Memleket pen din arasyndaǵy qarym-qatynas qaı zamanda bolmasyn óz mańyzdylyǵyn joıǵan emes. Sol sebepten de, memlekettik bıliktiń din qyzmetkerleriniń qolynda bolǵandyǵy jáne bıliktiń osy din dogmalaryna sáıkes qurylǵandyǵy tarıhtan belgili. Alaıda, 1871 jylǵy Parıj kommýnasy memleket pen din arasyn alshaqtatatyn dekret qabyldady. Osy dekretke uqsas 1918 jyly 23 qańtar (5 aqpan) aıynda Keńester Odaǵynyń alǵashqy qabyldanǵan dekreti shyqty. Ol jerde de Memleket pen din arasyn bólip, ony soıalıstik júıe talabyna saı rettegeni málim. Memleket dinnen alshaqtaǵanymen, belgili bir dindi, senimdi ustanatyn adamdardan bas tarta almaıtyny anyq. Dinde de, Konstıtýııada da basty qundylyq – adam. Adamzat qoǵamynda jalpy mádenıet bolsyn, salt-dástúr, memlekettik júıe bolsyn dinı tanym negizinde qalyptasty. Bul dinniń qoǵamdaǵy qyzmetiniń san-salaly ekeniniń aıqyn dáleli. Alaıda, sońǵy ýaqytta álemde memleket pen din arasyndaǵy qaıshylyqtar jıilep ketti. Din atyn jamylǵan teris pıǵyldy aǵymdar da kún sanap kóbeıip, qoǵamdy adastyrýǵa bilek sybana kirisken. Osy memleket pen din arasyndaǵy qarym-qatynastyń kúrdeliligi men mańyzdylyǵyn túsiný úshin fılosofııa ǵylymdarynyń kandıdaty, dintanýshy, mádenıettanýshy Murtaza Bulutaıdyń pikirin bilgen edik.
– Bizdiń memleketimiz ártúrli etnıkalyq toptardyń toǵysqan ortasy. Jáne de kóp dindi zaıyrly memleket. Osydan keıin týyndaıtyn bir suraq, zaıyrly memleket pen din baılanysy qanshalyqty bolý kerek? Jalpy, órkenıetke dinniń yqpaly qandaı boldy?
– Bul aıtarlyqtaı kúrdeli másele. Jalpy, memleket pen qoǵamnyń baılanystaryn retteýdegi áleýmettik salany quraıtyn dinı mádenıettiń ornyn naqtyly jáne tıimdi aıqyndaı bilý, qazirgi kezdegi jer betindegi kóptegen elderdiń ózekti máselesine aınalyp otyr. 1789 jylǵy Franýz revolıýııasy, onyń aldynda 1774 jyly Amerıka Qurama Shtattarynyń el retinde jarııalanýy Batys elderiniń zaıyrlylyqqa bet burýdaǵy ustanymyn naqtylap berdi. Onyń aldynda olar bir myń jyldaı ýaqyt shirkeýdiń bıleýinde bolǵan edi. Hrıstıandyqta, ásirese, katolıızm tarmaǵynda negizgi dinı avtorıtet shirkeý jáne Vatıkandaǵy Papa. Osy dinı ınstıtýt – birjaǵy dinı, bir jaǵy saıası basqarý rólin atqardy. Iaǵnı, shirkeý ol kezde halyqtyń minajat etetin, qulshylyq jasaıtyn orny ǵana emes, ol Eýropa memleketteriniń quqyqtyq júıesin, memleketti basqarý júıesin, saıasatyn túgel aıqyndaıtyn ortalyq avtorıtet bolǵan. Ony bekerge aıtyp otyrǵan joqpyn, sebebi, Batys elderiniń tájirıbesin, osy saıası ınstıtýttar men uǵymdardyń qalaı paıda bolǵanyn naqty saraptap túsinbesek, sizdiń joǵarydaǵy suraǵyńyzǵa naqty usynystar aıta almaımyz. Eýropa halyqtary bir myń jyldan astam ýaqyt shirkeýdiń qysymynyń, bılep-tósteýiniń astynda bolǵan, Eýropadaǵy irili-usaqty memleketter, patshalar, feodaldar t.b. túgeldeı shirkeýdiń taǵaıyndaýymen, shirkeýdiń buıryqtarymen jumys isteıtin. Jáne de shirkeý bıligi 8 ǵasyrǵa jýyq mıllıondaǵan jazyqsyz adamdardy, onyń ishinde kóbisi áıelder, ınkvızıııa sottarynyń úkimimen aıtsa sengisiz azaptaý tásilderimen óltirgen, onyń izi sanadan áli óshken joq. Shirkeý bıligi, ásirese, áıelderge sheksiz tózimsizdik pen qatygezdik tanytty, júzmyńdaǵan áıelderge jádigóılik qyldy, kóripkeldik, baqsylyq jasady dep aıyp taǵyp, qyrdy. Shirkeý ǵylym men bilimniń de jaýy boldy, Brýno, Galıleo sııaqty kóptegen oıshyldardy qýdalap, erkin oılaıtyn adamnyń bárin eretık retinde ysyryp, kápir ne dinnen shyqqan dep jarııalap alyp, zııaly adamdardyń da kóbisiniń túbine jetti. Medıına, hımııa, matematıka, astronomııa, fızıka qatarly kóptegen ǵylymdardyń oqytylýyna tyıym salynǵan. Onyń bárin de shaıtannyń isi, adamzatty azǵyratyn nárse dep qaralaǵan. Shirkeýdiń tyıym salǵan kitaptarynyń uzyn sany on myńdaǵan kitapqa jetken, áli kúnge deıin Vatıkan osy tyıymdaryn resmı túrde alyp tastaǵan joq. Al, Eýropa osy kúngi damyǵan, zaıyrly deńgeıge qalaı jetti? Eýropada 14-15 ǵasyrlarda qaıta jańǵyrý dáýiri bastaldy. Shirkeýdiń azǵyrýymen birneshe ǵasyrǵa ulasqan Sharmyq (Krest) joryqtaryn bilesizder ǵoı, «Ierýsalımdi azat etemiz, Isa paıǵambardyń patshalyǵyn ornatamyz, jer betinde hrıstıandyqty ústem din etemiz», – dep joryqtan-joryq uıymdastyryp, Eýropa elderiniń adamdaryn attandyrǵan. Eýropalyqtar osy sharmyq joryqtary kezinde musylman