HATTAR
Qundy hattar – Gúlnar Mirjaqypqyzynyń jeke muraǵatynan alynypty. Hatty búgingi áripke túsirýde «qandaı da bir jańsaqtyq ketpesin» dep, jasynyń egdeligine qaramastan, Gúlnar apaıdyń ózi jiti qadaǵalapty.
Arystar arasyndaǵy hattar:
Qadirli Álı!
Ortalyqty Qyzylordaǵa kóshirý jónindegi máseleniń túpkilikti sheshilmeýine baılanysty seniń kóp hattaryńa der kezinde jaýap qaıyra almadym. Endi Qazaq-qyrǵyz ınstıtýty kóshpeıtin bolsa da, shákirtterdiń oǵan qaramaı astanaǵa baramyz dep sheshkenin kórip, men de Qyzylordaǵa qonys ózgertýdi jón sanadym. Sondyqtan ol jaqqa páter qaraý men izdestirýge áıelimdi jiberdim. Bıylǵy jyl ortalyqtyń kóshýine baılanysty elge bara da almadym. Endi kóshi-qonym bitken soń, tamyz ben qyrkúıek aılarynda barýdy oılap júrmin. Eger seniń professoryń Torǵaı men Yrǵyzǵa qaraı shyǵatyn bolsa, maǵan da onymen birge shyǵý qajet shyǵar. Onyń óleń-án jınaýy, sýretke túsirýi – meniń de ejelden oılastyryp júrgen dúnıelerim edi. Egerde professordan úırený jazsa, maǵan úlken olja bolary haq. Qazaq memlekettik baspasymen kelisilgen shartqa sáıkes, men jańa emle boıynsha úsh grammatıka jáne qazaq álippesin qaıta jasaýym kerek. Aıaqtalý merzimi: birinshisi – 15-shi maýsym, ekinshisi – 1-shi shilde, úshinshisi – 1-shi tamyz, tórtinshisi – 20-shy tamyz. Mine, sol ýaqytqa sheıin basqa jumystarǵa qaraýǵa mursham joq, onyń ústine Qazaq-qyrǵyz ınstıtýtynda oqý bastalsa, taǵy da ýaqyt bolmaı qalady. Sol sebepti de 20-shy tamyzǵa deıin Ibrahımniń (Abaı) ǵumyrbaıanyn jaza almaıtynymdy anyq aıtamyn. 20-shy tamyzdan soń ýaqyt bola ma, joq pa – ony bilmeımin. Senderge óz sýretimdi jibermekpin. Biraq baıqa, meniń beınem engizilgen dápterińdi almaı qoıyp júrmesin. Bizdiń kommýnıster Máskeý kommýnısteri sekildi jartykesh emes, naǵyz 96-shy probaly.
Altynsary balasynyń sýretin «Sholpan» jýrnalynyń №6, 7, 8 kitap jınaǵynan tabasyńdar. Odan basqa mende sýreti joq.
Mirjaqyp Qostanaı úıezine ketti. Keshe odan alǵan teleǵyramnyń mazmuny mynadaı: «Gaıa erledi: ul týdy».
Men Pishpekte ótken qyrǵyz muǵalimderiniń sıezinde bolyp keldim. Kún tártibine qoıylǵan máseleler mynalar: til, árip, emle, ǵylymı pán sózderi, eski sózderdi jınaý, mektep túri.
Latyn álipbıi jóninde olarda buǵan deıin bir jınalys bolyp, sheshim shyǵarǵan eken. Sıez sony maquldady. Ol sheshim tómendegideı: «Latyn álipbıin qyrǵyzdyń bolashaǵy úshin paıdaly dep tabý. Alaıda oǵan arab álipbıine keıbir ózgerister endirý». Olar Názirdiń latyn álipbıin arabshadan nashar deıdi.
Bizde úlken jáne kishi árip bolmaýy qajet, sonymen birge tasqa túsetin árip jáne jazbasha áriptiń aıyrmashylyǵy baıqalmaǵany jón.
