(Esse)
Jurfak körmegen jazuşy
Aita-aita Altaidy,
Asqar Altai qartaidy.
Talaptandy köp oqyp,
Talai adam marqaidy.
(Jurnalistık folklordan)
Bır kezde jurfakqa tüsken jetkınşekterdıŋ bärı şetınen jazuşy boluǧa qūmartyp tūratyn-dy. Jurnalistika fakultetı qalamgerlıkke mandat beretın kielı şaŋyraq tärızdı edı ol tūsta. Alǧaşqy kursta-aq jurfaktyŋ qyz-jıgıtterı körkem dünie jazudy daǧdyǧa ainaldyra bastaidy. Aldymen öleŋ öredı. Sosyn qara sözge qūlaş ūrady. Barşaǧa belgılı besınşı jataqhananyŋ tūrǧyndary sol tūsta modaǧa ainalǧan novella degen ǧajaiyp janrdy jappai töŋırekteitın. Bärımız de söittık. Būrqyratyp öleŋ jazdyq. Bıraq ūiqasyn tapsaq, qūiqasyn tappai daǧdardyq. Öleŋdı oŋdyrmaǧan soŋ, äŋgıme janryna ūryndyq. Ony da qaryq qylmadyq. Jalpy, jurfakta oqityndardyŋ bırazy osy joldan ötedı. Özderın är salada synaidy. Söitıp, osylaişa basyŋdy tauǧa da, tasqa da soǧyp köresıŋ. Solai... Äiteuır, sanaŋ bolsa, köp ūzamai-aq körkem sözden alystau ekenıŋdı sezesıŋ. Aqyry eşteŋe şyqpaǧan soŋ özge sürleuge tüsesıŋ. Ony tabu da oŋai emes. Mūhtar Şahanovşa aitqanda, «jol ızdeisıŋ älı eşkım bastamaǧan»... Bärıbır arqaly aqyn nemese jampoz jazuşy bolu üşın jurfakta oqyp, Temkeŋnıŋ tepkısın körıp, besınşı jataqhanada bırer jyl tünep şyǧu kerek sekıldı bolatyn da tūratyn.
Jo-o-oq, jurfaktyŋ maŋaiyna jolamaǧandar da eşkımnen kem qalam sıltemeitın körınedı. Sol tūsta elımızdıŋ şyǧys öŋırınde tuǧan üş jıgıttıŋ şyǧarmaşylyǧy özıme edäuır äser ettı. Üşeuı de prozaik. Talǧat Keŋesbaev, Asqar Altai, Talaptan Ahmetjan... Üşeuı üş türlı. Mınezı de, mänerı de bölek. Tumysynan romantik Talǧat Keŋesbaev öte aqköŋıl. Qaşanda qazaqty ǧana emes, küllı älem jūrtyn aialap otyrǧany... Ünemı qūrby-qūrdastaryna erkeleidı de jüredı. Bolmaşy närsege tez renjıp qalady. Bıraq keşke deiın kek saqtap, tymyraiyp jüru ädetınde joq. Öz ūstanymy, öz filosofiiasy bar. Öz älemıne jan balasyn jolatpaidy. «Fransuz ätırınıŋ iısı» degen alǧaşqy kıtaby jaryqqa şyǧyp, köŋıl-küiı köterıŋkı jürgen şaǧy edı. Qatty qysqan jūdyryqtai typ-tyǧyz, dene tūrqy şap-şaǧyn Asqar Altai – qarşadaiynan tau-tasqa örmelep, qalyŋ toǧaidyŋ ışınde aiumen alysyp, jolbaryspen jūlysyp, qonjyqpen oinap ösken perzent. Tabiǧattyŋ qyr-syryn jetık bıledı. Peizaj jazudyŋ şeberı. Jūrt köre qoimaǧan närsenı äp-sätte ılıp tüsedı. Tosyn taqyryptardy tauyp alady. «Qyzyl böltırık, «Köz» degen äŋgıme-povester jazyp, eldı taŋ qaldyryp tūrǧan kezı edı būl. Ömırlık taqyryby Altaidy qara sözben jyrlaudy sol kezde-aq bastap ketken-dı... Al boi-soiy kelısken Talaptan ana ekeuındei ekpındı emes. Aqyryn söilep, anyq basady. Qyzba mınezı joq. Oilanyp söileidı. Qatty oiǧa berılıp ketse, tıptı söilemeidı de. Sonysy özıne keremet jarasady. Talaptannyŋ tylsym tynyştyǧyn būzǧyŋ kelmeidı mūndaida. Közı mūŋdy ärı tūnyq. Säl ǧana külımsıregenınıŋ özı köŋılge şuaq ūialatady.