elderindegi damyǵan mádenıetti, órkenıetti kórip, tań qaldy. Ol kezde, mısaly Andalýsııada (qazirgi Ispanııa), arab patshalyǵy edi; Qurtýba qalasy (qazir Kordoba), Ǵyrnata qalasy (qazir Granada), sonsoń máshhúr Álhamrasaraıy – Algambra. Musylman elderiniń qalalarynda keremet jaqsy záýlim úı qurylystary, kósheler, kárizder, aýrýhanalar, zerthanalar, kitaphanalar, fontandar men basseınder bolǵan. Ibn Haldýn sııaqty, Ibn Rýshd sııaqty, Ibn Hazm sııaqty uly ǵalymdar osy elderde jasady, shyǵys oıshyldarynyń dúnıejúzinde teńdesi joq qoljazbalary kitaphanalardy toltyrdy. Ortalyq Azııada da keremet órkendegen orta qalyptasqan edi. Ál-Farabı babamyz, Ibn Sına, Ál-Bırýnı sııaqty úlken ǵalymdar, oıshyldar tar sheńberde emes, shyn máninde adamzatqa úles qosqan gýmanıst jáne progressıvti oılaıtyn jańalyqshyl ǵalymdar bolatyn. Musylman elderinde fılosofııa keremet damyǵan edi, astronomııa, medıına, hımııa, matematıka ǵylymdary boıynsha kúrdeli zertteý jumystary jasaldy. Musylman elderinde, ásirese, IX-XIII ǵasyrlar aralyǵyndaǵy tórt ǵasyrda oı erkindigi sol kezdegi álemniń basqa elderinen kósh ilgeri edi. Qazirgi musylman qoǵamdaryndaǵy kertartpa da radıkaldy kózqarastar, tar sheńberden shyǵa almaıtyn baǵyttar ol kezde emis-emis boldy desek te olar qoǵamǵa ıelik ete alǵan joq. Senim bostandyǵy, adam quqyqtaryna degen qurmet, mýltıkýltýralızm men plıýralızm qazirgideı jalań uran emes, ómirdegi kúndelikti shyndyq-tuǵyn. Mısaly, ál-Farabılerdiń ustazdary musylman emes, kóbisi hrıstıan, evreı nemese basqa dindegi oqymystylar bolatyn, sol óńirlerdegi burynnan kele jatqan kóne Egıpet, kóne Messopatamııa ǵylymdaryn jalǵastyrýshy ǵalymdar, Arıstotelderdiń, Pıfagorlardyń ejelgi antık dáýirdegi ǵalymdar men oıshyldardyń eńbekterin tasymaldap, keıingi násilderge jalǵastyrǵan ǵalymdar edi. Ol kezde bul musylman, mynaý kápir, mynaý haram degen qazirgi dinı-ıdeologııalyq aǵymdar jıi paıdalanatyn sózder dál qazirgi maqsatta paıdalanylmaǵan. Ol kezde adamdar emin-erkin aralasyp, óziniń oıyn erkin aıta alatyn, jaza alatyn. Musylmandardyń artta qalýy sonaý HIII-ǵasyrdan bastaldy desek, urdajyq aǵymdar men kórsoqyr senimniń de musylman qoǵamdaryn basyp tastaýy da sol ǵasyrdan ústemdik ete bastady deýge keledi. IX-XIII ǵasyrlardaǵy musylman hakimder, oıshyldar barlyq máselelerdi, kerek deseńiz teologııa men aqıda máselelerinde erkin pikirtalasqa salǵan, traktattar jazǵan, kitaptar jazǵan, bir-birlerine jaýap hattar jazyp aıtysqan. Osy pikir bostandyǵynyń, erkindiktiń, zaıyrlylyqtyń bolýynyń arqasynda musylman órkenıeti, qoǵamy damydy, ósti. Al, Eýropalyqtar ǵasyrlar boıy musylman elderine joryqqa attanyp, osynyń bárin kórdi. Árbir jaman nárseniń ishinde bir jaqsy jaǵy bolady, jaqsy nárseniń ishinde jaman jaǵy da bolýy múmkin. Sol sııaqty, osy sharmyq joryqtarynyń bir paıdasy – Batys qoǵamy birinshi ret Shyǵys qoǵamymen tereń baılanysqa tústi. Onyń ar jaǵyndaǵy anaý Úndistan men Qytaıdan kelip, musylmandar arqyly jetildirilgen jańalyqtardy tuńǵysh ret kórip, olar qatty tańyrqaǵan. Mysaly, Egıpettegi qazirgi Kaırdyń ornynda bolǵan Fýstat qalasyna kelip, túnde qalanyń búkil kóshelerindegi jaryq shamdardy kórip, eýropalyqtar qatty tamsanǵan eken. «Bul qandaı zaman, qandaı qoǵam, qalaısha osy musylmandar qatty ilgerilep ketken?» dep oılana bastaǵan eýropalyqtar. Olarda túnde qarańǵy, monshanyń ne ekenin de bilmegen ǵoı! Tazalyq jaǵynan kóp nárseden habardar bolmaǵan. Sondaı ortadan shyqqan halyqtar musylman elderine baryp, aýrýhanalardy, shıpahanalardy, kerýen saraılardy, demalatyn qazirgi qonaqúıler sııaqty demalys keshenderin kórgen. Olar úshin bul qol jetpes jańalyq bolǵan. Qaǵazdy kórgen alǵash ret, buryn qaǵazdy da kórmegen. Odan keıin aýrýlardy emdeýdiń Eýropada buryn-sońdy bilinbegen tásilderin kórgen. Ibn Sınanyń medıınaǵa engizgen jańalyqtary, musylman dárigerlerdiń kóptegen aýrýlardy emdegeni, tipti, ishki aǵzalarǵa, tiske, bastyń qańqa súıegine ota jasaýy… Osyny kórip Eýropa qatty kúızeliske ushyrady da, bir jaǵynan olar silkinis jasap, musylman elderinen bilim men tehnologııany óz elderine tasymaldaı bastady: keıbir eýropalyqtar musylman elderine baryp oqydy, birazy tutqynda boldy, saýda jasady, ómir súrdi degendeı. Solar Eýropaǵa baryp, Shyǵysta keremet órkenıet bar dep jar