىمىزعا كەلىپ; «جۋرفاكتىڭ ستۋدەنتتەرى، ەندى قايتىڭدار، ارانداپ قالاسىڭدار، كوردىڭدەر عوي» دەپ اعالىق اقىلدارىن ايتتى. ايتەۋىر، اللا جار بوپ امان–ەسەن جاتاقحاناعا جەتتىك. ارامىزدا پوليتسيا قىزمەتكەرلەرىنەن تاياق جەپ، باسى جارىلىپ جاراقات الىپ، اۋرۋحاناعا تۇسكەندەر دە بولدى. بىراق، جۋرفاكتىڭ ساياساتتى بىلەتىن ستۋدەنتتەرى سول اۋرۋحانادان قاشىپ شىعىپ، جاتاقحاناعا كەلىپ جان ساۋعالادى. ويتكەنى، اۋرۋحانادا بولسا ولاردى ۇستاپ الىپ، وقۋدان شىعارىپ جىبەرۋلەرى ابدەن مۇمكىن ەدى. مىنە، سول تۇننەن كەيىن ءبىزدى جاتاقحانادان شىعارماي تاستادى. كادىمگى ءبىزدىڭ تاريحي 5-جاتاقحانا بولاتىن. ءبىرىنشى قاباتتا پوليتسيا قىزمەتكەرلەرى تۇردى. ءتىپتى، ازىق-تۇلىكتى دۇكەننىڭ ساتۋشىلارى استىنا اكەلىپ ساتاتىن بولدى. ويلاپ قاراڭىزدارشى، ۇيالى تەلەفون جوق، قوڭىراۋ شالا المايسىڭ، جەدەلحات جىبەرە المايسىڭ، اكە-شەشەلەرىمىزدىڭ ۋايىمنان قانداي كۇي كەشكەندەرىن، ال وقۋدان شىعىپ كەتكەن گۇلنار كۋرستاسىمىزدىڭ قانداي جان ازابىن شەككەنىن تىلمەن ايتىپ جەتكىزۋ قيىن شىعار، ءسىرا!..
انار جەڭىسحانقىزى سەركەنوۆا – جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە قاتىسقان ەلىمىزدىڭ پاتريوت ازاماتشالارىنىڭ ءبىرى. 1968 جىلى شىعىس قازاقستان وبلىسى، كاتونقاراعاي اۋدانى، «مەدۆەدكا» اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن.
18 جاسىمدا سوتتالدىم.
جەلتوقسان-86 كەزىندە جاسىم 18-دە ەدى، ماكسيماليست بولاتىنمىن. نەلىكتەن بىلاي بولدى؟ قازىر بۇل سۇراققا ەشكىم دە جاۋاپ بەرە الماس. بالكىم، سول كەزدەگى دوستارىم دا شىندىقتى سوڭىنا دەيىن اشىپ ايتپاعان بولار. وسى جىلدار ىشىندە جەلتوقسان تاقىرىبىنا قاتىستى بىردە-ءبىر تۇششىمىراق ماتەريال وقىعان ەمەسپىن. مەن بۇل جاعدايدى ەسىمە العىم كەلمەيدى، ويتكەنى 18 جاسىمدا قاتتى پسيحولوگيالىق سوققىعا دۋشار بولدىم. دەگەنمەن، مەن بۇنى ايتۋعا قۇقىلىمىن دەپ ەسەپتەيمىن. ورىستار كوپ تۇراتىن اۋىلدا تۋىپ-ءوستىم، مۇلدە ۇلتشىل ەمەس ەدىم. 1986 جىلى تالدىقورعاندا بولاتىنمىن، زاڭگەر ماماندىعىنا وقىپ جۇرگەنمىن. الماتىدا بولىپ جاتقان جاعدايدى ەل اۋزىنان ەستىدىك. دوستارىممەن جينالىپ، قالاداعى الاڭعا شىقتىق. ءبىزدى جەدەل تاراتىپ جىبەردى. كەيىن ميليتسياعا شاقىرىپ الىپ، مەنى تەك تۇرمە عانا تۇزەتە الاتىنىن ايتتى. 