Osy üşeudıŋ eşqaisynyŋ da bız bıtırgen KazGU-ge qatysy joq-ty. Oǧan özderı sonşalyqty yqylasty da emes. «Şırkın-ai, nege KazGU-de oqymadym eken» dep qapalanyp, qamyǧyp jürgen qalamger dostarymdy körmedım. Ol kezde älı Asqar Altaiǧa ainala qoimaǧan Asqar Alpysbaev KazPİ-dıŋ tülegı edı. Al Talaptan men Talǧat tıptı Almatyda da oqymaǧan. Talǧat N.Krupskaia atyndaǧy Semei pedagogikalyq institutyn bıtırgen. Talaptan bolsa, Öskemen qūrylys-jol institutynyŋ öndırıske daiarlap şyǧarǧan mynau degen myqty mamanynyŋ bıreuı.
Öz mamandyǧymen jūmys ıstese de, biık beleske şyǧatyny anyq edı. Onyŋ üstıne, özı sondai ūqypty, mınezı jaily Talaptannyŋ salǧan qūrylystary ǧasyr ötse de mız baqpai tūratynyna kümän joq-ty. Bıraq ol jazu önerın taŋdady. Söitıp, şyǧystyŋ üş jıgıtı ädebietke üş jaqtan olja saldy. Baubek Būlqyşevtıŋ «Tyŋda, Şyǧysūly!» deitını sekıldı üşeuıne de bızdıŋ bazynamyz jüretın edı. Üşeuı de qaljyŋymyzǧa könetın, äzılımızge şydaityn, oiynymyzdy köteretın. Sol künder endı eles...
Jalpy, bızdıŋ student şaǧymyzda Altaidan şyqqan jazuşylar qazaq prozasynyŋ tündıgın jelpıldetıp tūrdy. Ädebietımızdıŋ klassigı Qalihan Ysqaqovtyŋ qarasözdegı şeberlıgı talaidy tamsandyratyn ärı mysyn basatyn. Äigılı «Qoŋyr küz edınıŋ» avtoryn bır körgenıŋe mäz bolasyŋ. Ol kezde özı symbatty, özı asqaq, Kerbūǧy tektes Oralhan Bökeevtıŋ är şyǧarmasy ütır-nüktesıne deiın oqylady. Oǧan elıktep ekınıŋ bırı äŋgıme jazady, ärkım özınıŋ Mūztauyna örlep, qiialyndaǧy Qar qyzyn ızdep ketedı. Oralhannyŋ körkem oiyn, sūlu sözın jata-jastana oqyp, sanaǧa sıŋırgen ärqaisymyzdyŋ kökırek kenışımızde bır-bır Qoŋqaiymyz bar edı. Qyr Qoŋqaiy, Syr Qoŋqaiy... Aq Qoŋqai, Qara Qoŋqai... Adai Qoqai, Alban Qoŋqai, Tama Qoŋqai, Tana Qoŋqai... Söitıp, bız jan balasyna ūqsamaityn qyŋyr Qoŋqaidy Altaidyŋ aumaǧynan alyp şyǧyp, qazaq dalasynyŋ bar aimaǧyna qonystandyrdyq. Sırä, körkem dünienıŋ qūdıretı degen osy şyǧar. Oraǧaŋnyŋ ızın ala qalam ūstaǧan Didahmet Äşımhanov pen Älıbek Asqarovtyŋ da oqyrmanyn auzyna qaratyp tūrǧan şaǧy edı būl. Tek öz qalamgerlerımızge ǧana emes, qazaq jūrtynda ösıp-önıp, KazGU-dı bıtırıp, keiın äigılı «Mäŋgılık şaqyru» men «Köleŋkeler taltüste joǧalady» degen şyǧarmalardy jazǧan orys jazuşysy Anatolii İvanovtyŋ tuyndylaryna da kädımgıdei yntamyz auatyn. Alpauyt jūrttyŋ qalamgerı bolǧany üşın emes, bızdıŋ topyraqta ömırge kelgenı, özımız bıtırgen oqu ornynda oqyǧany üşın qadırleitınbız. «E, Altaidai äsem jerde tuǧan soŋ būlar qūlaşyn keŋ sıltemei qaitedı» dep syrttai qyzyǧamyz da qoiamyz.
Endı, mıne, sol Altai, ör Altai, asqaq Altai, asqar Altai taǧy bır taŋǧajaiyp qalamgerdı halqymyzǧa tartu etıptı. Ol teŋdessız talant Talaptan Ahmetjan edı. Jurfak körmegen jazuşy dosym mamandyǧy qūrylys injenerı bolsa da, sol jurfakty arda emgen, oǧan qosa, körşı filfaktyŋ şabytty şaŋyraǧynda, şynaiy şeberhanasynda şyŋdalǧan qyz-jıgıtterden kem tüsken joq.