salǵan. Nátıjesinde «Shyǵystaný» ǵylymy batystaǵy barlyq ýnıversıtetterdegi eń negizgi mamandyqtyń, eń negizgi zertteý salasynyń birine aınaldy ǵoı. Mysaly, Eýropa, Amerıka, myna Reseıdegi akademııalarǵa, eń kóne JOO-daryna baryńyzshy, «Shyǵystaný» fakýlteti ıakı «Shyǵystaný» mamandyǵy mindetti túrde bolady. Olar Arıstoteldiń eńbekterin, oıshyldardyń ejelgi grek tilinde jazylǵan eńbekterin, arabtardyń aýdarmalarynan, arabshadan qaıtadan eýropa tilderine aýdaryp, baryp túsingen. Ol kezdegi shyǵys degenimiz musylman qoǵamy, musylman mádenıeti. Sol shyǵystan alǵan ǵylymı jańalyqtardy paıdalanyp, damytyp, oqyp, ásirese, Italııa sııaqty, Sıılııa, Ispanııa, Franııa qatarly elderde renessans aǵymy bastaldy. Fılosoftar kóterildi, oıshyldar shyǵa bastady, matematıkter shyǵa bastady. Leonardo do Vınchı sııaqty, Magellan sııaqty, Brýno, Galıleo, Kepler sııaqty ǵalymdar sol kezdegi Eýropa halyqtaryna qatty áser etti. Bul barys, bul proess, árıne, shirkeýmen qoǵam arasyndaǵy qaqtyǵysqa ákep soqtyrdy. Sebebi, shirkeý dogmattarymen negizgi kanondyq erejeleri tyıym salǵan nárseler keń tarala bastady. Eýropa elderinde boı kótergen ǵalymdar men oıshyldar shirkeýdi qatty synǵa ala bastady, dinge reforma jasaý kerek degen talaptar jıi kóteriletin boldy. Osy qaqtyǵys XV ǵasyrdan bastap Amerıka men Franýz revolıýııasyna deıin 3 ǵasyr qatty silkinister boldy, tipti, qantógis pen kóp qyrǵyndar da boldy. Shirkeý bıligin ońaıshylyqpen bere qoıǵan joq halyqqa, protestant aǵymdarynyń paıda bolýynyń septigi tıgeni ras. Olar: «Biz, myna, Rım papasynyń jáne katolık shirkeýiniń avtorıtetin moıyndamaımyz, Bıblııany kez kelgen adam oqı alady, Bıblııany kez kelgen tilge aýdarýǵa bolady, ár adam óziniń qulshylyǵyn tikeleı ózi jasaıdy», – dep aıtty, Eýropadaǵy kóptegen halyqtar osy protestanttyq ustanym áldeqaıda ózderine tartymdy, katolıızmnen góri bular kishkene reformashyl, jańalyqshyl, adamnyń abyroıyna qurmetpen qaraıdy degen oıǵa kelip, Vatıkannyń quzyrynan bólinip, ydyraı bastady. Sóıtip, shirkeýdiń avtorıteti men Papanyń qylyqtary suraqqa alyna bastady. Eýropada birneshe ǵasyrda keremet ıntellıgenııa paıda boldy. Sol ıntellıgenııa men aǵartýshylardyń qajyrly eńbeginiń nátıjesi atalmysh Franýz revolıýııasy, jalpy adam quqyqtary deklaraııasy, demokratııalyq basqarý júıesi men zaıyrlylyq ınstıtýtynyń qaıtadan qalpyna kelýi desek bolady. Eýropanyń ustanymyndaǵy «Zaıyrlylyq» degenimiz bir aýyz sózben aıtqanda katolık shirkeýiniń, dinı taptyń memleketti basqarý isine aralastyrylmaýy. Shirkeý memleketten bólek, memlekettiń jumysyna shirkeý aralaspaıdy, memleket te shirkeýdiń ishki jumysyna aralaspaıdy. Sóıtip, Eýropa halyqtary myń jyldan astam ýaqyt qoǵamdy qanap kelgen shirkeýdi bılikten alastatyp, bılikti buqara halyqtyń qolyna ákep bergen. «Demokratııa» degenimiz sol halyqtyń bıleýi. Demokratııalyq júıede máseleni halyq sheshedi. Al, azamattyq qoǵam degenimiz – negizgi zań (konstıtýııa) aınalasynda bas qosqan azamattardan quralǵan qoǵam. Ondaı qoǵamda azamattardyń qaı ulttyń ókili, qaı dinniń ókili bolǵany olardyń azamattyq quqyqtaryn aıqyndaýda sheshýshi ról atqarmaıdy. Sebebi, negizgi zań – «Konstıtýııa» aldynda barlyq azamattar teń. Azamattar Konstıtýııany óz erikterimen qabyldaǵan soń ǵana ol kúshine enedi. Konstıtýııada: «Qoǵamdaǵy qatynastar osyndaı bolady, memleketti basqarý júıesi osyndaı bolady, zań atqarý júıesi osyndaı bolady, memlekettik is atqarý júıesi osyndaı bolady, saılaý osyndaı bolady jáne negizgi memlekettiń máseleleri osyndaı bolady», – dep atalatyn taraýlar bolady. Biraq, eshbir Konstıtýııada, zaıyrly jáne demokratııalyq elderdiń Konstıtýııasynda myna ulttyń ókilderine mynadaı artyqshylyq beriledi, al, ana ulttyń ókilderine mynadaı shekteý qoıylady degendi kórmeısiz. «Pálen dinniń adamdarynyń mártebesi joǵary, ana dinniń adamdarynyń mártebesi tómen nemese sot úkimderin qabyldaǵan kezde ultyna, dinine qarap úkim qabyldaıdy», – degen nárse tappaısyz. Adamzat myńdaǵan jyldar boıǵy tar jol taıǵaq keshýlerden ótip qazirgi demokratııalyq zaıyrly júıege qol jetkizdi. Al, teokratııalyq túzimde qaı din nemese sekta basym bolsa, sol ústem bolady da qalǵandaryn qyspaqqa salady. Zaıyrlylyq osy jaǵynan alǵanda da qoǵamdaǵy áralýandyqtyń saqtalýyna kepildik bere alady….
