Osydan 80 jyl būryn Batys Qazaqstan oblysy Jympity audanynan nemıs aǧaiyndarymyz qazaqtan pana ızdep, qonys audarǧan edı. Qazır sol "Jympitylyq nemısterdıŋ" de qarasy azaiyp keledı. Qazaqstan halqy Assambleiasy üşın de "Jympitylyq nemısterdıŋ" öz bölek tarihy bar qauymdastyq. Bır audan ışınde nemıs-qazaq dep bölınbei, bauyrlary bırıgıp ketken aǧaiyndar bügınde özderınıŋ ūltyn "qazaq" dep sanaidy. Rasymen, ǧasyrǧa juyq uaqyt qazaqtyŋ saltymen, dästürımen, tılımen, dılımen ortaq bolǧan adamnyŋ ūlty da qazaqilanbai ne bolmaq?
Bügıngı "Adyrna" ūlttyq portalynyŋ kezektı sūhbaty Jympity audany Būldyrty auylynan şyqqan nemıs azamaty Gennadii myrzamen bolmaq.
"Amanbysyŋ, ainalaiyn!" dep jyly lebızın bıldırıp, sūhbatqa quana kelıskenı bızge de bır jylulyq syilady.
Balalyq şaǧyn baiandaudan bastalǧan būl äŋgıme törkını şaşyna da, qasyna da aq kırse de sol balalyq kezdıŋ kermek dämın älı ūmytpaǧanyn sezdırdı.
- Men ol kezde tym kışkentai edım. Üide alty aǧaiyn boldyq. Balalyq şaǧym qazaq balalarynyŋ arasynda ötkesın bırden qazaq tılınde söiledım. Al ata-anama tıldı üirenu qiynǧa soqqany ärine tüsınıktı. Maǧan sol keŋes zamanynyŋ däurenı sondai ystyq. Bastan qanşama qiyndyqtar men zobalaŋdar ötse de anamyz olardy mülde baiqatpaityn. Alty balamen aiadai üide tūrsaq ta, saiadai tynyştyq pen beiqam köŋılımız eşqaşan alasarǧan emes.
- Genadii aǧa, sonda sız Qazaqstanda tuyldyŋyz ba, al ata-analaryŋyz qai jaqtan köşıp kelgen?
- İä, men özımdı taza qazaqpyn dep esepteimın. Negızı otbasym sol bır qiyny mol būralaŋ şaqtarda 1939 jyldary Odessa qalsynan köşıp keldı.
Mıne, saǧan otbasymdy körseteiın. Mynau menıŋ äjem, būl anam. Qalai maǧan ūqsai ma?
- İä, sızge ūqsastyqtary baiqalady. Sızge tıl üirenu qiynǧa soqpaǧanymen, otbasyŋyzda alǧaş kelgen jyldarda qandaida bır auyr kezeŋder bolǧan şyǧar. Sol turaly aityŋyzşy.
- Onyŋ, ras. Men eseigen şaqtarda anam sol bır kez turaly köp aituşy edı. Men bala bolsam da, sanama sol syrly äŋgımelerın jaqsy saqtappyn.
Alǧaş otbasymen däl Būldyrty auylyna kelgende tıl bılmei, jabdyq bolmai bıraz jatsynǧan eken. Ol şaqtarda auylǧa bız ǧana emes, taǧy 20 şaqty otbasy köşıp kelgen edı. Bıraq qai qazaǧymdy alsaŋ da köŋılı keŋ, peiılı darhan ǧoi, şırkın! Jatsynbai bauyrǧa alyp, körşı bop etene aralasqan.
Bır erekşelıgı nemıster qazaqtarǧa tättı bälışterdı pısırudı, bau-baqşa egudı, olardy baptaudy, tosap qainatudy jaqsy üiretken eken. Söitıp bır-bırlerımen tatulyqta ömır sürdı. Tıptı ata-anam islam dının qabyldady. Ölgende de mūsylmanşa jerlep, arulap kömdık.