«Jurfak jazuǧa emes, jazbauǧa üiretedı» degen qisyndy söz bar. Mūnyŋ mänısı mynada. Bır kezdegı jalǧyz jurnalistika fakultetıne eldıŋ tükpır-tükpırınen eŋ taŋdauly talapkerler tüsetın-dı. Bäsekelestık küştı bolǧan soŋ naǧyz şyǧarmaşylyq orta qalyptasady. Oǧan är «qaiyŋynyŋ basyn öleŋ basyp qalǧan» (Baqytjan Abyzov) Almatynyŋ aqyndyq aurasyn qosyŋyz. Auyldan şaiyr bop, şaitan quyp kelgen serıler ainalasyn anyqtap körgennen keiın et pen terınıŋ arasyndaǧy jelıkten bır-aq künde arylady. Bız de solardyŋ soiynan edık. Gülnär syndy (Salyqbaeva) aqynmen bırge oqyǧan soŋ, öleŋdı qoidyq, qara sözdıŋ qarajorǧasy Talaptan syndy qalamgermen qatar jürgen soŋ äŋgıme jazudy sap tyidyq. Halturadan saqtap qaldy bızdı olar.
Aitpaqşy, bızdıŋ Gülnär da sol Talaptan tuǧan şyraily şyǧystyŋ qyzy. Söitıp, bızdıŋ «batysymyzdyŋ şyǧys bop ketuıne» jurfak körmegen Talaptannyŋ da yqpaly bolyp edı bır kezde...
Qos gazettıŋ qolqasy
Kım būl ıske tözer-dı,
Qinalmai-aq, özı erdı.
Qūrylysşy bolsa da,
Kırpış emes, söz ördı!
(Jurnalistık folklordan)
Aldymen onyŋ esımın estıdık. Jas qalamgerlerdıŋ jiynynda ma, älde şyǧarmaşylyq jastar festivalınde me, äiteuır bır berekelı basqosuda Talaptanǧa Äkım aǧa Tarazidıŋ özı nazar audarypty. «Bolaşaqta osy baladan myqty jazuşy şyǧady» dep batasyn berıptı. Jylt etken jaǧymdy jaŋalyqty qalt jıbermeitın äbjıl jurnalist Qainar Oljai sol ädebi jiynnan soŋ özımız qyzmet ıstep jürgen «Leninşıl jasqa» kölemdı maqala jariialady. Ūmytpasam, sol maqalanyŋ bır taqyrypşasyn «Tarazidı taŋyrqatqan Talaptan» dep qoiǧan-dy. Azuyn aiǧa bılegen Tarazi tügılı kökezu bılımpaz Talǧat Batyrhandy taŋ qaldyra almai jürgen bız būl jaŋalyqqa bei-jai qaramadyq. Ol kezde Tarazi tärızdı klassikterdıŋ köŋıl audaruy jas qalamgerlerdıŋ baǧasyn bırden biıktep jıberetın. Äupırımdep äŋgıme jazyp jürgen qyz-jıgıtterdıŋ qai-qaisysy da Qainekeŋnıŋ maqalasyn oqyǧan soŋ bır jelpınıskenı ras.
Talaptan degende taǧy bır jait eske tüsedı. Sol tūsta bala bıtken krossvord pen rebus şeşuge qūmar edı. Gazetke jariialana qalsa, bar jūmysty jinap qoiyp, söz saiystyryp, tor közderdı toltyryp bolǧanşa tolastamaitynbyz. Äsırese, bızben bırge oqyǧan aqyn Bauyrjan Üsenov «Krossvordtan şyǧarmyz bır künderı, Bır-bır ūly aqynnyŋ esımı bop» dep öleŋdetıp otyryp, gazet betın äbden şimailap tastaityn. Bızdıŋ däuırımızde Şyǧys Qazaqstan öŋırınen ortalyq basylymdarǧa özı qūrastyrǧan krossvordtaryn ünemı joldap tūratyn, tıptı arnaiy kıtap şyǧaryp ülgergen Talaptan İmanbaev degen egdeleu kısı boluşy edı. Sol qoltoqpaqtai ǧana Talaptan aǧamyz «Leninşıl jastyŋ» redaksiiasyna da töbe körsetıp ketken-dı. Baiyrǧy tanysymyz jasamys Talaptannan keiın tura sol öŋırden taǧy bır jas Talaptannyŋ şyǧuy bızge kädımgıdei äser ettı.
Būl Talaptan tegın bolmady. Bır künı onyŋ «Aiqasqa» degen äŋgımesı jas jazuşylardyŋ «Arman qanatynda» atty dästürlı ūjymdyq jinaǧynda jaryq kördı. Jai äŋgıme emes, äserlı äŋgıme. Janyŋdy bauraidy, jüzıŋdı jylytady, jüregıŋdı qozǧaidy. Endı qaraŋyzşy özıŋız... «...Qalai desek te, Tabiǧat-ana tam-tūmdap ötkendegı ömır paraqtaryn töl perzentterıne oqytyp keledı, kökeiıne toqityndar köktemgı bür jarǧan jas bürşıkten de, külımdei syldyraǧan Kürşımnıŋ erke aǧysynan da, samalmen teŋselgen jusannan da, saiyn dalaǧa saǧynyş küiın tökken boztorǧai ünınen de, ainalanyŋ bärınen sabaq alady; al kökeiıne toqymaityndarǧa osynyŋ bärı aiudyŋ qūlaǧyna dombyra oinaǧanmen bırdei...». Kördıŋız be, jiyrmadan endı ǧana asqan jas jıgıt aq qaǧazdyŋ betınde qalai-qalai kösıledı?!