– Tamyry tereńde jatqan tarıhqa úńiletin bolsaq, eshqandaı halyq dinnen memleketti bólip qaramaǵan. Zaıyrly memleket pen din qatynastarynyń kúrdeliligi men mańyzdylyǵyn túsindirseńiz?
– Bizdiń artqa keıin ketýge haqymyz joq. Artqa shegingen ár adymymyz úshin, ozyp ketken halyqtarǵa jetýge júz qadam alǵa júgirýimizge týra keledi. Sebebi, adamzat qoǵamynyń damý qarqyny qazir, tipti, ólsheýsiz. Sondyqtan, artqa qadam jasaýǵa, burynǵy qatelikterdi qaıtalaýǵa esh haqymyz joq. Eýropa halyqtary bir myń jyl birimen biri soǵysyp edi: franýzdar men nemister, franýzdar men ıspandyqtar, aǵylshyndar men ıspandyqtar, ıtalııandyqtar men franýzdar soǵysty, olar, tipti, óz ishterinde de soǵysa bergen ǵoı. Soǵystarynyń ózi qyzyq atalady: «Otyz jyldyq soǵysy», «elý jyldyq soǵysy», «júz jyldyq soǵysy» dep… HH ǵasyrdaǵy eki birdeı dúnıejúzilik soǵysty osy Eýropa bastaǵan joq pa?! Myń jyl birimen biri soǵysyp kelgen Eýropa sońynda soǵysqannan túk te paıda joq ekenin túsindi. Joǵaryda aıtyp óttik qoı, qazirgi jetistikter ońaıshylyqpen kelgen joq dep. Sol sııaqty myń jyldyq shirkeý bıliginen soń zaıyrly demokratııalyq túzim paıda bolsa, myń jyldyq soǵystardan keıin Eýropa Odaǵy paıda boldy. Qazirgi jahandaný dáýirinde Eýropa 30-40 el bolyp bólek-bólek bolatyn bolsa utpaıdy, myna túrimizben álemdegi básekelestikke tótep bere almaımyz, sondyqtan, bas qosaıyq, kúsh biriktireıik dep uıǵarysty olar…
AQSh-tyń jalpy ishki ónimi 18 trıllıon $, Qazaqstandiki qatelespesem 200 mıllıard $. Germanııanyń jalpy ishki ónimi 3,5 trıllıon $-dan asady. Franııaniki 2,5 trıllıon $. Já, Eýropa elderi birikkende jalpy ishki ónimderi 20 trıllıon $ bolady, kórdińiz be ekonomıkalyq kúshtiń ulǵaıýyn. Eýropa elderi tutastanatyn bolsa, olar Amerıkadan kúshti bolady, áıtpese, árqaısysy kishigirim bir el bolyp qala beredi. Birikkende olardyń satyp alý jáne satý kúshi joǵary bolady, óndirisin bazarlaý kúshi joǵary bolady, sonsoń, árıne, áskerı kúshi joǵary bolady. Álbette, osynshama kóp memleketti, tildi, konfessııany biriktirý ońaı emes. Franııa, Germanııa sııaqty elderdiń halqy protestant pen katolık bolyp bólinedi. Soǵystyń jaralaryn jazý, ekonomıkany qalpyna keltirip, ıntegraııalyq proesterdi tıimdi júzege asyrýǵa jarty ǵasyr ýaqyt ketken. Kórip otyrsyz ba, Eýropadaǵy órkenıetti orta, zaıyrly qoǵam ózdiginen qalyptasqan joq, onyń sebepterin joǵaryda qysqasha aıttyq. Eshkimniń dinine, ultyna bola quqyqtary taptalmaıdy. Mysaly, musylman elderinen bas saýǵalap, Eýropaǵa ımmıgrant bolyp nemese «gastarbaıter», ıaǵnı, jaldamaly kúsh retinde baryp qonystanǵan adamdardyń ishinen shyqqan qanshama joǵary laýazymdy adamdar bar: Anglııa parlamentindegi musylman depýtattar, «ser» ataǵyn alǵan musylmandar bar. Germanııada, mysaly, «Býndestag» federaldy parlamentte depýtat bolǵan túrikter bar, tipti, eń úlken partııalardyń biriniń teń tóraǵasy da bar. Aıta bersek, Franııada, Gollandııa, Danııa t.b. elderinde mınıstr, qala ákimi laýazymyna deıin kóterilgen kelimsekter bar. Erkin oılaý bostandyǵy, adam quqyqtarynyń jan-jaqty saqtalýy, ár adamnyń óziniń ultyna, dinine, shyqqan tegine, ortasyna qaramastan quqyqtarynyń múltiksiz saqtalýynyń arqasynda turaqtylyq, senimdilik paıda bolǵan, árıne, ondaı ortada ekonomıka da tez damıdy, gúldenedi ǵoı. Franııa, Anglııa, Germanııa sııaqty memleketterde qazirgi tańda ımmıgranttar, kelimsekter kóp, halyqtyń 10%-dan astamy solar. Konstıtýııa arqyly negizgi quqyqtardy ornatýmen qatar, múmkindiginshe, jalpyǵa ortaq adamı qundylyqtar negizinde áreketti jalǵaǵan da durys. Árıne, pikir alýandyǵy bola beredi, bir otbasynyń ishinde de ákesi men balasynyń oıy basqasha bolýy múmkin. Mine, zaıyrlylyq pen demokratııanyń abzal qasıeti sol basqasha oılaıtyn, ózgeshe kózqarastaǵy nemese senimdegi nemese saıası baǵyttaǵy adamdarǵa qaýipsizdik quqyǵyn beredi, olardyń quqyqtaryn aıaqasty etkizbeıdi, syılatqyzady. Eń basty maqsat – izgilik, ne nárse de qoǵamǵa jaqsylyq ákelýi tıis, adamdardyń bir problemasyn sheship, ómirdegi júgin jeńildetip, ýaıym-qaıǵysyn azaıtýy lázim. Din de solaı! Eger, dinı senim, din ınstıtýty, din álemi, din ómiri, dinı ustanymdar