Osydan 80 jyl buryn Batys Qazaqstan oblysy Jympıty aýdanynan nemis aǵaıyndarymyz qazaqtan pana izdep, qonys aýdarǵan edi. Qazir sol "Jympıtylyq nemisterdiń" de qarasy azaıyp keledi. Qazaqstan halqy Assambleıasy úshin de "Jympıtylyq nemisterdiń" óz bólek tarıhy bar qaýymdastyq. Bir aýdan ishinde nemis-qazaq dep bólinbeı, baýyrlary birigip ketken aǵaıyndar búginde ózderiniń ultyn "qazaq" dep sanaıdy. Rasymen, ǵasyrǵa jýyq ýaqyt qazaqtyń saltymen, dástúrimen, tilimen, dilimen ortaq bolǵan adamnyń ulty da qazaqılanbaı ne bolmaq?
Búgingi "Adyrna" ulttyq portalynyń kezekti suhbaty Jympıty aýdany Buldyrty aýylynan shyqqan nemis azamaty Gennadıı myrzamen bolmaq.
"Amanbysyń, aınalaıyn!" dep jyly lebizin bildirip, suhbatqa qýana keliskeni bizge de bir jylýlyq syılady.
Balalyq shaǵyn baıandaýdan bastalǵan bul áńgime tórkini shashyna da, qasyna da aq kirse de sol balalyq kezdiń kermek dámin áli umytpaǵanyn sezdirdi.
- Men ol kezde tym kishkentaı edim. Úıde alty aǵaıyn boldyq. Balalyq shaǵym qazaq balalarynyń arasynda ótkesin birden qazaq tilinde sóıledim. Al ata-anama tildi úırený qıynǵa soqqany árıne túsinikti. Maǵan sol keńes zamanynyń dáýreni sondaı ystyq. Bastan qanshama qıyndyqtar men zobalańdar ótse de anamyz olardy múlde baıqatpaıtyn. Alty balamen aıadaı úıde tursaq ta, saıadaı tynyshtyq pen beıqam kóńilimiz eshqashan alasarǵan emes.
- Genadıı aǵa, sonda siz Qazaqstanda týyldyńyz ba, al ata-analaryńyz qaı jaqtan kóship kelgen?
- Iá, men ózimdi taza qazaqpyn dep esepteımin. Negizi otbasym sol bir qıyny mol buralań shaqtarda 1939 jyldary Odessa qalsynan kóship keldi.
Mine, saǵan otbasymdy kórseteıin. Mynaý meniń ájem, bul anam. Qalaı maǵan uqsaı ma?
- Iá, sizge uqsastyqtary baıqalady. Sizge til úırený qıynǵa soqpaǵanymen, otbasyńyzda alǵash kelgen jyldarda qandaıda bir aýyr kezeńder bolǵan shyǵar. Sol týraly aıtyńyzshy.
- Onyń, ras. Men eseıgen shaqtarda anam sol bir kez týraly kóp aıtýshy edi. Men bala bolsam da, sanama sol syrly áńgimelerin jaqsy saqtappyn.
Alǵash otbasymen dál Buldyrty aýylyna kelgende til bilmeı, jabdyq bolmaı biraz jatsynǵan eken. Ol shaqtarda aýylǵa biz ǵana emes, taǵy 20 shaqty otbasy kóship kelgen edi. Biraq qaı qazaǵymdy alsań da kóńili keń, peıili darhan ǵoı, shirkin! Jatsynbaı baýyrǵa alyp, kórshi bop etene aralasqan.
Bir ereksheligi nemister qazaqtarǵa tátti bálishterdi pisirýdi, baý-baqsha egýdi, olardy baptaýdy, tosap qaınatýdy jaqsy úıretken eken. Sóıtip bir-birlerimen tatýlyqta ómir súrdi. Tipti ata-anam ıslam dinin qabyldady. Ólgende de musylmansha jerlep, arýlap kómdik.
- Genadıı aǵa, al otbasyn qaı ýaqytta qurdyńyz? Sizge turmysqa shyǵarda Roza apa ultyńyzǵa qarap uzaq oılanbady ma?
- Mahabbat degen ultqa, násilge bólinbeıdi ǵoı, qaraǵym. Onyń ústine men nemis tilin múlde bilgen emespin. Qazaq jerinde týylyp, tilim qazaqsha shyqty. Sondyqtan Roza apań ekeýimizdiń kóńil jarastyrýymyzǵa eshqandaı tosqaýyl bolmady. Qazir shúkir urpaq sabaqtastyǵy ajyraǵan emes.
Djema tátem 15 balany keń qushaǵyna syıdyrsa, bizdiń Alla bergen 5 perzentimiz ósip-ónip otyr. Munyń barlyǵy Qudaıdyń syıy emes pe?
- Qazaq tilin ǵana bilemin dep qaldyńyz. Qazirgi jastardyń arasynda óz tilinde kúbirlep sóıleıtinder kóp. Olarǵa kózqarasyńyz qandaı?
- Meniń aıtqanymnan olar oılaryn ózgerter deısiń be? Iá, qalaǵa bara qalsam bári oryssha sóılep, qazaqsha sóıleýge arlanatynyn baıqap kúrsinip qalasyń.
Bizdiń qanymyz bólek bolsa da, janymyzdy qazaq qyp tárbıelep, ábden sińirip edi. Qazirgi jastardyń qazaq tiline qurmetpen qaramaýy qundylyqtaryn durys baǵalaı almaǵandyǵynan dep oılaımyn.