Talaiǧa arman bolǧan sol «Arman qanatynda» jinaǧy qalamgerlıgıŋe jol aşyp, jön sılteitın berekelı baǧdar, biık beles sekıldı edı. Oǧan şyǧarmasy şyqqan da armanda, şyqpaǧan da armanda. Būl kıtaptardyŋ jaryq köre bastaǧanyna bes-alty jyl ötken kezde talantty synşy Qanipaş Mädıbaeva sol uaqytqa deiın jariialanǧan äŋgımelerdı taldap-tarazylap, «Asyl arman arzandamasyn» degen maqala jazǧanyn, ony jūrt ızdep jürıp, jappai oqyǧanyn ūmyta qoiǧanymyz joq.
Osylaişa Talaptan ädebiet älemıne Aiqasqasyn auyzdyqtap, jelmen jarysa jüitkıp keldı. Onyŋ jazu önerındegı jüirık tūlparynyŋ şabysyna qarap, qatarlastarynyŋ bırazy taŋdai qaqty. Taŋ qalatyndai bar edı. Är äŋgımesın iın qandyryp ileidı. Sözben suret salady. Jylqynyŋ tabiǧatyn jetık bıledı. Auyl ömırın jerıne jetkıze suretteidı. Al endı tuyndylarynyŋ tılın aitsaŋyzşy. Är sözın kırpış qalaǧandai ädemı üilestırıp, tegıstep-tekşelegen de qoiǧan. «Oinaisyŋ qūrylys injenerımen...» destık. Şynynda da sol kıtapqa körık berıp tūrǧan äserlı äŋgımenıŋ bırı osy «Aiqasqanyŋ» özı edı.
Sol Aiqasqa tektes Talaptan ädebiet älemınde kösıle şapty. Tızgının eşkım tartqan joq. Irkudıŋ de qajetı bolmas edı. Ol arynyn arqan kerıp toqtata almaityndai sūrapyl talanttyŋ özı boldy.
Öskemende oblystyq teleradiokompaniiada qyzmet ıstep jürgen Talaptan Almatyda ötetın jiyndarǧa ünemı kelıp tūratyn. Sondai künderde tanystyq. Şamasy, Asqar Altai jaqyndastyrdy-au deimın. Bır künı bızdıŋ «Leninşıl jastyŋ» şyǧys öŋırdegı menşıktı tılşısınıŋ orny bosady. Semei, Pavlodar, Şyǧys Qazaqstan oblystaryna jauapty tılşınıŋ jūmysy Talaptannyŋ yŋǧaiyna keletın edı. Şyǧarmaşylyqpen erkın ainalysuyna jol aşylady. Bastyǧymyz Uälihan Qalijanǧa ūsynys aittyq. Märt mınezdı Uälihan aǧa bırden kelıstı. «Şaqyryŋdar!». Sodan Talaptandy quantyp jatyrmyz. Ol da bırden kelıse kettı. Almatyǧa jiı baryp-tūruyna, ädebi ortamen jiı aralasuyna jol aşylatyn boldy.
Sol ekı ortada oǧan ädebi ortamen odan ärı jaqyndastyratyn ūsynys tüskenı. Bız bolaşaq menşıktı tılşımızdı redaksiiaǧa şaqyrǧanbyz. Talaptan Almatyǧa kelıp, basşylarmen söilestı. Aldaǧy josparlaryn belgıledık. Keşke men ony üige ertıp kettım. Ol öte balajan edı. Üige qonaq kelse qūtyryp ketetın menıŋ mazasyz balalarymmen asyqpai äŋgımelesıp, solardyŋ adam öltıretın qiqy-jiqy sūraqtaryna erınbei jauap berdı. Taŋerteŋ ol üiden şyǧarda söz ben söilemdı endı qūrap jürgen bızdıŋ Däuren būzyq «Palathan aǧa, Läzzatqa sälem ait», – dep şyǧaryp salǧany esımızde.
«Leninşıl jastyŋ» bas redaktorymen äŋgımelesuden ötıp, tek qyzmetınıŋ räsımdeluı ǧana qalǧan Talaptanǧa aiaq astynan «Qazaq ädebietı» gazetı qolqa saldy. Dälırek aitqanda, Didahmet Äşımhanov telefon şaldy. «Dostyq nietterıŋ üşın senderge rahmet! Tek qana būiryq kütıp otyrǧan kezde yŋǧaisyzdau ekenın de tüsınemız. Bıraq onyŋ «Qazaq ädebietıne» kelgenı dūrys. Uälihan aǧalaryŋa özımız aitamyz», – dedı.Söitıp, Talaptanǧa jastyqtyŋ jalauy – «Jas Alaşta» jūmys ısteudıŋ sätı tüspedı.
