قازاق ادەبيەتىندە ويدى بەينەلەپ ايتۋدىڭ حاس شەبەرى بولعان ماعجان جۇماباەۆتىڭ تۋعانىنا بيىل 125 جىل تولادى. اقىن ەسىمى اقتالعان 1989 جىلدان بەرى ونىڭ شىعارماشىلىعىنا ارنالعان عىلىمي-زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىنىڭ قاتارى ارتىپ كەلەدى. وقۋلىقتار جازىلىپ پايدالانۋعا ۇسىنىلدى. اقىن ەڭبەگىن زەرتتەپ-زەردەلەپ عىلىمي اتاق العان زەرتتەۋشىلەردىڭ دە قاتارى بارشىلىق. سوندىقتان بولار، ماعجاننىڭ جاڭادان تابىلىپ جاتقان شىعارمالارى دا كۇن سايىن كوبەيىپ كەلەدى. بۇل، ارينە، قۋانارلىق جاعداي.
بىراق وسى جاڭادان تابىلعان ەڭبەكتەر وقىرماندارىنا اقىن قولىمەن جازىلعان قالپىندا جەتىپ جاتىر ما؟ مىنە، بۇل كوڭىلدەگى كۇپتى ساۋال. سەبەبى ماعجاننىڭ ەڭ سوڭعى شىعارمالارى، دالىرەك ايتقاندا ولەڭدەر جيناعى 1995 جىلى، مارقۇم پروفەسسور ءمۇسىلىم بازارباەۆتىڭ باسقارۋىمەن «عىلىم» باسپاسىنان جارىق كورگەن ەدى. بۇل – عالىم مامانداردىڭ سۇزگىسىنەن ءوتىپ، وقىرماندارىنا تابىس ەتىلگەن جاقسى جيناق بولىپ شىققان ەڭبەك. ودان كەيىنگى ارالىقتا جۇماباەۆ شىعارمالارىن قايتالاپ جارىققا شىعارۋمەن ءارتۇرلى جەكە مەنشىك باسپالار اينالىساتىن بولدى. ونداي باسپالاردان جارىق كورگەن اقىن ولەڭدەرىنىڭ مازمۇنى عانا وزگەرىپ جاتقان جوق، ءارىپ قاتەلەرىن ەسكەرمەگەندە، قايسى ءبىر ولەڭدەرىندەگى جولدار تۇتاسىمەن الىنىپ تاستالۋدا. بولماسا رەداكتورلار تاراپىنان سوزدەرى وزگەرتىلىپ باسىلىپ جاتىر. سوعان ءبىر عانا مىسال، «التىن قالام» سەرياسىمەن 2009 جىلى جارىق كورگەن ماعجان ولەڭدەرى.
وسى كىتاپتا ماعجاننىڭ 1912 جىلعى «شولپان» جيناعىندا جارىق كورگەن «پايعامبار» ولەڭىندەگى تومەندەگى شۋماق تولىعىمەن الىنىپ تاستالعان:
قاپ-قارا ءتۇن. تولقىندانعان قارا قان.
قارا تۇندە وڭشەڭ سوقىر شۇبىرعان.
سول شۇبىرعان سانسىز سوقىر الدىندا.
ەنتەلەگەن كادىمگى يۆان ەسالاڭ.
اقىننىڭ اتالعان ولەڭى 1917 جىلعى قازان توڭكەرىسىنە دەيىن جازىلعان. بۇل ولەڭ جارىق كورگەندە لەنين ءالى شەتەلدە قاشىپ جۇرگەن. نيكولاي پاتشانى كەرەنسكي قۇلاتىپ، ۋاقىتشا ۇكىمەت ورنايتىنى، ونى لەنين 1917 جىلدىڭ 7 قاراشاسىندا اۋىستىراتىنى، وعان كوممۋنيستەر بيلىك ەتەتىنى ءالى بەلگىسىز بولاتىن. د.س.مەرەجكوۆسكي 1914 جىلعى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا دايىندىق ءجۇرىپ جاتقاندىعىن «دەتي نوچي» ولەڭىندە بەينەلەپ جازعاندا، ماعجان «پايعامبار» ولەڭىمەن وعان جاۋاپ بەرگەن. اقىرى ماعجان 1938 جىلى اتىلىپ كەتتى. سودان بەرگى ارالىقتا 81 جىل ءوتتى. قورقىنىش ىدىرادى، بىراق سوعان قاراماستان، جيناقتى شىعارۋعا قاتىسقان رەداكتورلار تاعى دا ساياسي «ساقتىققا» بارىپ، سول شۋماقتى كەسىپ تاستاپتى.
