“Adyrna” ulttyq portalynda Hasen Qoja-Ahmettiń "Jeltoqsan kóterilisi qalaı uıymdastyryldy?" degen maqalasy jarııalanǵan bolatyn. Atalǵan maqalada avtor belgili aqyn Muhtar Shahanovqa aýyr aıyp taǵyp, syn sadaǵyna alǵany belgili. Mine osy Hasen Qoja-Ahmettiń synyna baılanysty aqyn óziniń pikirin bildirgen eken. Qandaı máselede bolsyn eki jaqtyń pikirin, sózin qatar berý portalymyzdyń basty mindeti bolǵandyqtan M.Shahanovtyń materıalyn ózgerissiz, sol qalpynda nazarlaryńyzǵa usynyp otyrmyz.
Almatyda kóterilis bolyp jatqanda, jeltoqsannyń 19-ynda Shahanov Máskeýde óziniń jyr keshin ótkizip jatqan. Sondyqtan ol – Jeltoqsan oqıǵasyna esh qatysy joq adam...
Kóteriliske eshqandaı saıası baǵa berilgen joq. Jeltoqsan oqıǵasyn tekserem, istiń sońyna jetkizemin degen Shahanov edi ǵoı. Eger ol jaqsylap tekserse 25 jyldan keıin osyndaı suraq qoıylar ma edi?
Hasen Qoja-Ahmet
«Ańyz adam». №12 2012 j.
Dekabrskıe sobytııa v Alma-Ate Kolbın ı ýje s nımı oharakterızovalı kak vylazký naıonalıstıcheskı nastroennyh lıýdeı. Avtorıtetnaıa komıssııa pod rýkovodstvom narodnogo depýtata SSSR M.Shahanova, prıshla k sovershenno protıvopolojnomý vyvodý: «vystýplenıe kazahskoı molodejı ne bylo naıonalıstıcheskım, eto bylo ıh pravo na svobodnoe vyrajenıe grajdanskoı ı polıtıcheskoı pozııı». Komıssııa poımenno nazvala vınovnıkov prımenenııa sıly dlıa razgona, ızbıenııa ı aresta soten ı tysıach molodyh lıýdeı. Ona prıshla k vyvodý prıznat nevozmojnym ostavlıat na zanımaemyh doljnostıah etıh skomprometırovavshıh sebıa lıýdeı, no pochemý-to do logıcheskogo kona eto trebovanıe dovedeno ne bylo. A v elom, nado otdat doljnoe komıssıı, ona vnesla polnýıý ıasnost v dekabrskıe sobytııa ı polojıla kone razlıchnym slýham ı krıvotolkam...
Dınmýhamed Kýnaev,
(ız knıgı «O moem vremenı»,
Alma-Ata, ızdat. «Dáýir», MP «Yntymaq», 1992 g.)
(M.ShAHANOV...) H.Qoja-Ahmet nege meniń sońyma shyraq alyp túsip aldy degenge kelsek, onyń mánisi mynadaı. Bir-eki jyl buryn meni «Azattyq» radıosy tikeleı efırge shaqyrdy. Sol tusta Hasen Qoja-Ahmet: «Shahanov Jeltoqsan kóterilisin aıaǵyna deıin alyp barǵan joq», – dep eski áýenine qaıta basty. Men de Hasenniń ústinen bir top jeltoqsanshylar arnaıy hat joldaǵanyn, onda H.Qoja-Ahmettiń jyl saıyn Qaýipsizdik komıtetiniń demalys úıinde tynyǵatyny týraly aıtylǵanyn tilge tıek ettim. Jeltoqsan oqıǵasyn tekserý kezinde osy hatty Qaýipsizdik komıtetiniń tóraǵasyna kórsetkenimdi jáne onyń bul týraly aıtqan pikirin radıo arqyly jurtqa jarııalap jiberdim. Hasenniń meni atarǵa oq taba almaı júrgeni, mine, osydan... «Jas qazaq úni» gazetinde jýrnalıstiń suraǵyna oraı, men mynadaı pikir bildirdim: «Jeltoqsan oqıǵasyn tekseretin komıssııa quryp, onyń jumysyn júrgizip jatqanymda osy Hasen Qoja-Ahmet maǵan kele qaldy. Naq sol sátte hatshy qyz maǵan bir hat ákelip berdi. Onda Jeltoqsan kóterilisi kezinde Qaýipsizdik komıtetindegiler bir máshınege toltyra araq tıep, alańǵa jınalǵan jastarǵa ákelip taratqan eken. Hatty sol máshıneniń júrgizýshisi, «Eńbekshiqazaq» aýdanynyń turǵyny jazypty. Hasen hatty oqı sala, osyny ózi teksergisi keletinin aıtyp, meniń ruhsatymmen hatty qaltasyna salyp aldy. Aqyrynda sol hatty ushty-kúıli joq etti...» Osyny Hasen Qoja-Ahmet ótirik depti. Aıta bersin. Sol kezde meniń qasymda otyrǵan, muny túgel dáleldep beretin adamdar bar.