- Genadii aǧa, al otbasyn qai uaqytta qūrdyŋyz? Sızge tūrmysqa şyǧarda Roza apa ūltyŋyzǧa qarap ūzaq oilanbady ma?
- Mahabbat degen ūltqa, näsılge bölınbeidı ǧoi, qaraǧym. Onyŋ üstıne men nemıs tılın mülde bılgen emespın. Qazaq jerınde tuylyp, tılım qazaqşa şyqty. Sondyqtan Roza apaŋ ekeuımızdıŋ köŋıl jarastyruymyzǧa eşqandai tosqauyl bolmady. Qazır şükır ūrpaq sabaqtastyǧy ajyraǧan emes.
Djema tätem 15 balany keŋ qūşaǧyna syidyrsa, bızdıŋ Alla bergen 5 perzentımız ösıp-önıp otyr. Mūnyŋ barlyǧy Qūdaidyŋ syiy emes pe?
- Qazaq tılın ǧana bılemın dep qaldyŋyz. Qazırgı jastardyŋ arasynda öz tılınde kübırlep söileitınder köp. Olarǧa közqarasyŋyz qandai?
- Menıŋ aitqanymnan olar oilaryn özgerter deisıŋ be? İä, qalaǧa bara qalsam bärı orysşa söilep, qazaqşa söileuge arlanatynyn baiqap kürsınıp qalasyŋ.
Bızdıŋ qanymyz bölek bolsa da, janymyzdy qazaq qyp tärbielep, äbden sıŋırıp edı. Qazırgı jastardyŋ qazaq tılıne qūrmetpen qaramauy qūndylyqtaryn dūrys baǧalai almaǧandyǧynan dep oilaimyn.
- Osy kezeŋge deiın memleket tarapynan qandai da bır marapattarǧa ie bolǧan ba edıŋız?
- Ata-analaryma berılgen būrynǧy nagradalar bolmasa, öz atymnan alǧys almaǧan ekem. Maǧan ondai qaǧaz alǧystyŋ asa qajetı joq.
Tek peiılı keŋ Qūdai qosqan körşılerımmen tatu tūryp, ölgenşe syilasyp ötsem odan asqan marapat joq.
- Endeşe, men de sızge alǧys aitqym keledı, Genadii aǧa! Suyq künderdıŋ yzǧary köŋılıŋızge syzat tüsırmesın! Sūqbat beruge kelıskenıŋızge, ädemı äŋgımeŋızge raqmet! Sau bolyŋyz!
- Genadii aǧa, sonda sız Qazaqstanda tuyldyŋyz ba, al ata-analaryŋyz qai jaqtan köşıp kelgen?
- İä, men özımdı taza qazaqpyn dep esepteimın. Negızı otbasym sol bır qiyny mol būralaŋ şaqtarda 1939 jyldary Odessa qalsynan köşıp keldı.
Mıne, saǧan otbasymdy körseteiın. Mynau menıŋ äjem, būl anam. Qalai maǧan ūqsai ma?
- İä, sızge ūqsastyqtary baiqalady. Sızge tıl üirenu qiynǧa soqpaǧanymen, otbasyŋyzda alǧaş kelgen jyldarda qandaida bır auyr kezeŋder bolǧan şyǧar. Sol turaly aityŋyzşy.
- Onyŋ, ras. Men eseigen şaqtarda anam sol bır kez turaly köp aituşy edı. Men bala bolsam da, sanama sol syrly äŋgımelerın jaqsy saqtappyn.
Alǧaş otbasymen däl Būldyrty auylyna kelgende tıl bılmei, jabdyq bolmai bıraz jatsynǧan eken. Ol şaqtarda auylǧa bız ǧana emes, taǧy 20 şaqty otbasy köşıp kelgen edı. Bıraq qai qazaǧymdy alsaŋ da köŋılı keŋ, peiılı darhan ǧoi, şırkın! Jatsynbai bauyrǧa alyp, körşı bop etene aralasqan.