30 جەلتوقساندا سوت ءوتتى. ەشقانداي نەگىزسىز 1,5 جىل تۇرمە جازاسىن بەردى. جاڭا جىلدى تەمىر توردىڭ ىشىندە قارسى الدىم. جازامدى باسىنان اياعىنا دەيىن وتەپ شىقتىم. مەن ءۇشىن اتا-انام قاتتى قايعىرىپ، شەشەم سال بولىپ قالدى. سول جىلداردىڭ كەسىرىنەن اكەم ەكى جىل بۇرىن دۇنيەدەن وزدى. وتە قيىن بولدى. مەن تالدىقورعان زاڭ تەحنيكۋمىندا وقىپ جۇرگەنمىن، بۇل وقۋ ورنىنا ءتۇسۋ وتە قيىن ەدى. پروكۋرور نەمەسە سوت بولۋدى ارمانداعام، اياعىندا قىلمىسكەر بولىپ، «زەك» اتاندىم. قاماۋدان شىققان سوڭ، الماتىعا جول تارتتىم. ەكى اپتاداي ۆوكزالدا تۇنەلتىپ، كەيىن الماتى باس كيىمدەر فابريكاسىنا جۇمىسقا تۇردىم. ايتسە دە كەيىن تەحنيكۋمداعى وقۋىمدى قايتا جالعاستىردىم، تۇرمىس قۇرىپ، ەكى قىزدىڭ اناسى اتاندىم. زاڭگەر دە بولدىم. قازىر كولىك كومپانياسىندا قىزمەت ىستەيمىن. اكەمنىڭ «ءبارى دە ورنىنا كەلەدى» دەگەن ءسوزى ەسىمە تۇسەدى. سىزدەر بىلەسىزدەر مە، تەك قانا الاڭدا تۇرعانىم ءۇشىن، مەنى 18 جاسىمدا تۇرمەگە تىققان سۋديا جۋىقتا جوعارعى سوت قازىلار القاسىنىڭ اتىشۋلى ءىسى بويىنشا ورنىنان الىنىپتى؟! 26 جىل بۇرىن مەنىڭ جاسىم 20-عا دا جەتپەگەن ەدى. مەن ول كەزدە جاس بولدىم، الايدا ءومىردى قايتا باستاۋعا كۇش-قۋات تاپتىم. ال ول بولسا 60-تى ەڭسەرگەن ادام، بۇل جاستا وعان ءومىردى قايتا باستاۋ الدەقايدا قيىن...
روزا ءالمۇحان - اتىراۋ وبلىسىندا دۇنيەگە كەلگەن. عالىم، پەداگوگ. 
"مىناۋ سەن عوي، جەلتوقسانشى!"- دەپ، جiبەك قۇربىم. وسى فوتونى ۆاتساپقا سالىپ قويىپتى.
كگب-نىڭ البومىندا بۇدان دا جاقىننان تۇسipگەن فوتو بار، مەنi تاۋىپ كەلگەندە، كورسەتكەن.
ۇلتىم الدىندا، ۇرپاق الدىندا ارىم تازا! ومىرلىك ۇستانىمىم - ادiلدiك. ءيا، نامىسى بار رۋحتى ۇرپاق 1986 جىلى الاڭدا بولعانبىز. جەلتوقسان 1986 تاريحي داتا رەتىندە باعالانۋى ءتيىس! مەملەكەتتى قورعايتىن رۋحتى، نامىستى حالىق. حالىقتى سىيلاۋ كەرەك!
"جەلتوقسان شىندىعىنىڭ" اشىلماعان پاراقتارى كوپ. رەداكتسيا جەلتوقسانشىلاردىڭ ەستەلىكتەرىن  وقىرمان قاۋىم ءۇشىن توپتاپ، باتىرلار ەرلىگى مەن ورلىگىن ارقاشان جادىندا تۇتسىن دەگەن نيەتپەن ارنايى ۇسىندى.
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
پىكىرلەر