qoǵamymyzǵa jaqsylyq ákelip, qoǵamǵa turaqtylyq ákelip, qoǵamǵa beıbitshilik pen tynyshtyq ákelip, sol dinı senim men ustanymdardy nasıhattaý arqyly qoǵamdaǵy problemalar azaıyp, azamattar qabaǵyn shytpaı, baqytty bolyp, qýanyshty bolyp, shat-shadyman ómir súretin bolsa onda ol durys din degen sóz. Iaǵnı qandaı bir dinniń, senimniń durys pa durys emes pe, qoǵamǵa paıdasy bar ma, joq pa, qoǵamǵa zııany bar ma degendi anyqtaý úshin eshbir teologııalyq kitaptyń betin ashýdyń, eshbir daý-damaıǵa urynýdyń qajeti de joq. Sol din nemese senim júıesi eger tatýlyq týdyrsa, halyq arasyndaǵy qarym-qatynasty jaqsartyp, adamdar birin-biri syılap, birin-birine keshirimmen qarap, jaqsy jumys istep, eńbekke baýlysa, jemqorlyq, urlyq-qarlyq, qylmys degender bolmaı, jurt senimdilikte júrse, dúnıe-múlkine eshbir qııanat bolmaı, bala-shaǵam soǵysqa attanyp kete me eken alańdamaı, qyzymdy erteń kóshede bireý urlap alyp kete me eken dep ýaıymdamaı júrse ol din qoǵamǵa paıdaly degen sóz. Ár júıe sııaqty zaıyrly-demokratııalyq júıeniń de álsiz tustary bar. Óıtkeni, osy keńshilikti jáne demokratııalyq ınstıtýttar men múmkindikterdi paıdalanyp, bılikti tartyp alýǵa umtylatyn kúshterdiń paıda bolýy da múmkin…
– Ózińiz de bilesiz, Parıj kommýnasynyń 1871 jylǵy dekretiniń birinshi tarmaǵynda dindi, shirkeýdi memleketten bólip tastaǵan. Osy rette, Sizdiń oıyńyzsha, dinniń memlekettiń saıasatyna aralasýy durys pa?
– Dindi qoǵamnan alyp tastaı almaımyz. Dinniń qoǵam músheleri arasyndaǵy baılanystyrýshy rólin joqqa shyǵara almaımyz. Biraq, osy kúsh, quddy atom qýaty sııaqty durys baǵytta paıdalanylsa paıdaly, teris maqsatta paıdalanylsa zııandy bolary haq. Mysaly, elimizde salaýatty ómir súrý saltyn dáriptep jatyrmyz, nege? Salaýatty ómir arqyly durys tamaq iship, jaqsy qorektenip jáne sportpen aınalysyp, paıdaly nárselerdi jasaý arqyly densaýlyǵymyzdy jaqsartamyz. Demokratııalyq-zaıyrly qoǵamnyń eń bir artyq tusy da, onyń myqty da álsiz tusy onyń mol bostandyǵy men erkindiginde. Zaıyrly qoǵamda qandaıbir dinniń nemese dinı ınstıtýttyń memleket bıligin qolyna alýyna ruqsat etilmeıdi. Al, zaıyrly memleket – qoǵamnyń jaýy emes, ol dinniń jaýy emes, dindi qurtý kerek degen maqsaty joq onyń. Sovet Odaǵy kezinde ásireshil urda-jyq ateızm boldy ǵoı, din ataýlynyń barlyǵyn qurdymǵa jibergisi kelgen, zaıyrlylyq ondaı emes. Zaıyrlylyq aıtady: «men dindi joqqa shyǵarmaımyn, din bar, dinge qurmetpen qaraımyn, biraq sheksiz quqyq degen taǵy joq, meniń quqyǵym, seniń quqyǵyń buzyla bastalǵan jerden toqtaıdy nemese meniń erkindigim seniń erkindigińe nuqsan keltirgenge deıin, qashan men seniń erkindigińe nuqsan keltire bastaımyn onda meniń erkindigim joıylady». Eger, osy ustanym bolmasa onda myqtylar men kúshtiler álsizder men áljýazdardy basyp tastaıdy. Erteń bireýler «biz naǵyz patrıotpyz, biz naǵyz ultshylmyz, biz naǵyz dinshilmiz» dep shyǵady da, bılikti qolyna alǵannan keıin, al, tyıymdar men jazalardy jaýdyra bastaıdy. «Qyz balalardy oqytýǵa bolmaıdy, olardy ysyrap, ol kúná, qyz degen úıde otyrý kerek, ydys jýyp, toqymasyn toqyp, kúıeýiniń qyzmetin jasaýy kerek,onyń ómirge kelgen maqsaty sol!», – degen sózder myna dinshil (!) partııa bılikke kelgeli Túrkııada jıi estiletin boldy ǵoı. Erdoǵan myrza dál osyndaı bet-beınesin osydan 15-20 jyl ashyq kórsetken joq edi, ol qala ákimi, sonsoń premer, sońynda prezıdent taǵyna deıin shyǵyp, bıliktiń barlyq tarmaqtaryn ózine qaratyp alǵan soń basqasha sóıleıtin boldy. Erdoǵan 48-49%-ǵa deıin daýys aldy, sol-aq eken ol demokratııa men zaıyrlylyqty asa kerektenbeıtinin kórsete bastady, tiliniń astynda jatqan dúnıelerdi shyǵara bastady. Sóıtip, Túrkııany Atatúrik ornatqan ulttyq hám zaıyrly demokratııalyq memlekettiń irgesinen alshaqtatyp, birtalaı zańdardy, qolynda kópshilik mandat bolǵan soń, tipti, Konstıtýııany ózgertti, memleketti basqarý júıesin de sońǵy 13 jylda aıtarlyqtaı ózgeriske ushyratty. Osynyń bárin ol demokratııalyq jáne zaıyrly túzimniń múmkindikterin paıdalana otyryp jasady. Zaıyrlylyq, kórip otyrǵandaryńyzdaı, demokratııalyq memlekettiń eń mańyzdy sıpattarynyń biri ári kepili. Sondyqtan, demokratııalyq