ونداي كەسۋدى «ورال تاۋى» ولەڭىنەن دە كەزدەستىرەمىز. ودان ءتورت شۋماق الىنعان. «وت» ولەڭىنىڭ توعىزىنشى جولىنداعى «تىلىمەن جۇمساق سۇيەدى» دەگەن جول «جالىنمەن» دەپ وزگەرتىلسە، «زاۋلاپ، ورلەپ اسپانعا» دەپ اتالاتىن جولدان «كۇننەن تۋعان بالامىن» دەگەن جولعا دەيىنگى ارالىقتاعى 24 جول قىسقارتىلعان. «الىستاعى باۋىرىما» دەپ اتالاتىن ولەڭنىڭ ەڭ سوڭعى شۋماعى وزگەرتىلىپ، جولى اۋىستىرىلعان. «جارالى جان» ولەڭىنىڭ ءۇشىنشى شۋماعىنىڭ ءتورتىنشى جولىنداعى «قارايدى بەيشارا جان وڭعا، سولعا» دەگەن جولدار، «قارايدى بەيشارا جان وڭ مەن سولعا» دەپ تۇزەتىلگەن. مۇنداي تۇزەتۋلەردى «مەن كىم؟» دەپ اتالاتىن ولەڭى مەن وزگەلەرىنەن دە كەزدەستىرۋگە بولادى. تەرە بەرسە جەتەرلىك. مۇنداي تۇزەۋ مەن كۇزەۋگە، قىسقارتۋعا ۇشىراعانداردىڭ دەنى ساياسي ولەڭدەرى. وسىدان كەلىپ، سونشالىقتى وزگەرتۋلەر جاسايتىنداي باسپا نەدەن قورىقتى دەگەن وي تۋادى. كەڭەس ۇكىمەتى قايتا ورالىپ كەلەدى دەپ ساقتاندى ما؟ وزدەرى تۇسىنىكتەمەسىندە جازعانداي، «ۇلتىن، جۇرتىن ورتەنىپ سۇيگەن» اقىننىڭ رۋحىن وسىلاي سىندىرۋدىڭ سىرى نەدە؟ قالاي دەگەنمەن دە وسى قالپىندا بۇل جيناقتاعى ولەڭدەردى عىلىمي-زەرتتەۋلەرگە پايدالانۋعا بولمايدى. تەرىس پىكىر تۋدىراتىنى انىق.
جوعارىدا باسپاگەرلەر تاراپىنان كۇزەۋ مەن تۇزەۋگە، قىسقارتۋعا ۇشىراعان ولەڭدەر نەندەي ماقساتپەن جازىلعانى مەنىڭ «جىرىمەن جۇرتىن وياتقان» (1998), «ماعجان سيمۆوليست» (2007) اتتى مونوگرافيالارىمدا تەكستولوگيالىق تۇرعىدان تالدانعان. ول پروفەسسور ش.ەلەۋكەنوۆتىڭ زەرتتەۋىندە دە ايتىلىپ كەتكەن. ودان وزگە دە ادەبيەت زەرتتەۋشىلەرىنىڭ ەڭبەكتەرىندە جان-جاقتى دالەلدەنگەن. ەندەشە باسپا قىزمەتكەرلەرى نەدەن ساستى؟ ول زەرتتەۋلەرمەن مەكتەپ وقۋشىلارىنان باستاپ جوعارى وقۋ ورىندارىن بىتىرگەن مامانداردىڭ ءبارى تانىس. قالا بەردى شەت مەملەكەتتەردە دە سول تالداۋلار نەگىزىندە وقىتىلىپ جاتىر. ەندەشە وتكەن عاسىردىڭ باسىندا جازىلعان ماعجان ولەڭدەرىنە قايتا تسەنزۋرا جۇرگىزۋ قاجەت پە ەدى؟ قالاي دەسە دە، باسپاگەرلەر اقىن مۇراسىنا قيانات جاساعاندارىن اڭعارماعان.
