Qazaq ädebietınde oidy beinelep aitudyŋ has şeberı bolǧan Maǧjan Jūmabaevtyŋ tuǧanyna biyl 125 jyl tolady. Aqyn esımı aqtalǧan 1989 jyldan berı onyŋ şyǧarmaşylyǧyna arnalǧan ǧylymi-zertteu eŋbekterınıŋ qatary artyp keledı. Oqulyqtar jazylyp paidalanuǧa ūsynyldy. Aqyn eŋbegın zerttep-zerdelep ǧylymi ataq alǧan zertteuşılerdıŋ de qatary barşylyq. Sondyqtan bolar, Maǧjannyŋ jaŋadan tabylyp jatqan şyǧarmalary da kün saiyn köbeiıp keledı. Būl, ärine, quanarlyq jaǧdai.
Bıraq osy jaŋadan tabylǧan eŋbekter oqyrmandaryna aqyn qolymen jazylǧan qalpynda jetıp jatyr ma? Mıne, būl köŋıldegı küptı saual. Sebebı Maǧjannyŋ eŋ soŋǧy şyǧarmalary, dälırek aitqanda öleŋder jinaǧy 1995 jyly, marqūm professor Müsılım Bazarbaevtyŋ basqaruymen «Ǧylym» baspasynan jaryq körgen edı. Būl – ǧalym mamandardyŋ süzgısınen ötıp, oqyrmandaryna tabys etılgen jaqsy jinaq bolyp şyqqan eŋbek. Odan keiıngı aralyqta Jūmabaev şyǧarmalaryn qaitalap jaryqqa şyǧarumen ärtürlı jeke menşık baspalar ainalysatyn boldy. Ondai baspalardan jaryq körgen aqyn öleŋderınıŋ mazmūny ǧana özgerıp jatqan joq, ärıp qatelerın eskermegende, qaisy bır öleŋderındegı joldar tūtasymen alynyp tastaluda. Bolmasa redaktorlar tarapynan sözderı özgertılıp basylyp jatyr. Soǧan bır ǧana mysal, «Altyn qalam» seriiasymen 2009 jyly jaryq körgen Maǧjan öleŋderı.
Osy kıtapta Maǧjannyŋ 1912 jylǧy «Şolpan» jinaǧynda jaryq körgen «Paiǧambar» öleŋındegı tömendegı şumaq tolyǧymen alynyp tastalǧan:
Qap-qara tün. Tolqyndanǧan qara qan.
Qara tünde öŋşeŋ soqyr şūbyrǧan.
Sol şūbyrǧan sansyz soqyr aldynda.
Entelegen kädımgı İvan esalaŋ.
Aqynnyŋ atalǧan öleŋı 1917 jylǧy Qazan töŋkerısıne deiın jazylǧan. Būl öleŋ jaryq körgende Lenin älı şetelde qaşyp jürgen. Nikolai patşany Kerenskii qūlatyp, uaqytşa ükımet ornaityny, ony Lenin 1917 jyldyŋ 7 qaraşasynda auystyratyny, oǧan kommunister bilık etetını älı belgısız bolatyn. D.S.Merejkovskii 1914 jylǧy düniejüzılık soǧysqa daiyndyq jürıp jatqandyǧyn «Deti nochi» öleŋınde beinelep jazǧanda, Maǧjan «Paiǧambar» öleŋımen oǧan jauap bergen. Aqyry Maǧjan 1938 jyly atylyp kettı. Sodan bergı aralyqta 81 jyl öttı. Qorqynyş ydyrady, bıraq soǧan qaramastan, jinaqty şyǧaruǧa qatysqan redaktorlar taǧy da saiasi «saqtyqqa» baryp, sol şumaqty kesıp tastapty.