B.NURASYL,
(«Sheıh pen Shahanovty sotqa berdi»
«Halyq sózi» gazeti, 26 maýsym, 2012 j.)
...Jeltoqsan shyndyǵyn áıgileý jolynda Myrzalıev komıssııasynan basqa 4 komıssııa qurylǵanyn, onyń bárinde Gorbachev bıligimen keskilesken kúres júrgenin jurttyń kóbi bile bermeıdi. Komıssııa sheshimi boıynsha bılik basyndaǵy 41 adamdy jaýapqa tartý sheshimi de, tipti kóterilis kezinde qaza bolǵan belgisiz adamdar týraly prokýratýraǵa usynylǵan qujattar da tekserýsiz, jyly jabylǵan kúıde qalsa, oǵan da Shahanov kináli me?
Jeltoqsanshy Hasen Qoja-Ahmet qanshama jyldardan beri jurttan qol jınap, ózin «Halyq qaharmany» ataǵyna usyndyrýdan jalyqpaı, sharshamaı kele jatsa, Shahanovtyń bul saladaǵy túsinigi múlde basqa. Ol jıyrmadan astam shet memleketterdiń qurmetin kórip, syı-sııapatyn ıelense de, Qazaqstan bıligi usynǵan shen-shekpenderden, orden-medaldardan, Halyq qaharmany ataǵyn bermek bolǵan bıliktiń usynysynan da óz ustanymy boıynsha júıeli túrde bas tartty...
Mine, ne istese de óz ar-namysynyń jeteginde qyzmet atqaratyn qazaqtyń qaısar aqynyna eshkimniń qara kúıesi juǵa qoımasy anyq...
«Jeltoqsan rýhy» qoǵamdyq birlestiginiń atynan: Baqtybek Imanqoja (tóraǵa), Qurmanǵazy Aıtmyrza, Úsiphan Seıtimbet, Ermuhamed Qýandyqov, Erlan Dekelbaev, Qudaıshúkir Abdýllaev; Nurlybek Qýańbaev, «Jeltoqsan» Respýblıkalyq halyqtyq-patrıottar qozǵalysynyń tóraǵasy;Temirhan Medetbek, aqyn, QR Memlekettik syılyǵynyń laýreaty;Smaǵul Elýbaı, jazýshy, PEN-klýbynyń vıe-prezıdenti; Ázimbaı Ǵalı, saıasattanýshy, tarıh ǵylymdarynyń doktory; Rysbek Sársenbaı, «Jas Alash» gazetiniń bas redaktory; Ermurat Bapı «Tasjarǵan» gazetiniń bas oqyrmany... Barlyǵy 51 adam qol qoıǵan.
(«Jeltoqsan kóterilisiniń 25 jyldyǵy jetim
qyzdyń toıyndaı ótpeýi tıis»
«Jas Alash» gazeti, 25 qańtar 2011 j.)
Halyqqa kóp taraıtyn «Ómir-aı» gazetiniń 2010 jylǵy 9 maýsymdaǵy sanynda «Hasen Qoja-Ahmet – graftyń tuqymy» degen maqala jarııalanypty. Maqalanyń jaryqqa shyǵýyna Hasenniń ózi sebepker bolǵany kórinip tur. Áıtpese onyń anasy Ekaterına Lısovskaıanyń, naǵashy atasy Aleksandr Lısovskııdiń, anasynyń kúıeýimen, Hasenmen túsken, barlyǵy 5 sýretin jýrnalıster qaıdan ala qoısyn? Maqalada Hasenniń atasy Aleksandr Lısovskııdiń bedeldi aqsúıektiń biri bolǵany jáne ol kisiniń orystarǵa qarsy kúreskeni maqtanyshpen baıandalypty. Jeltoqsandyqtar onyń anasynyń evreı ultynan ekenin jıi aıtatyn. Baıqaýymsha, sol ras sııaqty. Onda turǵan ne bar deımiz ǵoı. Biraq elimizdegi ulttyq múddeniń basynda júrgen sizge Hasen Hoja-Ahmettiń kileń ótirikterdi qurastyryp, 70 jyldyq merekeńiz toılanǵaly jatqan tusta shabýyl jasaýy jáne birneshe telearnalardy, gazetterdi burýynyń arqasynda bir reseılik top turǵanyn shamalaýǵa bolady.