بۇل ماسەلەنىڭ تاعى ءبىر قىرى بار. سوڭعى جىلدارى اقىن-جازۋشىلار شىعارمالارىن جۇيەلەپ شىعارۋ جونىندەگى بۇرىننان قالىپتاسىپ كەلە جاتقان باسپا ءتارتىبى بۇزىلدى. ءتىپتى ۆۇمىتىلعان دەسە دە بولادى. سەبەبى باسپا ءىسىن جاقسى مەڭگەرگەن مامانداردىڭ كوپشىلىگىنىڭ كوزى كەتتى. ولاردىڭ ورنىنا كەلگەن جاستار بەيحابار. ءجونسىز قىسقارتۋلارعا ۇشىراپ، كەلەسى ۇرپاققا بۇلىنگەن كۇيىندە جەتىپ جاتقان ماعجان مۇراسى سوعان دالەل. ەندەشە، سونى ەسكەرە كەلىپ اقىننىڭ 125 جىلدىق مەرەيتويىنا وراي، شىعارمالارىنىڭ تولىق جيناعىن قايتا شىعارعان ءجون. وعان تاعى ءبىر سەبەپ، اقىن جيناعى ەڭ سوڭعى رەت 1995 جىلى ساپالى شىقتى. سودان بەرگى ارالىقتا جاڭادان تابىلىپ جاتقان ماعجاننىڭ مۇراسى مول. تەك سولاردىڭ ءوزىن جيناقتاعاندا تاعى دا 2-3 توم قوسىلارى انىق. وكىنىشكە قاراي، سونىڭ ءبارى اركىمنىڭ قورجىنىندا ءجۇر. تاپقان ادامدار ءوز قاراجاتىنا شىعارىپ كەلەدى. ول كىتاپتاردىڭ تارالىمى وتە از بولعاندىقتان وقىرماندارىنا جەتپەي جاتىر. ەندى سولاردىڭ باسىن قايتا بىرىكتىرىپ، م.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنداعى بىلىكتى مامانداردىڭ سۇزگىسىنەن وتكىزۋ ارقىلى قايتا شىعارۋ – اقىن تويى الدىنداعى بورىشىمىز.
ماعجان 1927 جىلعى «بالالارعا تارتۋ» جيناعىنا باسشىلىق ەتكەندە 2 ەرتەگى، 9 جاڭىلتپاش، 12 جۇمباق شىعارىپ كىرىستىرگەندىگىن ەستيمىز. بىراق ول ەڭبەكتەردى ءالى ءوز كوزىمىزبەن كورىپ، وقىعانىمىز جوق. سەبەبى ماعجان ۇستالىپ كەتكەننەن كەيىن ونىڭ ەسىمىمەن بايلانىستى تۋىندىلاردىڭ كوپشىلىگى قايتا باسىلىمدارىندا الىنىپ تاستالدى. بولماسا وزگەلەردىڭ يەلىگىنە ءوتتى. ەندى سولاردى قايتا سالىستىرىپ تەكسەرۋ كەرەك. ءسابيت مۇقانوۆتىڭ پىكىرىنە سۇيەنسەك، «اقجول» گازەتىنىڭ 1924 جىلعى دەيىنگى ساندارىندا ماعجاننىڭ كوپتەگەن ولەڭدەرى جاريالانعان. ول ءالى تولىق ىزدەستىرىلگەن جوق. جارىق كورگەن ولەڭدەرىنىڭ تالاس تۋدىراتىن تۇستارى دا مول. ماسەلەن كەزىندە سابەڭ «تاۋدىڭ تولعاۋىندا» «سەمەتەي مەن ماناسىڭ، قىسىر ءبىر قىسقا بولماسىن» دەگەن سوزدەرىنە ساياسي ءمان بەرىپ، سىناعان ەكەن. ولەڭ «اقجول» گازەتىنىڭ (№409, 1924 ج.) سانىندا جاريالانعان دەپ سىلتەمە جاسايدى. وسى ولەڭ 1995 جىلعى ماعجان جيناعىندا «سەمەتەي مەن ماناسىڭ، قىسىر ءبىر قيسسا بولماسىن» دەپ جازىلعان. ەندەشە ەكەۋىنىڭ قايسىسى دۇرىس؟ بۇل دا تەكسەرۋدى قاجەت ەتەدى. سونداي پىكىردى «ءتۇن ايتقىزدى» اتتى ولەڭىنەن دە كەزدەستىرەمىز. ءسابيت «ءتاڭىرى مە، الدە بايعىز با؟ ءۇن ىزدەپ جانىم كۇڭىرەنگەن» دەسە، ماعجاننىڭ 1995 جىلعى جيناعىندا «ءۇندى ەستىپ جانىم كۇڭىرەنگەن» دەپ جازىلعان. ولەڭ 1921-1922 جىلعى اشتىققا بايلانىستى جازىلعان.