Adam janynyŋ injenerı
Jūrt balasyn tıldemei,
Jan adamdy kündemei,
«Tūma» demei, «Mūŋ» demei,
Jazyp şyqty ündemei!
(Jurnalistık folklordan)
Ol Almatyǧa auysqan soŋ bırden bızdıŋ buynǧa qosyldy. Jaqsy künderımız bastaldy. Jas edık. Jalyndy edık. Tegeurındı edık. Tatu edık. Aramyzdan qyl ötpeitın edı. Bärımızdıŋ de kökırek kenışımız kırlemegen kez edı būl. Talaptannyŋ özı körkem sözben kestelegendei, bastauy bylǧanbaǧan taza būlaq edık.
Jastyq şaqta top bolyp jürgendı janyŋ qalaityny ras-ty. Jarytusyz jalaqymyzǧa jaldaityn qūrqyltaidyŋ ūiasyndai päterımızdı osy küngı bes jūldyzdy qonaq üiden kem körmeitınbız. Kezdese qalsaq, qaljyŋnyŋ tübın tüsıremız. Äzılımızdı ärlep aitamyz. Sözımızdı soiyldai sılteimız. Syn sadaǧyn şırenıp tūryp tartamyz. Ol kezdegı ortamyzdaǧy jalǧyz sürboidaq Asqar Altaidy qaljyŋmen qajau, rettı de, retsız de ırep soiu eŋ bır süiıktı ısımızdıŋ bırı-tın. Talǧat Keŋesbaev maǧan qosylyp alyp, Asekeŋdı äureleuge kırısetın. Oǧan qyŋq etken Asqardy körmedım. Azuyŋdy batyrsaŋ da aşulanbaidy. Basynan bassaŋ da bylq etpeidı. Qaita yrq-yrq etıp, tolassyz külıp, özıŋdı jyndy qylady. Al Talaptan mūndaida ädemı külımsırep, jai ǧana jymiyp otyratyn-dy. Ara-tūra aq dombyrany qolǧa alyp, äueletıp än şyrqaidy. Dauysy ädemı, bıraq bärıbır mūŋdy. Şynynda da mūŋ onyŋ maŋaiynan ūzamaityn muzasy siiaqty edı. «Mūŋ» degen äŋgıme jazǧany, tıptı bır kıtabyn «Mūŋ» dep ataǧany sodan şyǧar.
Bükıl şyǧarmasynan onyŋ öz bolmysy aiqyn körınetın. Tazalyq. Tektılık. Talǧampazdyq. Tūraqtylyq, Tiianaqtylyq... Osy qasietterdıŋ bärı de oǧan tän edı. «Tūma», «Mūŋ», «Şärbat», «Aq jaŋbyr», «Sūlu men suretşı» degen tuyndylarynyŋ taqyryby da onyŋ mınez-qūlqymen keremet ündesetın.
Taŋǧy şyqtai möldırlık Talaptannyŋ şyǧarmalarynda ǧana emes, şaŋyraǧynda da tūnyp tūratyn. Jan jary Rizanyŋ meiırlı jüzı, berekelı dastarhany, är künın baqytqa balaityn qanaǧatşyldyǧy, ekeuınıŋ bolmys-bıtımınıŋ ǧajaiyp üilesımı jūrt nazaryn audarmai qoimaityn. Balalary da sondai tärbielı edı. Äsırese tūlymşaǧy jelbıregen süikımdı qyzdary Talaptandy airyqşa jaqsy köretın. Şeksız baqytty edı olar. Janymyzdy jylytyp, jüregımızdı juyndyryp alǧymyz kelse, Talaptan men Rizanyŋ şattyq kernegen şuaqty şaŋyraǧyna baratynbyz.
Bas qosatyndar sol «şyǧystyŋ şaiyrlary» – Talǧat, Asqar, Talaptan jäne men. Tau körıp ösken üş noian men jalǧyz taly joq jazyq dalada jortyp jürıp jetılgen bız taŋ atqanşa aitysamyz. Otyzdan asqanşa bırde-bır boijetkenge boiyn aldyrmai, syryn bıldırmei, ūzaqqa sozylǧan auyr boidaqtyqtyŋ dämın armansyz tatqan Asqar Altai syŋar ezulep, eşqaisymyzdyŋ auzymyzdy aştyrmaidy. Tek Talaptan ǧana toqtatady ony. Mınezımen meŋzeidı, mänerımen tūspaldaidy, mysqylymen jasqaidy. Altaidyŋ Aiqasqasyn bas bıldırgen Talaptanǧa Asqar Altaidy juasytu būiym bop pa?!
Qazır sol üşeudıŋ ekeuı aramyzda joq. Talaptan da, Talǧat ta mäŋgılık mekenıne bet tüzedı. Endıgı äŋgımenıŋ bärı estelık.