Oryssha jaǵyrapııany Akademıalyq ortalyq basa almaıdy. Ony Qazaq ólkesin zertteý qoǵamynyń talqysyna salyp, sonan soń habarlarmyn. Sońǵylar bastyrtady dep oılaımyn, óıtkeni olarǵa qazaq jaǵyrapııasy óte qajet.
Qushaqtap súıdim. Aqymet.
1/VI. 25-shi jyl.
Baýyrym Aqymet!
11-maýsymda jazǵan hatyńdy aldym. Professor tamyz jáne qyrkúıek aılarynda Yrǵyz ben Torǵaıǵa baryp, sol jaqtan Qyzylordaǵa soǵatyn bop ýáde berip, Berlın qalasyna qaıtyp ketti. Men oǵan Qostanaıdan bastaýyn ótindim. Ol buǵan kelisti. «Eger osy óńirlerge barsańyz, Aqymet Baıtursynulyn ushyrastyrýǵa tıissiz», – dedim men taǵy da.
Eger seniń kelisimińdi bilip, oǵan hat jazyp, habarlasyp, aqparymdy Máskeýdegi nemis ókildigine tastap ketpekshimin. Ol ózi bizdiń qazaq ókilettiligine soǵyp, anyqtap surap alatyn shyǵar.
Tamyz aıynda óziń qaıda bolmaqsyń? Myrzaǵalıevti nemispen ushyrastyrýǵa jiberersiń. Eýropa súzektiń mıkrobyn áldeqashan tapqan. Lızajannyń professory dáris ústinde aıtatyn kórinedi: «Maks pa (meniń nemisim), joq men be, bul mıkrobty tapqan sııaqtymyz», – dep.
Maks bul jóninde eshteńe demep edi. Bálkim, onyń zertteýiniń nysanasy da sol shyǵar. Eger sen oǵan qosylsań, tipti jaqsy bolar edi.
Bizdiń Ortalyq baspada kórnekti quraldar sheberhanasy bar. Olardyń qarjysy jetkilikti. Jumys jospary aýqymdy. Búkil KSRO boıynsha halyq aǵartý isine qajetti nárseler árbir ulttyń jaǵdaıy men ereksheligine qaraı jasalynbaqshy. Men olarǵa «Qazaq Akademııalyq ortalyǵymen baılanysyńdar» dep keńes aıttym. Akademııalyq ortalyq endi qazaq mektebi men kóshpeli oqý úılerine keledi-aý degen erejelerin kórsetip, arnaıy jumysymen qosa osy múmkindikti paıdalanyp, óz baǵasyn bersin.
Akademııalyq ortalyq, osyny oryndaýǵa tyrysyńyzdar.
Ámire Qashaýbaıulyn Parıjge jibermekshi. Ol birde bir án sózin bilmeıdi ǵoı. Bolmaıtyn nárseni aıtady. Men ony biryńǵaı ánshilerdiń úıine aparyp án salǵyzdyrttym. Daýysyn maqtastyq, biraq án salǵan kezde, men qatty uıaldym. Aıtqan ániniń sózinde mán bolsaıshy.
Parıjde mándi ándi talap etedi. Ánshini Parıjge jibere otyryp, bir ánniń sózin bolsa da jattatqyzýǵa bolady ǵoı. Ámiremen birge baratyn basqa halyqtardyń ánshileri ulttyq kıimderin kıgen, al bizdiń Ámire orys meandarynsha kıinipti. Bul sonshalyqty qıyn ba?
Abaı men Altynsary balasy jónindegi jazýyńdy kúzge deıin bitirseń kesh emes. Názir de Abaı týraly jazbaqshy. Meıli jazsyn. Altynsary balasy Ybyraı haqynda óziń jazsań, jaqsy bolar edi. Ol seniń aǵań emes pe. Eger ol qazir ómir súrse, sendeı bolar edi, al sen erterek dúnıege kelgende, onyń isin jasaryń haq.