memleket avtorıtarlyq nemese teokratııalyq elge aınalmasyn desek, azamattardyń sanasyna osy zaıyrlylyq qaǵıdasyn sińire berýimiz kerek, merıtokratııany dáriptep, bıliktiń tarmaqtarynyń bólinýi qaǵıdasyn bultartpaı oryndaý shart. Bılik tarmaqtary bir-biriniń isine qol suqpaıtyny sııaqty adamdardyń jeke ómirlerine de qol suǵýǵa bolmaıdy. Azamattardyń jeke ómiri – olardyń jeke alańy, sol jeke alańǵa, adamnyń óziniń ómir súrý álemine qol suǵýǵa bolmaıdy. Ókinishtisi, dıktatorlyq pen avtorıtarlyq júıeler demokratııalyq zaıyrly qoǵamnyń kemshin tustaryn, álsiz tustaryn sheber paıdalanyp, bılikke kelip otyr. Onyń bir kórinisin, naqtylap aıtqanda «dinniń atyn jamylyp» bılikke qol jetkizýdiń tanymal ádisterin aıta ketelik:
Dinı-saıası ıdeologııadaǵylar 3 «AT»-ty qatar júrgizedi. Birinshi «AT» – jamaǵAT. Jamaǵat degenimiz, dinı-saıası ıdeologııanyń adam resýrstaryn, adam kúshin jınaý, ol úshin qandaı bir dinı baǵytty betperde etip, onmyńdaǵan, júzmyńdaǵan adamdardy soǵan ılandyryp, basyn baılap alady. Ekinshi «AT», ol – qarajAT. Adamdardy belgili bir dinı-saıası ıdealdarǵa jumyldyryp, ózine qaratyp alǵan soń jamaǵat músheleri men jankúıerleri arqyly qarajat jınaıdy. Jamaǵat neshe túrli qarjy kózderine, qurylymdarǵa, buqaralyq aqparat quraldaryna ıelik etýi múmkin, óndiristik mekemelerge, saýda jelilerine t.b. ıelik etýi múmkin. Eń sońǵy «AT» – saıasAT. Adam kúshin jınap alǵan, qarjy kúshin ornatyp alǵan soń jamaǵat endi saıasatqa umtylady, maqsaty bılikke yqpal etý jáne birte-birte bılikti baqylaýǵa alý. Mine, osy úsh «AT» – jamaǵat,qarajat, saıasat, dinı-saıası ıdeologııalyq aǵymdardy márege jetkizetin ush tulpar desek te bolǵandaı. Qaı aǵymdy, qaı jamaǵatty alsańyz da, báriniń uıymdasý jáne taralý ádisi osyǵan uqsas keledi. Já, olar nelikten dindi paıdalandy degen suraqqa kelsek: dinniń magnıt sııaqty kúshi bar, ol adamdardy ózine tartady jáne baǵyndyrýdyń teńdesi joq kúshin bere alady. Zaıyrly demokratııalyq qoǵamda dinge tolyq erkindik berilgen, biraq, osy dinı senim bostandyǵynyń keń aıasyn burmalap, ózderiniń ákki maqsattaryna jetý úshin qanaıtyn dinniń atyn jamylǵan kúshter bar. Mysalǵa, bir aǵymnyń qaramaǵynda 100 myń qoldaýshysy bar deıikshi: onyń ishinde dárigeri bar, zańgeri bar, ınjeneri bar, muǵalimi bar, bazardaǵy saýdageri bar, tizginshisi bar, neshe túrlisi bar. Ol bir saıası kúsh, elektorat. Al, keıbir aǵymdardyń yqpalynda mıllıondaǵan adamdar bar, osydan oılańyz, olardyń memleketke jáne qoǵamǵa yqpal etý kúshteriniń qanshalyqty ekenin. Olardyń ár jerde «adamdary» bar, oǵan qosa olardyń qomaqty qarjysy bar. Mysaly, AQSh-taǵy úlken shirkeýler men halyqaralyq mıssıoner uıymdary mıllıardtaǵan dollarǵa ıelik etedi. Al, demokratııa bolǵan soń kezekti saılaý keledi. Adam sany molaıyp, óz kúshine ózi ábden senip alǵan dinı aǵymdar bir partııanyń quramyna kirýi nemese ózderiniń jeke partııalaryn da ashýy ábden múmkin. Saılaý kezinde saıası partııalar men dinı aǵymdardyń basshylary arasynda kádimgi saıası saýdalasý bastalady. Saıası partııalarǵa ne kerek saılaýda jeńiske jetý úshin, árıne daýys kerek! Partııalar eldegi irili-usaqty jamaǵattardy monıtorıngke alyp qoıǵan, birimen biri shym-shytyryq aralasyp ketken ǵoı, mynalardyń adamdary analardyń ishinde, al, analardyń adamdary mynalardyń ishinde júr… Partııa basshysy nemese ýákili jamaǵat basshysyna (taqsyr, sheıh, pir, ustaz t.b. neshe túrli atalýy múmkin): «Sizdiń qolyńyzda úlken jamaǵatyńyz bar, 500 myń adamyńyz bar, sizdiń bir aýyz sózińiz olar úshin zań. Osy saılaýda bizdiń partııaǵa qoldaý berińiz!», – degende, jamaǵat basshysy da: «Jaraıdy, seniń partııańa bolysaıyn, al, sen maǵan ne beresiń? Bizdiń jamaǵatqa on depýtattyń ornyn beresiń. Erteń úkimetke kiretin bolsań, partııalaryń jeńip, úkimet qoldaryńa ótetin bolsa, 3 mınıstrlikte bizdiń adamdar otyrýy kerek, bizdiń jamaǵatymyzdyń mynadaı mynadaı talaptaryna kómek beresińder», dep, bilim salasyndaǵy, basqa da salalardaǵy ózderine yńǵaıly nárselerdi surap, eki jaq kelisip alady. Saıasat kúshine ıe bolǵan jamaǵat memleketti basqarý salasyndaǵy qurylymdarǵa óz adamdaryn engizedi, oǵan bıliktegi