Al H.Qoja-Ahmettiń Shahanov Máskeýdegi poezııa keshinde Erbol Baıjarqynovty «KGB-ǵa ustattyryp jiberipti» degini shylǵı ótirik. Men Aqtóbe qalasynda turatyn onyń ákesine habarlasyp edim, (Erbol jol apatyna ushyraǵandyqtan, qazir qatty naýqas) ol Hasenniń oıdan shyǵarǵan ótirigine qatty qapalanyp otyr eken. Mine, másele qaıda jatyr?
Sońǵy jyldary Hasen sizdiń bedelińizdi túsirýge kóp kúsh jumsap júr. Ótken jyly Abaı eskertkishiniń qasynda bolǵan demokrattar jıynynda «Muhtar Shakalovtyń shaıtandyqtary týraly» atty oıdan shyǵarylǵan, ósekterge qurylǵan 24 paraqtyq jınaqty jurtshylyqqa taratyp júrgenin óz kózimmen kórdim. Ańǵarǵanym, bul jigit sizdi atarǵa oq taba almaı júrgen sekildi...
Nazarbek QANAFIIaULY,
fılologııa ǵylymdarynyń kandıdaty
(Avtorǵa joldanǵan hattan úzindi)
«Ár adamnyń pendeligi óz taǵdyryn sheshedi...»
Muny uǵý qaıda saǵan Qoja-Ahmettiń Haseni.
Amal neshik, qyzǵanyshyń qaısar jáne batyl-aq,
Asanova Lázzatqa da shashtyń qara topyraq.
Taǵdyr seni qaralaýdyń sarbazy etip qoıǵandaı,
Sottasyp eń, abyroıyń tógildi odan aırandaı.
Bir pátýá taba almastan isińnen, ne sózińnen,
Qanshama adal jeltoqsanshy azap shekti ózińnen.
Seniki ne? Pendelik pen qyzǵanyshtyń shatysy?
«Shahanovtyń jeltoqsanǵa joq – deısiń – esh qatysy!»
Búkil Keńes bıliginiń parqyna muń túsirip,
Kremldiń, Gorbachevtyń záre-qutyn ushyryp,
Del-sal shaqta qaıta oıatyp, el namysyn bógelgen,
Qaıter edi ult,
Jeltoqsandy kótermesem eger men?
Biraq meni madaqtaýdyń qajeti joq ol úshin,
Munda erlik joq. Ol jaı ǵana azamattyq boryshym.
Sol úshin de eńsem bıik, sol úshin de asqaqpyn,
Bılik berer barlyq maqtaý, marapattan bas tarttym.
Qoja-Ahmettiń maǵan qoıar ókpe-nazy kóp eken,
Meniń tildik múddege de «esh qatysym joq» eken.
Já, solaı ma? Onda bir sát úńilelik ótkenge,
Orys tili memlekettik mártebe alyp ketkende,
Qutylǵandaı ıirimi mol ulttyq, tildik azaptan,
Talaı rýhsyz depýtattar – ultsyz shalaqazaqtar,
Bir-birimen qushaqtasyp, quttyqtasyp jatqanda,
Dabyrlasa, qaýymdasa ult múddesin satqanda,
Men zor aıqaı kótermesem,
qanyp rýhsyz aıyzy
Orys bolyp keter edi ulttyń seksen paıyzy.
Árıne, olar MǴQ* bop, bas qoıyp zor bilimge,
Ultsyzdanyp sanasy,
Sóıler edi Hasekeńniń anasy,
Ekaterına Lısovskaıanyń tilinde.
Paıymsyzdyq batpaǵyna batqan jansyń belsheńnen.
Al ózińniń qaı eńbegiń bolyp edi el sengen?
Sheksiz dańqqa qushtarlyǵyń jazdy ańsaǵan daladaı,
Prezıdent te bolǵyń kep júr óz shamańa qaramaı.
Janyń qumar árqashan da daý-damaı men shataqqa,
Ózińdi san usyndyrdyń «qaharmandyq» ataqqa.
Ras, ósek, ótirikti aınaldyrǵan ǵajapqa,
Sendeı rýhsyz bir «qaharman» kerek bizdiń qazaqqa!
MǴQ* (Mordııasy ǵana qazaq)
Muhtar Shahanov,
“Adyrna” ulttyq portaly