Bır erekşelıgı nemıster qazaqtarǧa tättı bälışterdı pısırudı, bau-baqşa egudı, olardy baptaudy, tosap qainatudy jaqsy üiretken eken. Söitıp bır-bırlerımen tatulyqta ömır sürdı. Tıptı ata-anam islam dının qabyldady. Ölgende de mūsylmanşa jerlep, arulap kömdık.
- Genadii aǧa, al otbasyn qai uaqytta qūrdyŋyz? Sızge tūrmysqa şyǧarda Roza apa ūltyŋyzǧa qarap ūzaq oilanbady ma?
- Mahabbat degen ūltqa, näsılge bölınbeidı ǧoi, qaraǧym. Onyŋ üstıne men nemıs tılın mülde bılgen emespın. Qazaq jerınde tuylyp, tılım qazaqşa şyqty. Sondyqtan Roza apaŋ ekeuımızdıŋ köŋıl jarastyruymyzǧa eşqandai tosqauyl bolmady. Qazır şükır ūrpaq sabaqtastyǧy ajyraǧan emes.
Djema tätem 15 balany keŋ qūşaǧyna syidyrsa, bızdıŋ Alla bergen 5 perzentımız ösıp-önıp otyr. Mūnyŋ barlyǧy Qūdaidyŋ syiy emes pe?
- Qazaq tılın ǧana bılemın dep qaldyŋyz. Qazırgı jastardyŋ arasynda öz tılınde kübırlep söileitınder köp. Olarǧa közqarasyŋyz qandai?
- Menıŋ aitqanymnan olar oilaryn özgerter deisıŋ be? İä, qalaǧa bara qalsam bärı orysşa söilep, qazaqşa söileuge arlanatynyn baiqap kürsınıp qalasyŋ.
Bızdıŋ qanymyz bölek bolsa da, janymyzdy qazaq qyp tärbielep, äbden sıŋırıp edı. Qazırgı jastardyŋ qazaq tılıne qūrmetpen qaramauy qūndylyqtaryn dūrys baǧalai almaǧandyǧynan dep oilaimyn.
- Osy kezeŋge deiın memleket tarapynan qandai da bır marapattarǧa ie bolǧan ba edıŋız?
- Ata-analaryma berılgen būrynǧy nagradalar bolmasa, öz atymnan alǧys almaǧan ekem. Maǧan ondai qaǧaz alǧystyŋ asa qajetı joq.
Tek peiılı keŋ Qūdai qosqan körşılerımmen tatu tūryp, ölgenşe syilasyp ötsem odan asqan marapat joq.
- Endeşe, men de sızge alǧys aitqym keledı, Genadii aǧa! Suyq künderdıŋ yzǧary köŋılıŋızge syzat tüsırmesın! Sūqbat beruge kelıskenıŋızge, ädemı äŋgımeŋızge raqmet! Sau bolyŋyz!