- Osy kezeńge deıin memleket tarapynan qandaı da bir marapattarǵa ıe bolǵan ba edińiz?
- Ata-analaryma berilgen burynǵy nagradalar bolmasa, óz atymnan alǵys almaǵan ekem. Maǵan ondaı qaǵaz alǵystyń asa qajeti joq.
Tek peıili keń Qudaı qosqan kórshilerimmen tatý turyp, ólgenshe syılasyp ótsem odan asqan marapat joq.
- Endeshe, men de sizge alǵys aıtqym keledi, Genadıı aǵa! Sýyq kúnderdiń yzǵary kóńilińizge syzat túsirmesin! Suqbat berýge keliskenińizge, ádemi áńgimeńizge raqmet! Saý bolyńyz!
Bile júrińiz
"Jympıtylyq nemister" kitaby 2002 jyly Oral qalasynda jaryq kórdi. Avtory - Ǵadilshe Ótebáli. Bul kitapta nemisterdiń 1941 jyly qazaq jerine qalaı qonys aýdarǵandyǵy týraly, qazirgi ómirlerine deıin baıandalady. Tipti qonys aýdarǵan adamdardyń tizimine deıin jarııalanǵan. Ultyna qarap adamdy bólmegen qazaqtyń qonaqjaılylyǵyn osy jerden de baıqaýǵa bolady emes pe?
Jympıty aýdanynan shyǵyp, basshylyq qyzmetke deıin kóterilgen nemis azamattary men azamatshalary da jeterlik. Sonyń biregeıi - Janna-Marı Veberdiń ata-babalary Germanııadan Reseıge I Petr zamanynda qonys aýdarypty. Keıin Odessadan Qazaqstanǵa kelip turaqtaǵan. "Syrym eli" qoǵamdyq-saıası gazetiniń jaýapty hatshysy, QR Jýrnalıster odaǵynyń múshesi Aıtashev Músirbek Álibekulynyń 2016 jyly jarııalanǵan maqalasynda bul týraly tereńirek baıandaıdy.
Janna-Marıdyń ákesi Aleksandr Anatolevıch Veber nemis ultynan bolsa, anasy Ǵalııa Toqtamqyzy – qazaqtyń qyzy, osy Jympıtynyń týmasy. Janna-Marı – Q. Myrzalıev atyndaǵy Jympıty orta mektebiniń túlegi. Otbasynda, mektepte qazaq tilinde maıyn tamyza sóıleı biletin Janna-Marı kezinde marqum ákesi Aleksandrdyń kóńilin ósirip, marqaıtyp tastaıtyn.
Ol - Eńbek jáne áleýmettik qatynastar akademııasynyń zań fakýltetin, M. Ótemisov atyndaǵy BQMÝ-dyń pedagogıka jáne psıhologııa bólimin bitirgen bildeı maman.
Eńbek jolyn aýdandyq AHAJ bóliminde «Aq otaý» qazynalyq mekemesiniń dırektorlyǵynan bastaǵan nemis qyzy búginde Syrym aýdandyq sotynyń keńse meńgerýshisi qyzmetin minsiz atqarýda.
Ulty nemis bolsa da, ózin qazaq ókili sanaıtyn Janna-Marı otbasynda qazaq, nemis ultynyń taǵamdaryn til úıiretindeı etip
daıyndaýǵa mán beredi. Sondaıaq ol qazaq tiliniń mártebesin kóterý, nasıhattaý baǵytynda sóılep ketse, biliktiligin, zerektiligin tanytyp, keıbir «Men qazaqpyn» dep keýde soǵatyndardyń ózin jolda qaldyrady.
Ol «Til – tatýlyq tiregi» atty quqyq qorǵaý qurylymdary jáne basqa da memlekettik mekemeler qyzmetkerleri arasynda ótkizilgen 2014 jylǵy respýblıkalyq baıqaýda júldeli 3-orynǵa ıe bolyp, QR Bas prokýrory A. Daýylbaevtyń qolynan alǵyshat alsa, «Memlekettik til - mereıim» atty oblystyq baıqaýda ekinshi dárejeli dıplommen marapattaldy. Memlekettik tildiń mereıin halyq arasynda keńinen nasıhattaý, ıaǵnı ózin-ózi tanystyrý, maqal-mátelder aıtý, án, óleńjyr saıystarynda múdirmeıtin nemis qyzy - oblystyq sot, aýdan ákimdigi tarapynan Qurmet gramotasy, alǵyshattarǵa birneshe dúrkin ıe bolǵan jan.
- Qazaqstan men úshin ystyq. Elimizde birneshe ult ókilderi bolsa, olar birlik, dostyq jaǵdaıynda ómir súrýde. Ózim Qazaqstan halqy Assambleıasynyń múshesi retinde túrli sharalarǵa qatysyp, dostyq pen yntymaq sııaqty basty qundylyqtardy nasıhattaýǵa barymsha úles qosýdamyn, - dedi Janna Marı.
Qoryta kele, adamnyń adamdyǵy onyń ultynda emes, júreginde. Qaı eldiń azamaty bolsaq te, júrektegi tazalyqty, meıirimdilikti tutastaı ustaı bilsek, álem birlikte bolar edi. Qazaqty shańyraq etip, meken etip jatqan ár ult ókili ózindik bir erekshe bolmysqa ıe. Syılaı bilý, tatýlyqta bolý - basty mindet.
Injý ÓMIRZAQ,
"Adyrna" ulttyq portaly