Seniń eresek saýatsyzdarǵa arnalǵan kitabyńda «bizge» kereksiz qazaq handary men bıleriniń sózderi bar eken. «Eńbekshi qazaqtyń» 30-sanyndaǵy №19 qosymshasynda Ǵabbas: «Kitapta bir kommýnıst joq» dep jazypty. Oǵan joldas Mardan «Aq jol» betinde jaýap qaıtardy. Mardan jaqsy aıtypty. Men Mardannyń muny nege jazǵanyn bildim: bizdiń «jazýshy» qazaq kommýnıster saǵan rıza emes ári araz kórinedi. Sen kitabyńda Maǵrıfanyń inisiniń maqalasyna deıin oryn berip, myna «jazýshylardyń» eńbekterin kirgizbepsiń. Orystyń mundaı kitaptarynda Lenın maqalalary toly bolady eken. Qazaq kitaptarynda ondaı súreń baıǵus Sákennen ózgede joq. Muny jaqynda maǵan soqqan kommýnıstiń biri aıtty. Men onyń esine mynadaı mysaldy túsirdim: Kóktem shyǵyp, kún aspanǵa joǵary kóterilip, tirshilik ataýly oıana bastaǵanda, Iýpıter buqa keıpinde jerge tómen túsip, sıyrlardyń arasynda urpaq óndirý qamymen júredi eken. Birde jaı ǵana kádimgi buqa – Iýpıter Qudaı bolýdy oılapty. Sonda bireýler aıtypty: «Buqanyń Iýpıter bolamyn dep armandaýy – bos qııal» dep.
Qazaq kommýnısteri Lenın bolýdy qalasa, jol ashyq. Álgi buqanyń kebin qushyp júrgen qazaq kommýnısteri Lenın bola ala ma degenimde, myna «tórem» kóńilsizdenip ári ókpelep qaldy.
Kelinine bardy dep, Kúrden ákesi Edigege qol jumsaǵanda, Edige aıtqan eken: «Eger arǵymaqty qorlasań, jaqsy at qaıdan kelmek? Qara suńqardy qorlasań, ondaı qusqa qolyń qaıta jete me? Eger jerdi órteseń, azyqty qaıdan almaqsyń? Shashymdy aq shalyp, kózimdi shel basyp, qartaıǵan shaǵymda óz atań – meni synasań, qaıdan jaqsy bolasyń» dep («Kóksilder»). «Kóksilder» men «Shaıyrda» osyndaı óleńder bar. Osyny jazýǵa bolady ǵoı.
Ortalyq baspanyń tapsyrmasy boıynsha Maǵjan Jumabaıuly álippe men óz betimen oqıtyndarǵa arnap kirispelik jazǵan-dy. Keshe Názir aıtady: «Maǵjan Jumabaıulynyń jazǵan kitaby Baıtursynulynyń kitabynan jaqsy» dep. Ol kitaptar áli basyla qoıǵan joq. Maǵan kórsetpedi de. Biraq Názir synshy emes.
Meńdeshuly joldas «Bókeıhanuly Eńbekshi Qazaqqa maqala jazady» dep shaǵymdanypty. Bul shaǵymy 15-maýsymda Ortalyq komıtet janyndaǵy Baspa bólimine túsipti. Men álgi shaǵym boıynsha onda otyrǵan tatarlar tıisinshe tezden ótkizdi. Máskeý kommýnısteri: «Qazaqtar – ultshyldar» dep jalpyǵa jar salyp aıqaılap júr. Men olardan: «Aıtyp júrgenderiń ne?» dep surasam, olar: «Ózderiń ózderińe shaǵym jasap júrsińder, ıaǵnı ony jazǵan – óz qazaqtaryń» dep aıtady.
Jazǵandarymyzdy aıaqtadyq. 30-maýsymda elge qaraı shyǵamyn.
Madııardyń balaly bolýymen quttyqtaıyn dep edim, biraq mekenjaıyn bilmeımin. Osy jóninde Madııarǵa jazyp jibershi. «Eńbekshi Qazaq» maǵan tıesili aqshamdy bóler me eken, sony Joldybaıulynan bilshi…
Hat jaz. Álıhan.
Máskeý,
23/VI-25 jyl.