Keiın türlı qalaǧa köştık. Türlı jolǧa tüstık. Bır-bırımızden jyraqtadyq. Bıraq baiaǧydai künde bas qospasaq ta, syilastyǧymyz üzılmedı. Ara-tūra kezdesıp tūrdyq. Talaptan aramyzdan şyqqan alǧaşqy memlekettık qyzmetşı edı. Būqaralyq aqparat ministrlıgınıŋ bır salasynyŋ tūtqasyn da, topsasyn da myqtap ūstap tūrdy. «Parasat» jurnaly bas redaktorynyŋ orynbasary, Jazuşylar odaǧy basqarmasy töraǧasynyŋ orynbasary boldy. Qyzmetı östı, bedelı artty. Bıraq qanşa jolyqsaq ta, Talaptan sol qalpynan ainymady. Sol baiaǧy külımsıreu... Sol baiaǧy jyly jymiys... Sol baiaǧy biiazylyq... Sol baiaǧy mūŋ...
Talaptannyŋ ömırden ozǧanyn Didahmet aǧadan estıdım. Eşqaisymyzǧa nauqastanyp jürgenın sezdırmeptı. Astanadan Almatyǧa jettım. Jazuşylar odaǧynyŋ ǧimaraty aldynda adam öte köp jinaldy. Abyz aqsaqal, qart qalamger Äzılhan Nūrşaiyqov bastaǧan aqyn-jazuşylar Talaptanmen qoştasuǧa kelıptı. Qaraly jiynda Äzılhan aǧadan soŋ söz söiledım. Söz söileuge tiıs edım. Kökıregımde tüidektelıp, tüinektelıp tūrǧan şerdı aqtarǧym keldı.
«Bügın jaqsy dos, adal azamat, naǧyz jazuşy aramyzdan attanyp barady. Onyŋ atyna qatysty atalǧan osy epitetterdıŋ bärı şyn köŋılden aitylady. Bolmysy bölek, mınezı erek boldy. Pendeler arasyndaǧy perıştedei bop būiyǧylau ǧūmyr keştı.
Bızdıŋ buyn ädebietke jas perınıŋ kelgenın seksenınşı jyldardyŋ ortasynda Qainar Oljai jazǧan Tarazidy taŋ qaldyrǧan Talaptan turaly maqaladan oqyp bıldı. Ol sodan bastap ädebiet älemındegı Mūztauy men Alatauynyŋ basyna qarai örlei berdı. Öskemennen qūrylystyŋ oquyn bıtırgen örımdei jas injener arǧymaǧyn kösılte şauyp, şyn mänındegı adam janynyŋ injenerıne ainaldy. Qasiettı qalamnyŋ naǧyz iesı kelgen soŋ köbımız körkemsöz maidanyn öz erkımızben tastap, qaşyp şyqtyq. Al Talaptan sūlu älemnıŋ suretın salyp, ädebiettegı biık belesterın baǧyndyra bastady.
Tūstastarynyŋ bärınen onyŋ tabiǧaty bölek boldy. Bärımızdıŋ aramyzdan ol sonysymen erekşelendı. Bız ötırık aita bılemız. Al ol aitpaityn. Aita da almaityn. Aitqan künde de onysy ötırıkke ūqsamaityn qisynsyz bırdeŋe bolyp şyǧar edı. Bız kölgırsi alamyz. Ol ondaiǧa barmady. Bız jylap bolyp küle alamyz. Külıp bolyp jylai salamyz. Ol ondaidy bılmedı. Bız kırlep ketıp tazalanyp jatamyz. Tazalanyp alyp, qaita kırleitınımız bar. Al ol jüregıne kır jūqtyrmauǧa tyrysty. Tūla boiyn, jan düniesın kül-qoqystan aulaq ūstady. Ol mynau jalǧan ǧūmyrda kırlep te ülgergen joq. Osy bolmys-bıtımınıŋ belgılerı tūmadai tūnyq şyǧarmalarynda körınıs tapty.
Mıne, bız pendeler arasynda bölek mınezımen erekşelenıp tūratyn osyndai qalamgerden airyldyq. Ädebietke Aiqasqasyn mınıp kelgen Talaptan sol älemnıŋ marǧasqasyna ainalyp, mäŋgılık mekenıne ketıp barady.
Şetınen talantty, şetınen sūŋǧyla, şetınen jūmbaq Altaidan şyqqan jazuşylar sekıldı Talaptan da airyqşa ǧūmyr keştı. Endı, mıne Oralhan aǧasy erttep bergen Tortai mıngen aqboz at pyraqqa ainalyp, Altaidyŋ taǧy bır ataqty jazuşysyn arqasyna qondyryp, zeŋgır kökke ūşyp bara jatyr.
Hoş, Talaptan! Sūlu älemnıŋ suretşısı! Aldyŋ peiış, artyŋ kenış bolsyn!».
Osylai dedık Talaptan dospen qoştasar sätte... Oǧan da, mıne, on ekı jyl ötıptı...