partııa bolysady. Bul jerde bir iri partııa birneshe jamaǵatpen osyndaı etene jaqyn bolýy da ábden múmkin. Túrkııanyń, Mysyrdyń, Pákistannyń, AQSh-tyń saıası partııalarynyń, saılaýlarynyń tarıhtaryn zerdelep kórseńizder, saıasat pen dinniń qanshalyqty qoıan-qoltyq aralasyp ketkenin anyq kóre alasyzdar. Sonymen qatar, qazirgi jıhandaný dáýirinde iri dinı-ıdeologııalyq aǵymdardyń bir eldiń kóleminen asyp tasyp, kóptegen elderge taralyp ketkenin de baıqaı alamyz. Osyndaı halyqaralyq jamaǵattar birneshe eldiń saıasatyna yqpal ete alady, olardyń ózderi iri álemdik kúshterdiń yqpalynda bolýy da múmkin, mine, máseleniń ar jaǵy qaıda jatyr! Al, osy jymysqy da zııandy áriptestiktiń aldyn alý óte kúrdeli másele. Dinı-saıası aǵymdar halyqaralyq kúshterdiń de qoldaýymen demokratııalyq ortany paıdalanyp, bir eldiń bıligine qol jetkizýi múmkin. Osynyń eń naqty mysaldaryn Túrkııa, Mysyr, Saýdı Aravııa sııaqty kóptegen elderden kórýge bolady. Jer betindegi alyp memleketter qol qýsyryp otyrmasy anyq, olar ózderiniń ımperıalıstik ıdealdaryna, álemdiń gegemonııalaryna nuqsan kelýin qalamaıdy, olar da ózderiniń aıtqanyna kónip, aıdaǵanymen júretin saıası tulǵalardy qalyptastyrady nemese sondaı beıimdiligi bar, saıası tulǵalardyń bılikke kelýine qoldarynan kelgenshe yqpal etedi. Buqaralyq aqparat quraldary, ekonomıkalyq tetikter, saıası tetikter, ÚEU t.b. arqyly yqpal júrgiziledi. Olardy kóbinese qarjy ıeleri, olıgarhtar qoldaıdy. Ishki akterlar syrtqy qoldaýsyz saıası armanyna jete almasyn biletini sııaqty, syrtqy kúshter de ishki aktersiz óziniń josparyn iske asyra almasyn biledi. Búginde AQSh sııaqty memleketter halyqaralyq quqyqtyń eń negizgi qaǵıdalaryn belinen basyp, óziniń qoqan-loqqysyn ashyq júrgizip jatyr ǵoı. Mysalǵa, AQSh ózine unamaıtyn nemese aıbat shekken memleket basshylaryn taǵynan taıdyramyn dep ashyqtan ashyq aıtyp, ásirese, Taıaý Shyǵystaǵy elderdegi bılikterdi birinen soń birin aýystyryp, eli men halqyn talan-tarajǵa salyp keledi, sońǵy 30 jylǵa qarasaq jetkilikti. Qanshama mıllıon adam bosqyn boldy, qanshama mıllıon adam jazyqsyz qyryldy. Myna Sırııaǵa qarańyzdar, prezıdent Asadty qulatamyn dep ishki alaýyzdyqty qaırap, qarsylas kúshterdi qoldap, qyrylys otyn tamyzyp jiberdi. Lıvııada Kaddafı qyryqshaqty jyl bılikte turǵan. Ol Amerıkamen tájikelesip, aıaǵynda eli qantógis alańyna aınalyp, ishki janjal bastalyp, ózi de atylyp ketti ǵoı. Týnısııa, Egıpet, Iemen… Ýkraınadaǵy jaǵdaı da uqsas, onyń da halyqtyń daýysymen saılanǵan prezıdenti bar edi. Ol prezıdent Amerıkanyń, Batystyń múddesine qaıshy bolǵannan keıin, ony qulatyp, ol Reseıge qashyp, aıaǵynda Ýkraınanyń ózi jiktelip, qantógis toqtamaı jatyr. Osynyń bári de tragedııa emes pe?! Al, áńgimemizdiń aýanyn qaıyra din men memleket qatynastaryna buratyn bolsaq, joǵaryda atalǵan franýz revolıýııasy men Amerıkanyń memleket bolyp jarııalanýyndaǵy doktrınalarda qarapaıym tilmen aıtqanda dinniń (shirkeýdiń) nelikten memleketten ajyratylyp, bólek qoıylǵanyn durysyraq túsinemiz. Osy doktrına boıynsha din (shirkeý) óziniń sheńberinen shyqpaýy lázim, saıasatqa aralasyp, memleket bıligine qol suqpaýy tıis. Al, qazirgi she?! Arada 230 jyldaı ýaqyt ótkende… Qazir saıasat dinniń yqpalynda da, din de saıasattyń yqpalynda bolyp ketti, bul ekeýi et pen tyrnaqtaı, tonnyń ishki baýyndaı. Amerıkadaǵy prezıdent saılaýynda din saıası maqsatta paıdalanylatyn resýrstyń biri, múmkin eń bastysy. Olar qoldaryna Bıblııa alyp shyǵady, dinı rıtorıkany sheber paıdalanady. Amerıkadaǵy radıkaldy hrıstıan aǵymdary kóbinese Respýblıkalyq partııaǵa qoldaý beredi, bul jasyryn emes. Qarajat ta jınaıdy, daýys ta jınaıdy. Túrkııa, Pákistan sııaqty musylman elderinde dinniń atyn jamylý arqyly, halyqtyń taza dindarlyq sezimderin qanaý arqyly bılikke kelgen partııalar bar. Qarapaıym jurt «Mynaý «Alla» dep turǵan adam ǵoı, Qudaıdyń jolynda júrgen adam ǵoı, bala-shaǵamyzben soǵan daýys bereıik», – deıdi. Osynyń bári zaıyrlylyqtyń qalaısha aıaqasty etilip jatqanyn jáne osy saıası jymysqylyqtyń qoǵam men memleketke ákep jatqan zııandaryn kórsetse kerek…
– Elimizdiń dinı ahýalyna toqtalyp ótseńiz?