Zamandas inisi Mirjaqypqa jazǵan hattary:
32-shi jyldyń dekabrdiń 31-i
Mirjaqyp, Myrzaǵazy, Ǵazymbek qaraqtarym!
Men Arqangelǵa 30-noıabrde keldim. Kelgen kúni demalys kúni bolǵandyqtan, eshkimdi taýyp alýǵa bolmaı, dalaǵa túnegendeı bolyp, túnimen jatpaı, kóshede qydyryp júrýmen boldym. Tańerteń barǵan adamdy kelesi tańǵa deıin taba almadym. Janymda birge barǵan 4-5 adam, olar da solaı boldy. Túndi solaı ótkizip, erteńine Abdollany taýyp alyp, 17-dekabrge deıin sonyń úıinde boldym. Onan keıin páter taýyp alyp, bólek shyqtym. Munda páter tabý degen óte qıyn jumys eken. Tanys arqyly bolmasa, óz betińe páter tabý degen bolmaıdy. Abdolla óziniń tanystary arqyly áreń taýyp berdi. Kelgennen beri oryn izdeýdemin. Áli tabylǵan joq, tuıaq ilikpeı qaldy. Bos oryndarǵa – birine áýeli profsoıýz múshesin alamyz deıdi; bireýlerine – úshekeńniń ulyqsatyn suraımyz dep, suraǵannan keıin bolmaıdy deıdi. Orynsyz adamǵa nan karteshkesin, ystalobyı karteshkesin bermeıdi. Ol karteshkeler bolmasa, nandy, tamaqty bazar baǵasymen alyp ishesiń. Bazar qymbat, nannyń kılesi – 5-6 som. Bólkeni 25-30 som, súttiń lıtri – 4-5 som. Maıdyń kılesi – 45-50 som. Oǵan qalaı aqshań shydasyn. Alyp kelgen az aýqatym áldeqashan bitip qaldy. Abdolla men Qyr balasy ekeýiniń atsalysýymen jan saqtap turǵan jaı bar. Qyr balasy orynda bolyp, burynǵy adresimen tez habarlastym. Senderge oryn taýyp jaıǵasyp, jazaıyn dep edim, oryn bolmaǵasyn kóńildi habar jaza almaı turǵan jaı bar.
Qushaqtap súıem. Aqymet.
Kelesi hat:
33-shi jyldyń 26/II.
Denderiń saý, aman júrsińder me? 31-dekabrde bir hat jazǵan edim, ony alǵan-almaǵandaryńnan derek joq. Men áli orynǵa kire almaı júrmin. Mekemelerdi yqshamdaý men jer aýdarǵandardy almaý degen aǵyn tusyna kez kelip, esh jerge ornalasa almaı turǵanym. Oryn bolmaǵan soń qaı jaǵynan da bolsa hal nashar bolatyny belgili. Bir jaǵynan aýrý, ekinshi jaǵynan sýyq, úshinshi jaǵynan ashtyq – úsh jaqtan qysyp, árkimniń at salysqan kómegi arqasynda kúneltip kele jatqan jaı bar. Bul qalyppen kópke barmaı, bir shegine baryp tynatyn shyǵarmyn. Qyr balasy qoldan kelgen kómegin istep-aq jatyr. Biraq kómekpen kúneltý munda óte qıyn. Qara nan kılosy 12 somǵa jetti, ol ne shydatar, jumysta bolmaǵan soń, nan karteshkesi, ystalobaı karteshkesiz nandy bazardan alyp jemeske sharań joq. Bazar baǵasy anaý, onymen qansha nan satyp alýǵa, toıynyp turýǵa bolar. Kázir ábden aryqtap, júdep boldym. Jyly kıim joq. Kún munda Araldaǵydaı emes, óte sýyq. Sýyq taǵy bir jaǵynan aınaldyrǵan soń qalaı kúneltpek. Eldiń qabaty ózderińe málim kúıde, mánisi ketken. Qyr balasynyń el jaıynan jazǵan haty qoldy bolyp, qolyma tıgen joq. Qý jaq eki joldasymen ornynan túsken. Joldastary kim ekenin jazbaıdy. Qazaq – soqyrǵa kóringen, sańyraýǵa estilgen bolsa kerek. Álimhan, Áýezuly ekeýi táýba qylyp shyqqan. Basqalary: Seıdázim, Muqamedjan T., eki dos, Aqbaı aqsaq inisimen, Áshim, uzyn