اشارشىلىقتىڭ قولدان جاسالعاندىعىن الەم نازارىنان جاسىرىپ، ول تۋرالى ءباسپاسوز بەتتەرىندە تىيىم سالىنعانىن تاريحتان بىلەمىز. سول تۇستا «اشارشىلىق بولعان جوق» دەگەن جالعان پىكىر تۋدىرىلىپ، شىندىق جاسىرىلدى. ماعجاننىڭ «قولىمدى جەلگە جايعىزبا» دەپ وتىرعانى، قازاق قاسىرەتى جاسىرىلىپ، «جەل» سوزگە اينالماسىن، وندا قولىمدى جايىپ «وتىرىككە» باتا بەرگەندەي بولامىن دەپ كۇيىنەدى. ەندەشە اتالعان ولەڭدى باستاپقى قالپىنا قايتا كەلتىرگەن ءجون. ماعجان ولەڭدەرىنىڭ كوپشىلىگى «سانا» جانە «اقجول» گازەتتەرىندە جاريالانعان. بۇل باسىلىمدار تاشكەنتتە جارىق كورگەن. سول قالاداعى مامانداردىڭ دا پىكىرلەرىن ەسكەرۋ كەرەك. ماعجاننىڭ قورقىت اتا، ىبىراي التىنسارين تۋرالى زەرتتەۋلەرىنەن مۇلدە حابارسىزبىز. بۇل ماقالالار دا سول قالالاردان تابىلىپ وتىر.
سونداي-اق سوڭعى جىلدارى پەتروپاۆل قالاسىنىڭ ارحيۆىنەن ماعجاننىڭ ورىس تىلىندە جازىلعان ەڭبەكتەرى تابىلعان. سول مۇرالاردى ساۋاتتى ەتىپ اۋدارۋ كۇن تارتىبىندە تۇر. ەندەشە ماعجاننىڭ 125 جىلدىق مەرەيتويى الدىندا اقىن شىعارمالارى توڭىرەگىندەگى ولقىلىقتاردى جوندەپ، ءار جەردە شاشىلىپ جۇرگەن ەڭبەكتەرىنىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، ءبىر جۇيەگە ءتۇسىرىپ، تۇپنۇسقامەن سالىستىرا وتىرىپ، تۇسىنىكتەمە جازىپ، قايتا شىعارۋ كەرەك. ول اقىن ارۋاعى الدىنداعى بورىشىمىز بولماق. بۇل مىندەتتى تاجىريبەلەرى مول ماماندار قىزمەت ەتەتىن م.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنا تاپسىرىپ، قاراجات اۋدارسا، ءمانى زور، ساۋاتتى ءارى ساپالى ءىس اتقارىلعان بولار ەدى.
باقىتكامال قانارباەۆا،
«قاينار» اكادەمياسىنىڭ
پروفەسسورى، ماعجانتانۋشى،
"انا ءتىلى".