Ondai kesudı «Oral tauy» öleŋınen de kezdestıremız. Odan tört şumaq alynǧan. «Ot» öleŋınıŋ toǧyzynşy jolyndaǧy «Tılımen jūmsaq süiedı» degen jol «jalynmen» dep özgertılse, «Zaulap, örlep aspanǧa» dep atalatyn joldan «Künnen tuǧan balamyn» degen jolǧa deiıngı aralyqtaǧy 24 jol qysqartylǧan. «Alystaǧy bauyryma» dep atalatyn öleŋnıŋ eŋ soŋǧy şumaǧy özgertılıp, joly auystyrylǧan. «Jaraly jan» öleŋınıŋ üşınşı şumaǧynyŋ törtınşı jolyndaǧy «Qaraidy beişara jan oŋǧa, solǧa» degen joldar, «Qaraidy beişara jan oŋ men solǧa» dep tüzetılgen. Mūndai tüzetulerdı «Men kım?» dep atalatyn öleŋı men özgelerınen de kezdestıruge bolady. Tere berse jeterlık. Mūndai tüzeu men küzeuge, qysqartuǧa ūşyraǧandardyŋ denı saiasi öleŋderı. Osydan kelıp, sonşalyqty özgertuler jasaityndai baspa neden qoryqty degen oi tuady. Keŋes ükımetı qaita oralyp keledı dep saqtandy ma? Özderı tüsınıktemesınde jazǧandai, «ūltyn, jūrtyn örtenıp süigen» aqynnyŋ ruhyn osylai syndyrudyŋ syry nede? Qalai degenmen de osy qalpynda būl jinaqtaǧy öleŋderdı ǧylymi-zertteulerge paidalanuǧa bolmaidy. Terıs pıkır tudyratyny anyq.
Joǧaryda baspagerler tarapynan küzeu men tüzeuge, qysqartuǧa ūşyraǧan öleŋder nendei maqsatpen jazylǧany menıŋ «Jyrymen jūrtyn oiatqan» (1998), «Maǧjan simvolist» (2007) atty monografiialarymda tekstologiialyq tūrǧydan taldanǧan. Ol professor Ş.Eleukenovtyŋ zertteuınde de aitylyp ketken. Odan özge de ädebiet zertteuşılerınıŋ eŋbekterınde jan-jaqty däleldengen. Endeşe baspa qyzmetkerlerı neden sasty? Ol zertteulermen mektep oquşylarynan bastap joǧary oqu oryndaryn bıtırgen mamandardyŋ bärı tanys. Qala berdı şet memleketterde de sol taldaular negızınde oqytylyp jatyr. Endeşe ötken ǧasyrdyŋ basynda jazylǧan Maǧjan öleŋderıne qaita senzura jürgızu qajet pe edı? Qalai dese de, baspagerler aqyn mūrasyna qiianat jasaǧandaryn aŋǧarmaǧan.
Būl mäselenıŋ taǧy bır qyry bar. Soŋǧy jyldary aqyn-jazuşylar şyǧarmalaryn jüielep şyǧaru jönındegı būrynnan qalyptasyp kele jatqan baspa tärtıbı būzyldy. Tıptı vūmytylǧan dese de bolady. Sebebı baspa ısın jaqsy meŋgergen mamandardyŋ köpşılıgınıŋ közı kettı. Olardyŋ ornyna kelgen jastar beihabar. Jönsız qysqartularǧa ūşyrap, kelesı ūrpaqqa bülıngen küiınde jetıp jatqan Maǧjan mūrasy soǧan dälel. Endeşe, sony eskere kelıp aqynnyŋ 125 jyldyq mereitoiyna orai, şyǧarmalarynyŋ tolyq jinaǧyn qaita şyǧarǧan jön. Oǧan taǧy bır sebep, aqyn jinaǧy eŋ soŋǧy ret 1995 jyly sapaly şyqty. Sodan bergı aralyqta jaŋadan tabylyp jatqan Maǧjannyŋ mūrasy mol. Tek solardyŋ özın jinaqtaǧanda taǧy da 2-3 tom qosylary anyq. Ökınışke qarai, sonyŋ bärı ärkımnıŋ qorjynynda jür. Tapqan adamdar öz qarajatyna şyǧaryp keledı. Ol kıtaptardyŋ taralymy öte az bolǧandyqtan oqyrmandaryna jetpei jatyr. Endı solardyŋ basyn qaita bırıktırıp, M.Äuezov atyndaǧy ädebiet jäne öner institutyndaǧy bılıktı mamandardyŋ süzgısınen ötkızu arqyly qaita şyǧaru – aqyn toiy aldyndaǧy boryşymyz.