Muhtar – bular Voronej qalasynda; aýdandarynda – Qoshke, Jumaǵalı, Mustafa B., Ábdirahmen, Náshir, Kúderi balasy – bári de qyzmette – qatyn-balalarymen turǵan kórinedi. Men de qatyn-balalarym munda kelýge, men de onda barýǵa ruqsat et dep, Máskeýge aryz berip edim habar joq. Jaqyn arada jazýshynyń burynǵy qatyny bastyq bolyp turǵan mekeme arqyly aryz berdim. Munda qazirgi jaı-kúıim bárin aıtyp, ólsin demeseńder meni ne jyly jaqqa jiberińder, ne qatyn-balam turǵan jerge jiberińder. Men bul kúıde turǵanda óletinmin dep jazyp otyrmyn. Munan anaý qatyn arqyly birdeme bolar degen úmit bar. Munan eshnárse shyqpasa, shynynda ólý ǵana qalady. Munda srogy bitkenderdi de bosata qoımaı, bárin osynda ustap otyr eken. Sońǵy kúnderde bosatýlary surapyl, kún-túni qaǵazdaryn berip, qoısha aǵyp jatyr. Kún bitkenderden eshkim qalmaıtyndaı kórinedi. Ózderi qalam dep tilese ǵana qaldyrady. Munda Abdolla qatyn-balasymen turady. Olar da mekeme yqshamdaýyna iligip edi, qatyny basqa oryn taýyp kirdi de, ózi burynǵy ornyna 10 kúnnen soń qaıta kirdi. Jaqyn arada Almaty jaǵynan úı-ishterimen kóp qazaq keldi dep edi. Olarǵa áli jolyqqanym joq.
Qosh, Aqymet.
Kelesi hat:
34-shi jyldyń 8/III.
Qaraqtarym, Mirjaqyp, Myrzaǵazy! Sondamysyńdar! Denderiń saý ma! Ǵazymbek qaıda? Men qatyn, balamnyń qasyna jiber dep suranyp, munda keldim. Ótken sentıabrden beri osyndamyn. Aıyna 150 som jalaqysy bar, bir orynǵa ilinip edim, onan osy marttan bastap shyǵaryp tur. Qazir jumyssyz turmyn. Qyr balasynan hat alyp turamyn, aman. Sońǵy bir-eki hatynda Smaǵuldan basqamyz amanbyz dep jazǵan eken, onysy nemene ekenin anyq bilmeımin. Eldos Almatyda, oqytý jumysynda dep jazady. Onyń ózine áldeneshe ret jazyp, jaýap ala almaı-aq qoıdym. Senderge jazyp, jaýap qaıtpaǵan soń taǵy da jazyp otyrmyn. Qoldaryńa tıisimen habar berersińder.
B.S-dan sálem. Ol qoıanshyq aýrýy bolyp bitken. Sholpan men munda kelgenshe Almatyǵa ketip qalypty. Aǵaıyndardyń bárine sálem.
Súıem. Aqymet.
Ahmettiń elge sálemi
Bul óleń-hat Serikbaı Mamyrqanov arqyly jetken. Óleń-hat birneshe dúrkin BAQ-ta jarııalanym kórdi. Alǵash 1989 jyly «Bizdiń Otan» elaralyq aılyq gazette qańtarda, Sol jyly «Qazaq ádebıeti» aptalyǵynyń maýsymdaǵy sanynda jaryq kórdi. Osy óleń-hatty jetkizýshi jóninde jáne aıdaýdan kelgen amanattyń uzaq jyldar saqtalýy týraly málimetter berilgen: «S.Mamyrqanov Shyǵys Qazaqstan oblysy, Qatonqaraǵaı aýylynyń turǵyny. 1929 jyly el ishinde Keńes tóraǵasy bolyp júrgen tusta jazaǵa ushyrap, Aq teńizge aıdaýǵa jiberilgen. 1932 jyly Aq teńiz ben Baltyqty jalǵastyrǵan Belomor kanaly ashylǵanda sol aımaqta aıdaýda júrgen A.Baıtursynulyna kez bolǵan» –dep, olardyń taǵdyr tálkeginde dám-tuzdas bolǵan tusta osy on shýmaqty óleńmen A.Baıtursynuly týǵan eline sálem joldaǵany aıtylady. «…Óleń Serikbaıdyń ózi jazǵan jáne el aýzynan jınaǵan shejireleri toptalǵan dápterinen alyndy» degen málimet beredi.