Joǧaryda aitqanymyzdai, şynynda da bızdıŋ zamanymyzda «Jazuşy – adam janynyŋ injenerı» degen qanatty söz bar edı. Talaptan Ahmetjan şynynda da injener, injener bolǧanda da, oqyǧan-toqyǧany köp naǧyz ziialy injener edı. Jan dünieŋe üŋıle bıletın. Üŋılgende jaqsylap üŋıletın. Özıŋdı aialap, tūlǧaŋdy saialap tūryp üŋıletın.Al, bügın bız onyŋ jadymyzda qalǧan jan-düniesıne üŋıle aldyq pa, bılmeimın...
Jas jūbailar valsı
Sätı kelıp tūrǧan ıs,
Senı bastar şyŋǧa alys.
Süigen jaryn tabuǧa,
Sebep boldy bır vals.
(Jurnalistık folklordan)
Talaptan men Riza... Qyz ben jıgıt türlı jaǧdaida tanysady. Bıreu köşede, bıreu kinoda... Bıreu poiyzda, bıreu perronda... Būl ekeuı bırın-bırı alǧaş ret teatrda körgen. Teatr bolǧanda, ataqty ärtıster oinaityn käsıbi teatrda emes, jastar men studentterdıŋ basyn qūraǧan halyq teatrynda jolyqty. Onda da sol teatrdyŋ zalynda nemese foiesınde emes, tūp-tura sahnasynda tanysypty. Sol tanystyq ömırdıŋ sahnasynda jalǧasyp jüre bergen.
Bylai bopty. Bırde Riza qūrbysyna erıp halyq teatrynyŋ jaŋa qoiylymyna barady. Pesadaǧy körınıske säikes, jastar sahnaǧa vals äuenıne terbetılıp, bilep şyǧuy kerek eken. Qyz-jıgıtter özara jūptala bastaǧanda bır jıgıtke bileitın boijetken jetpei, oqşaulanyp jalǧyz qalady. Sol jıgıtpen jūp qūrap bilep şyǧu üşın zalda qannen-qapersız körermen bop otyrǧan Riza sahnaǧa şaqyrylady. Ol ädepkıde «barmaimyn da barmaimyn» dep azar da bezer bolady. «Bır ret bilep berseŋ jetedı» dep qiylady rejisser. Qyz äzer kelısedı. Bıraq olar valstı sol bilegennen mol biledı. Sahnada kezdeisoq joly toǧysqan qyz ben jıgıt keiın jarasymdy jūpqa ainaldy.
Ömırdıŋ aşy-tūşysyn bırge kördı. Tört perzent süidı. Şirek ǧasyr baqytty ǧūmyr keştı. Bır aqynnyŋ «Kezdeisoqtyq jasasyn, kezdeisoqtyq, Kezıktırgen senımen ekeumızdı» degen öleŋı bar edı. Qūddy sol...
Sonymen, teatr sahnasynan ömır sahnasyna köşken erekşe vals... Kez-kelgen körkem şyǧarmaǧa sūranyp tūrǧan siujet. Şynymdy aitsam, qanşa jyl bırge jürsek te, Talaptan men Rizanyŋ qalai tanysqanynan habarym joq eken. Osyny Qaragöz Sımädıldıŋ Rizadan alǧan sūhbatynan oqyp, taŋ qaldym. Jas ärıptesım qalamger dosymnyŋ jan jarynyŋ jürek kıltın tauypty. Al jürektıŋ kıltı tabylsa, onyŋ közı aşylady, äserlı äŋgımenıŋ tiegı aǧytylady.
Bolaşaq şaŋyraqtasymyzben bır mekende tuyp, bır köşede oinap, bır mektepte oqyp, söitıp, auyldyŋ arǧy betınen bergı betıne qyz alyp qaşqan bız beibaq tanysyp otau qūru degennıŋ ne ekenın bılmeidı ekenbız. Közımızdı tyrnap aşyp, tırşılıktıŋ jüzın körgelı tanys bolsaq, qaidan bıleiık... Al bızdıŋ Talaptan men Rizanyŋ tanysuy men tabysuy naǧyz romantika. Sol tanystyqqa jas jūbailar valsınıŋ sebep bolǧanyn körmeisıŋ be?!
Tūmadai tūnyq Talaptan men riiasyz mınezdı Rizanyŋ ömırı de ädemı valske ūqsaityn edı. Olardyŋ tırşılık aǧysymen terbelgen valsınde eşqandai falş bolmaityn. Qarym-qatynastary tym şynaiy edı. Bır-bırın qas-qabaǧynan ūǧatyn. Qaşan barsaŋ da, şaŋyraqtary şattyqqa tolyp tūratyn. Mūhtar Şahanov aǧamyz bır öleŋınde «Jūbailar bar äŋgımesı tausylǧan, Al mahabbat – tausylmaityn äŋgıme» demeuşı me edı? Būlardyŋ äŋgımesı eşqaşan tügesılmeitın. Bır-bırın tyŋdaudan jalyqpaityn. Bırı aita bıletın, ekınşısı tyŋdai bıletın.