Bıle jürıŋız
"Jympitylyq nemıster" kıtaby 2002 jyly Oral qalasynda jaryq kördı. Avtory - Ǧadılşe Ötebälı. Būl kıtapta nemısterdıŋ 1941 jyly qazaq jerıne qalai qonys audarǧandyǧy turaly, qazırgı ömırlerıne deiın baiandalady. Tıptı qonys audarǧan adamdardyŋ tızımıne deiın jariialanǧan. Ūltyna qarap adamdy bölmegen qazaqtyŋ qonaqjailylyǧyn osy jerden de baiqauǧa bolady emes pe?Jympity audanynan şyǧyp, basşylyq qyzmetke deiın köterılgen nemıs azamattary men azamatşalary da jeterlık. Sonyŋ bıregeiı - Janna-Mari Veberdıŋ ata-babalary Germaniiadan Reseige I Petr zamanynda qonys audarypty. Keiın Odessadan Qazaqstanǧa kelıp tūraqtaǧan. "Syrym elı" qoǧamdyq-saiasi gazetınıŋ jauapty hatşysy, QR Jurnalister odaǧynyŋ müşesı Aitaşev Müsırbek Älıbekūlynyŋ 2016 jyly jariialanǧan maqalasynda būl turaly tereŋırek baiandaidy.Janna-Maridyŋ äkesı Aleksandr Anatolevich Veber nemıs ūltynan bolsa, anasy Ǧaliia Toqtamqyzy – qazaqtyŋ qyzy, osy Jympitynyŋ tumasy. Janna-Mari – Q. Myrzaliev atyndaǧy Jympity orta mektebınıŋ tülegı. Otbasynda, mektepte qazaq tılınde maiyn tamyza söilei bıletın Janna-Mari kezınde marqūm äkesı Aleksandrdyŋ köŋılın ösırıp, marqaityp tastaityn. Ol - Eŋbek jäne äleumettık qatynastar akademiiasynyŋ zaŋ fakultetın, M. Ötemısov atyndaǧy BQMU-dyŋ pedagogika jäne psihologiia bölımın bıtırgen bıldei maman. Eŋbek jolyn audandyq AHAJ bölımınde «Aq otau» qazynalyq mekemesınıŋ direktorlyǧynan bastaǧan nemıs qyzy bügınde Syrym audandyq sotynyŋ keŋse meŋgeruşısı qyzmetın mınsız atqaruda. Ūlty nemıs bolsa da, özın qazaq ökılı sanaityn Janna-Mari otbasynda qazaq, nemıs ūltynyŋ taǧamdaryn tıl üiıretındei etıp daiyndauǧa män beredı. Sondaiaq ol qazaq tılınıŋ märtebesın köteru, nasihattau baǧytynda söilep ketse, bılıktılıgın, zerektılıgın tanytyp, keibır «Men qazaqpyn» dep keude soǧatyndardyŋ özın jolda qaldyrady. Ol «Tıl – tatulyq tıregı» atty qūqyq qorǧau qūrylymdary jäne basqa da memlekettık mekemeler qyzmetkerlerı arasynda ötkızılgen 2014 jylǧy respublikalyq baiqauda jüldelı 3-orynǧa ie bolyp, QR Bas prokurory A. Dauylbaevtyŋ qolynan alǧyshat alsa, «Memlekettık tıl - mereiım» atty oblystyq baiqauda ekınşı därejelı diplommen marapattaldy. Memlekettık tıldıŋ mereiın halyq arasynda keŋınen nasihattau, iaǧni özın-özı tanystyru, maqal-mätelder aitu, än, öleŋjyr saiystarynda müdırmeitın nemıs qyzy - oblystyq sot, audan äkımdıgı tarapynan Qūrmet gramotasy, alǧyshattarǧa bırneşe dürkın ie bolǧan jan.
- Qazaqstan men üşın ystyq. Elımızde bırneşe ūlt ökılderı bolsa, olar bırlık, dostyq jaǧdaiynda ömır sürude. Özım Qazaqstan halqy Assambleiasynyŋ müşesı retınde türlı şaralarǧa qatysyp, dostyq pen yntymaq siiaqty basty qūndylyqtardy nasihattauǧa barymşa üles qosudamyn, - dedı Janna Mari.Qoryta kele, adamnyŋ adamdyǧy onyŋ ūltynda emes, jüregınde. Qai eldıŋ azamaty bolsaq te, jürektegı tazalyqty, meiırımdılıktı tūtastai ūstai bılsek, älem bırlıkte bolar edı. Qazaqty şaŋyraq etıp, meken etıp jatqan är ūlt ökılı özındık bır erekşe bolmysqa ie. Syilai bılu, tatulyqta bolu - basty mındet.
Inju ÖMIRZAQ,
"Adyrna" ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
