Qazaq ádebıetinde oıdy beınelep aıtýdyń has sheberi bolǵan Maǵjan Jumabaevtyń týǵanyna bıyl 125 jyl tolady. Aqyn esimi aqtalǵan 1989 jyldan beri onyń shyǵarmashylyǵyna arnalǵan ǵylymı-zertteý eńbekteriniń qatary artyp keledi. Oqýlyqtar jazylyp paıdalanýǵa usynyldy. Aqyn eńbegin zerttep-zerdelep ǵylymı ataq alǵan zertteýshilerdiń de qatary barshylyq. Sondyqtan bolar, Maǵjannyń jańadan tabylyp jatqan shyǵarmalary da kún saıyn kóbeıip keledi. Bul, árıne, qýanarlyq jaǵdaı.
Biraq osy jańadan tabylǵan eńbekter oqyrmandaryna aqyn qolymen jazylǵan qalpynda jetip jatyr ma? Mine, bul kóńildegi kúpti saýal. Sebebi Maǵjannyń eń sońǵy shyǵarmalary, dálirek aıtqanda óleńder jınaǵy 1995 jyly, marqum professor Músilim Bazarbaevtyń basqarýymen «Ǵylym» baspasynan jaryq kórgen edi. Bul – ǵalym mamandardyń súzgisinen ótip, oqyrmandaryna tabys etilgen jaqsy jınaq bolyp shyqqan eńbek. Odan keıingi aralyqta Jumabaev shyǵarmalaryn qaıtalap jaryqqa shyǵarýmen ártúrli jeke menshik baspalar aınalysatyn boldy. Ondaı baspalardan jaryq kórgen aqyn óleńderiniń mazmuny ǵana ózgerip jatqan joq, árip qatelerin eskermegende, qaısy bir óleńderindegi joldar tutasymen alynyp tastalýda. Bolmasa redaktorlar tarapynan sózderi ózgertilip basylyp jatyr. Soǵan bir ǵana mysal, «Altyn qalam» serııasymen 2009 jyly jaryq kórgen Maǵjan óleńderi.
Osy kitapta Maǵjannyń 1912 jylǵy «Sholpan» jınaǵynda jaryq kórgen «Paıǵambar» óleńindegi tómendegi shýmaq tolyǵymen alynyp tastalǵan:
Qap-qara tún. Tolqyndanǵan qara qan.
Qara túnde óńsheń soqyr shubyrǵan.
Sol shubyrǵan sansyz soqyr aldynda.
Entelegen kádimgi Ivan esalań.
Aqynnyń atalǵan óleńi 1917 jylǵy Qazan tóńkerisine deıin jazylǵan. Bul óleń jaryq kórgende Lenın áli shetelde qashyp júrgen. Nıkolaı patshany Kerenskıı qulatyp, ýaqytsha úkimet ornaıtyny, ony Lenın 1917 jyldyń 7 qarashasynda aýystyratyny, oǵan kommýnıster bılik etetini áli belgisiz bolatyn. D.S.Merejkovskıı 1914 jylǵy dúnıejúzilik soǵysqa daıyndyq júrip jatqandyǵyn «Detı nochı» óleńinde beınelep jazǵanda, Maǵjan «Paıǵambar» óleńimen oǵan jaýap bergen. Aqyry Maǵjan 1938 jyly atylyp ketti. Sodan bergi aralyqta 81 jyl ótti. Qorqynysh ydyrady, biraq soǵan qaramastan, jınaqty shyǵarýǵa qatysqan redaktorlar taǵy da saıası «saqtyqqa» baryp, sol shýmaqty kesip tastapty.