Maǧjan 1927 jylǧy «Balalarǧa tartu» jinaǧyna basşylyq etkende 2 ertegı, 9 jaŋyltpaş, 12 jūmbaq şyǧaryp kırıstırgendıgın estimız. Bıraq ol eŋbekterdı älı öz közımızben körıp, oqyǧanymyz joq. Sebebı Maǧjan ūstalyp ketkennen keiın onyŋ esımımen bailanysty tuyndylardyŋ köpşılıgı qaita basylymdarynda alynyp tastaldy. Bolmasa özgelerdıŋ ielıgıne öttı. Endı solardy qaita salystyryp tekseru kerek. Säbit Mūqanovtyŋ pıkırıne süiensek, «Aqjol» gazetınıŋ 1924 jylǧy deiıngı sandarynda Maǧjannyŋ köptegen öleŋderı jariialanǧan. Ol älı tolyq ızdestırılgen joq. Jaryq körgen öleŋderınıŋ talas tudyratyn tūstary da mol. Mäselen kezınde Säbeŋ «Taudyŋ tolǧauynda» «Semetei men Manasyŋ, Qysyr bır qysqa bolmasyn» degen sözderıne saiasi män berıp, synaǧan eken. Öleŋ «Aqjol» gazetınıŋ (№409, 1924 j.) sanynda jariialanǧan dep sılteme jasaidy. Osy öleŋ 1995 jylǧy Maǧjan jinaǧynda «Semetei men Manasyŋ, Qysyr bır qissa bolmasyn» dep jazylǧan. Endeşe ekeuınıŋ qaisysy dūrys? Būl da tekserudı qajet etedı. Sondai pıkırdı «Tün aitqyzdy» atty öleŋınen de kezdestıremız. Säbit «Täŋırı me, älde baiǧyz ba? Ün ızdep janym küŋırengen» dese, Maǧjannyŋ 1995 jylǧy jinaǧynda «Ündı estıp janym küŋırengen» dep jazylǧan. Öleŋ 1921-1922 jylǧy aştyqqa bailanysty jazylǧan.
Aşarşylyqtyŋ qoldan jasalǧandyǧyn älem nazarynan jasyryp, ol turaly baspasöz betterınde tyiym salynǧanyn tarihtan bılemız. Sol tūsta «aşarşylyq bolǧan joq» degen jalǧan pıkır tudyrylyp, şyndyq jasyryldy. Maǧjannyŋ «qolymdy jelge jaiǧyzba» dep otyrǧany, qazaq qasıretı jasyrylyp, «jel» sözge ainalmasyn, onda qolymdy jaiyp «ötırıkke» bata bergendei bolamyn dep küiınedı. Endeşe atalǧan öleŋdı bastapqy qalpyna qaita keltırgen jön. Maǧjan öleŋderınıŋ köpşılıgı «Sana» jäne «Aqjol» gazetterınde jariialanǧan. Būl basylymdar Taşkentte jaryq körgen. Sol qaladaǧy mamandardyŋ da pıkırlerın eskeru kerek. Maǧjannyŋ Qorqyt ata, Ybyrai Altynsarin turaly zertteulerınen mülde habarsyzbyz. Būl maqalalar da sol qalalardan tabylyp otyr.
Sondai-aq soŋǧy jyldary Petropavl qalasynyŋ arhivınen Maǧjannyŋ orys tılınde jazylǧan eŋbekterı tabylǧan. Sol mūralardy sauatty etıp audaru kün tärtıbınde tūr. Endeşe Maǧjannyŋ 125 jyldyq mereitoiy aldynda aqyn şyǧarmalary töŋıregındegı olqylyqtardy jöndep, är jerde şaşylyp jürgen eŋbekterınıŋ basyn bırıktırıp, bır jüiege tüsırıp, tüpnūsqamen salystyra otyryp, tüsınıkteme jazyp, qaita şyǧaru kerek. Ol aqyn aruaǧy aldyndaǧy boryşymyz bolmaq. Būl mındettı täjıribelerı mol mamandar qyzmet etetın M.Äuezov atyndaǧy Ädebiet jäne öner institutyna tapsyryp, qarajat audarsa, mänı zor, sauatty ärı sapaly ıs atqarylǧan bolar edı.
Baqytkamal QANARBAEVA, «Qainar» akademiiasynyŋ professory, maǧjantanuşy,
"Ana tılı".