Kúresker aqan Ahmet tý-ý tozaqta júrip te qaıraty muqalmaı, saǵy synbastan, oılaǵany taǵy eliniń qamy bolyp, súrginge salǵan jurtyna kiná artpastan, «…El-jurtty bizden buryn kóre qalsań, Sálem aıt alty arysqa bizden tegis» dep, aıdaýda taǵdyrdyń tezimen birge bolǵan jerlesi arqyly týǵan elge sálem-hat retinde ózegin jaryp shyqqan óleńin arnaıdy. Bir ǵajaby, elden «baz bireýlerdiń» qasaqana kórsetýimen aıdalyp ketse de sol jurtyna degen saǵynyshyn jasyra almaıdy. Aqynnyń: «…Kettik dep senen alys qamyǵady. Saryarqa saıran etken, qaıran meken, Erte-kesh sony oılap, saǵynady» degen óleńinde «ózekten tepken Otanyna» ókpesin artpaı, kerisinshe «óz oshaǵy, óleń tósegi – Qazaq eline» sheksiz mahabbatyn arnaıdy.
AHMETTIŃ ELGE SÁLEMI
(hat arqyly)
Talapty jastyń biri – sen bir balam,
Kelipsiń dámiń aıdap Qaraǵaıdan.
Qańbaqtaı jel aýdarǵan ajyrapsyń,
El-jurttan, týysqannan keıin qalǵan.
Basynan er jigittiń neler ketpes,
Qajyma, qaıratty bol, esh nárse etpes.
Beınetiń kórgen tústeı bolar umyt,
Shyǵarsyń azattyqqa erte ıá kesh.
Basyń jas, qyzyǵyń kóp kórer alda,
Muńaıma baqsyzbyn dep búgin tańda.
«Uly toı kóppen kórgen» degen bar ǵoı,
Baıqasań aman qalǵan adam bar ma?
Ne bilgir, ne danyshpan – bári kelgen,
Jas ta kóp bul arada kárimenen.
Tanysyp, talaı jurttyń jaıyn bilip,
Joldas bop júrsiń mine, bárimenen.
Osynyń úlken olja ózi saǵan,
Ne kórdi elde qalǵan basqa adam.
Ókinbeı mundaǵy ótken ómirińe,
Órge júz, órnek alyp osylardan.
Kún týar esen-aman elge qaıtar,
Qyzyqtyń bastan keshken bárin aıtar.
Ysylyp teń-qurbynyń aldy bolsań,
Kórgender kóriskende basyn shaıqar.
Aqyry sergeldeńniń bolmaı teris,
Ózińe qaıyrly bop munda kelis,
El-jurtty bizden buryn kóre qalsań,
Sálem aıt alty arysqa bizden tegis.
Aıtarsyń, Aq teńizdiń aralynda,
Aıdalǵan aǵalarym qamaýynda,
Baıaǵy kóksegeni seniń baǵyń,
Júrse de baqtashynyń qaraýynda.
Kesh jatyp, erte turyp jabyǵady,
Kettik dep senen alys qamyǵady.
Saryarqa saıran etken, qaıran meken,
Erte-kesh sony oılap, saǵynady.
Yzǵarly Aq teńizdiń kúni tuman,
Bar eken aǵalarda úlken shydam.
Bel baılap táýekelge júrip jatyr,
Basqa sóz aıtqany joq dersiń budan!