Olar Almatyǧa qonys tepken ädepkı jyldary qazaq jastarynyŋ qairat-jıgerınıŋ arqasynda eleulı eldımekenge ainalǧan «Şaŋyraqta» tūrdy. Jūrttyŋ bärı joqtan bar qūrap, qolyna ne tüsse, sony jamap-jasqap, baspana salyp jatqanda, Talaptan käsıbi qūrylysşy retınde ıske kırıstı. Tırlıgınıŋ bärı tap-tūinaqtai. Syzdy, jobalady, qalady, ärledı, sändedı... Aqyry ūiadai üi tūrǧyzdy. «Şaŋyraqtyŋ» taǧy bır şiraq tūrǧyny Änuarbek Äuelbek ekeuı körşı edı. Sol jyldarda būl bır özınıŋ salt-dästürlerı bar erekşe auyl bolǧan-dy. «Şaŋyraqtyŋ» aryny qatty aqyn-jazuşylary keudesın eşkımge bastyrmaityn. Sol şaitan mınez şaiyrlardyŋ ortasynda tomaǧa tūiyq Talaptannyŋ özı eptep aşylyp, saliqaly söz aityp otyratyn. Şynynda da «Şaŋyraqty» qarymy bölek talantty qalamgerler meken ettı. Erkın oily serıler men perıler, şiryǧyp tūrar şaiyrlar men baqsylar Talaptandy tyŋdaityn. Keiın qyzmet ornynan üi alǧan Talaptan «Şaŋyraqtaǧy» «Kışı Jazuşylar odaǧyna» Änuarbektı töraǧalyqqa taǧaiyndap, özı «Jetısu» jaqqa köşıp kettı. Änuarbek bärıbır Talaptannan tamyryn üzgen joq. Aqparat keŋıstıgınde az uaqyt samǧasa da, airyqşa ız qaldyrǧan «Ädebiet aidyny» gazetınde bırı bas redaktor, bırı orynbasar bolyp, tıze qosyp eŋbek ettı.
Üidegı baby men şyǧarmaşylyq baǧy Talaptandy qazaqtyŋ qabyrǧaly qalamgerıne ainaldyrdy. Ol tek jazǧandy bıldı. Äŋgımelerı men povesterı üzdıksız jariialanyp jatty. Bıraq qalamyn damylsyz sılteitın jaidaq jazarman bolǧan joq. Az jazdy, saz jazdy. Qazaqtyŋ qara sözınıŋ är ärpın aialap otyryp, aq qaǧazdyŋ betıne körkem kesteledı. «Aqtotyny», «Qara küzdı», «Qala men qariiany», «Tūmany», «Tört kändendı», «Öŋ men tüstı», «Aiaqtalmaǧan hatty», «Tergeudı», «Mahabbat äuenın» qazaq ädebietınıŋ qazynaly qoryna qosty. Onyŋ äŋgıme-povesterı jappai oqyldy.
Talaptan jan jaryn teatr sahnasynda beker kezdestırmeptı. Tuyndygerlıgınıŋ bır bölıgı teatrmen bailanysty boldy. Drama janry onyŋ qolaiyna jaqty. «Ekı jürek», «Qaratorǧai», «Tazşa bala», «Sūlu men suretşı» degen pesalary körermendı sahna aldyna jıpsız bailady. Jas dramaturgtıŋ şyǧarmalary M.Äuezov atyndaǧy Qazaq akademiialyq drama teatrynda jäne Ǧ.Müsırepov atyndaǧy jastar men balalar teatrynda qoiyldy.
Talaptan Ahmetjan Qazaqstan Jazuşylar odaǧy basqarmasy töraǧasynyŋ orynbasary bolyp qyzmet ıstegen jyldarynda taǧy bır qyrynan tanyldy. Ol bırde-bır qalamgerdıŋ betıne jel bop timei-aq, aqyryn söilep, jön söz aityp, bastaryn bırıktıre bıldı. Şabyt qysqanda ot pen suǧa tüsıp kete jazdap jüretın jyn quǧan jazuşylar men şälkes şaiyrlardy degenıne köndırıp, tıl tabysa alatyn jaily basşy boldy.
Öleŋ ölkesınde özındık örnek salǧan aqyn Almas Temırbai bır jinaǧyna «Myŋ bır mūŋ» dep ǧajaiyp at qoiyp edı. Sol myŋ bır mūŋ bızdıŋ Talaptannyŋ da bolmys-bıtımın tolyq tanytatyn. Amal ne, tūnyq tūma men maǧynaly mūŋ onyŋ özımen bırge kettı. Aman jürgende aldaǧy aptada alpysqa tolar edı...
Şükır, baiaǧy Şyǧysta tıktelıp, «Şaŋyraqta» şyŋdalǧan şaŋyraǧynyŋ aiasy keŋeigen. Jazǧan-syzǧanynyŋ bas-aiaǧyn tügeldep jüretın sanaly ūrpaǧy östı. Süikımdı nemerelerı ömırge keldı.
Tırşılık valsı jalǧasuda...
Bauyrjan OMARŪLY
Ūqsas jaŋalyqtar