Ondaı kesýdi «Oral taýy» óleńinen de kezdestiremiz. Odan tórt shýmaq alynǵan. «Ot» óleńiniń toǵyzynshy jolyndaǵy «Tilimen jumsaq súıedi» degen jol «jalynmen» dep ózgertilse, «Zaýlap, órlep aspanǵa» dep atalatyn joldan «Kúnnen týǵan balamyn» degen jolǵa deıingi aralyqtaǵy 24 jol qysqartylǵan. «Alystaǵy baýyryma» dep atalatyn óleńniń eń sońǵy shýmaǵy ózgertilip, joly aýystyrylǵan. «Jaraly jan» óleńiniń úshinshi shýmaǵynyń tórtinshi jolyndaǵy «Qaraıdy beıshara jan ońǵa, solǵa» degen joldar, «Qaraıdy beıshara jan oń men solǵa» dep túzetilgen. Mundaı túzetýlerdi «Men kim?» dep atalatyn óleńi men ózgelerinen de kezdestirýge bolady. Tere berse jeterlik. Mundaı túzeý men kúzeýge, qysqartýǵa ushyraǵandardyń deni saıası óleńderi. Osydan kelip, sonshalyqty ózgertýler jasaıtyndaı baspa neden qoryqty degen oı týady. Keńes úkimeti qaıta oralyp keledi dep saqtandy ma? Ózderi túsiniktemesinde jazǵandaı, «ultyn, jurtyn órtenip súıgen» aqynnyń rýhyn osylaı syndyrýdyń syry nede? Qalaı degenmen de osy qalpynda bul jınaqtaǵy óleńderdi ǵylymı-zertteýlerge paıdalanýǵa bolmaıdy. Teris pikir týdyratyny anyq.
Joǵaryda baspagerler tarapynan kúzeý men túzeýge, qysqartýǵa ushyraǵan óleńder nendeı maqsatpen jazylǵany meniń «Jyrymen jurtyn oıatqan» (1998), «Maǵjan sımvolıst» (2007) atty monografııalarymda tekstologııalyq turǵydan taldanǵan. Ol professor Sh.Eleýkenovtyń zertteýinde de aıtylyp ketken. Odan ózge de ádebıet zertteýshileriniń eńbekterinde jan-jaqty dáleldengen. Endeshe baspa qyzmetkerleri neden sasty? Ol zertteýlermen mektep oqýshylarynan bastap joǵary oqý oryndaryn bitirgen mamandardyń bári tanys. Qala berdi shet memleketterde de sol taldaýlar negizinde oqytylyp jatyr. Endeshe ótken ǵasyrdyń basynda jazylǵan Maǵjan óleńderine qaıta enzýra júrgizý qajet pe edi? Qalaı dese de, baspagerler aqyn murasyna qııanat jasaǵandaryn ańǵarmaǵan.
Bul máseleniń taǵy bir qyry bar. Sońǵy jyldary aqyn-jazýshylar shyǵarmalaryn júıelep shyǵarý jónindegi burynnan qalyptasyp kele jatqan baspa tártibi buzyldy. Tipti vumytylǵan dese de bolady. Sebebi baspa isin jaqsy meńgergen mamandardyń kópshiliginiń kózi ketti. Olardyń ornyna kelgen jastar beıhabar. Jónsiz qysqartýlarǵa ushyrap, kelesi urpaqqa búlingen kúıinde jetip jatqan Maǵjan murasy soǵan dálel. Endeshe, sony eskere kelip aqynnyń 125 jyldyq mereıtoıyna oraı, shyǵarmalarynyń tolyq jınaǵyn qaıta shyǵarǵan jón. Oǵan taǵy bir sebep, aqyn jınaǵy eń sońǵy ret 1995 jyly sapaly shyqty. Sodan bergi aralyqta jańadan tabylyp jatqan Maǵjannyń murasy mol. Tek solardyń ózin jınaqtaǵanda taǵy da 2-3 tom qosylary anyq. Ókinishke qaraı, sonyń bári árkimniń qorjynynda júr. Tapqan adamdar óz qarajatyna shyǵaryp keledi. Ol kitaptardyń taralymy óte az bolǵandyqtan oqyrmandaryna jetpeı jatyr. Endi solardyń basyn qaıta biriktirip, M.Áýezov atyndaǵy ádebıet jáne óner ınstıtýtyndaǵy bilikti mamandardyń súzgisinen ótkizý arqyly qaıta shyǵarý – aqyn toıy aldyndaǵy boryshymyz.
Maǵjan 1927 jylǵy «Balalarǵa tartý» jınaǵyna basshylyq etkende 2 ertegi, 9 jańyltpash, 12 jumbaq shyǵaryp kiristirgendigin estımiz. Biraq ol eńbekterdi áli óz kózimizben kórip, oqyǵanymyz joq. Sebebi Maǵjan ustalyp ketkennen keıin onyń esimimen baılanysty týyndylardyń kópshiligi qaıta basylymdarynda alynyp tastaldy. Bolmasa ózgelerdiń ıeligine ótti. Endi solardy qaıta salystyryp tekserý kerek. Sábıt Muqanovtyń pikirine súıensek, «Aqjol» gazetiniń 1924 jylǵy deıingi sandarynda Maǵjannyń kóptegen óleńderi jarııalanǵan. Ol áli tolyq izdestirilgen joq. Jaryq kórgen óleńderiniń talas týdyratyn tustary da mol. Máselen kezinde Sábeń «Taýdyń tolǵaýynda» «Semeteı men Manasyń, Qysyr bir qysqa bolmasyn» degen sózderine saıası mán berip, synaǵan eken. Óleń «Aqjol» gazetiniń (№409, 1924 j.) sanynda jarııalanǵan dep silteme jasaıdy. Osy óleń 1995 jylǵy Maǵjan jınaǵynda «Semeteı men Manasyń, Qysyr bir qıssa bolmasyn» dep jazylǵan. Endeshe ekeýiniń qaısysy durys? Bul da tekserýdi qajet etedi. Sondaı pikirdi «Tún aıtqyzdy» atty óleńinen de kezdestiremiz. Sábıt «Táńiri me, álde baıǵyz ba? Ún izdep janym kúńirengen» dese, Maǵjannyń 1995 jylǵy jınaǵynda «Úndi estip janym kúńirengen» dep jazylǵan. Óleń 1921-1922 jylǵy ashtyqqa baılanysty jazylǵan.
Asharshylyqtyń qoldan jasalǵandyǵyn álem nazarynan jasyryp, ol týraly baspasóz betterinde tyıym salynǵanyn tarıhtan bilemiz. Sol tusta «asharshylyq bolǵan joq» degen jalǵan pikir týdyrylyp, shyndyq jasyryldy. Maǵjannyń «qolymdy jelge jaıǵyzba» dep otyrǵany, qazaq qasireti jasyrylyp, «jel» sózge aınalmasyn, onda qolymdy jaıyp «ótirikke» bata bergendeı bolamyn dep kúıinedi. Endeshe atalǵan óleńdi bastapqy qalpyna qaıta keltirgen jón. Maǵjan óleńderiniń kópshiligi «Sana» jáne «Aqjol» gazetterinde jarııalanǵan. Bul basylymdar Tashkentte jaryq kórgen. Sol qaladaǵy mamandardyń da pikirlerin eskerý kerek. Maǵjannyń Qorqyt ata, Ybyraı Altynsarın týraly zertteýlerinen múlde habarsyzbyz. Bul maqalalar da sol qalalardan tabylyp otyr.
Sondaı-aq sońǵy jyldary Petropavl qalasynyń arhıvinen Maǵjannyń orys tilinde jazylǵan eńbekteri tabylǵan. Sol muralardy saýatty etip aýdarý kún tártibinde tur. Endeshe Maǵjannyń 125 jyldyq mereıtoıy aldynda aqyn shyǵarmalary tóńiregindegi olqylyqtardy jóndep, ár jerde shashylyp júrgen eńbekteriniń basyn biriktirip, bir júıege túsirip, túpnusqamen salystyra otyryp, túsinikteme jazyp, qaıta shyǵarý kerek. Ol aqyn arýaǵy aldyndaǵy boryshymyz bolmaq. Bul mindetti tájirıbeleri mol mamandar qyzmet etetin M.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýtyna tapsyryp, qarajat aýdarsa, máni zor, saýatty ári sapaly is atqarylǵan bolar edi.
Baqytkamal QANARBAEVA,
«Qaınar» akademııasynyń
professory, maǵjantanýshy,
"Ana tili".