– Qazaqstandaǵy demografııalyq jáne dinı-saıası ahýalǵa keler bolsaq. 1991 jyly táýelsizdigimizdi jarııalaǵan kezde, Qazaqstanda qazaqtar ǵana bolǵan joq, musylmandar ǵana bolǵan joq. 1993 jylǵy alǵashqy Konstıtýııa qabyldanǵanda jáne 1995 jyly qabyldanǵan qazirgi Konstıtýııany qarasańyz demografııalyq kórsetkishter múldem basqasha edi. 1991 jyly Qazaqstanda qazaqtar qatelespesem shamamen 43% boldy. Al, qazir qazaqtar 69%-ǵa kóbeıdi. Jer betinde bir ǵana ulttan, bir ǵana dinnen quralǵan memleket kemde-kem, tipti joqtyń qasy. Izraıldi alatyn bolsańyz, Izraıl evreı memleketi degen aty bolǵanymen, halqynyń 30%-ǵa jýyǵy arabtar, musylmandar jáne evreılermen nekelengen basqa ult ókilderi, onyń ishinde ózimizdiń qazaqtar da bar. Dúnıejúziniń qaı elinde evreıler tursa solardyń urpaqtary kóship kelgen, sonsoń olar ózderimen birge áleýmettik máselelerdi, dinı máselelerdi alyp kelgen. Syrtynan qarasań ol birtutas, ánsheıin tek evreı eli sııaqty kórinedi, biraq, tereń úńilseńiz onda da kontrast bar ekenin kóresiz. Saýdı Aravııa patshalyǵyn alatyn bolsaq, ol 100% musylman eli degenmen, ol da ishinde bólinedi. Sýnnıtter jaǵy basym bolǵanymen keıbir aımaqtarda shııtter shoǵyrlanǵan. Olardyń da ishki máseleleri jetip jatyr, kelimsek jumysshylar kóp. Sýnnıt jaǵyndaǵylar da dástúrli hanbalıt mázhábyndaǵylar men radıkaldy salafıt baǵytyn ustanatyndar bolyp bólinýde. Túrkııany da kóptegen etnostardan quralǵan, onyń bári túriktekti emes. Sondyqtan, Qazaqstan Túrkııanyń nemese Eýropanyń jolyn nemese basqa bir eldiń jolyn aına qatesiz qaıtalaımyz desek, qatelesemiz. Sebebi, Eýropanyń máseleleri ózine tán, ol bizde joq. Týrkııanyń óziniń ortasy, óziniń aınalasy, óziniń geo-saıası jáne geo-ekonomıkalyq konıýktýrasy bizden bólek. Din máselesine kelgende Qazaqstan óziniń ózindik jolyn ustanýy kerek edi. Biz 1991 jyly jeltoqsan aıynda táýelsizdikti jarııaladyq ta 1992 jyldyń aqpan aıynda, ıaǵnı bar joǵy eki aıdyń ishinde «Dinı senim bostandyǵy jáne dinı birlestikter týraly» zańdy qabyldap jiberdik, táýelsiz eldiń eń alǵashqy zańynyń biri retinde! Alýan túrli dinı aǵymdardyń Qazaqstanǵa kelýine, úgit-nasıhat jasaýyna osy bir kemtar zańymyz qolaıly orta týǵyzdy. 1990-jyldardyń basynda, ásirese 1991-1994 jyldary Qazaqstannan shetelge baryp kelgenimde ushaqtardyń ishi tolǵan mıssıonerler men eriktiler ekenin kórip, tań qalýshy edim. Ushaqtardyń ishi tolǵan Amerıkalyq, Eýropalyq mıssıonerler, «Beıbitshilik korpýsy», «Meıirimdilik korpýsy», yqpal agentteri. Qaı jerge barsań osylar, quddy ıesi joq bir elge kelip, ıelik etip, aqyl aıtyp otyrǵandaı. Almatynyń kóshelerinde qaptaǵan mıssıonerler edi, teatr zaldary, ýnıversıtetterdiń zaldary, stadıondar olarǵa beriletin, tipti, birneshe TV-arnasynan kádimgi mıssıonerlik habarlar taratylatyn, sheteldegi mıssıoner telearnalarynan retranslıaııa jasalatyn. Osyny kórgen musylman elderi de qalysa ma?! Túrkııadan, Arabııadan, Egıpetten, Irannan, Pákistannan aǵymdar keldi. Olarǵa «sen kimsiń?» degen joq, bári shetinen halyqty úgittep, shetinen alyp ketti. Bir jaǵynan zańymyz osal bolsa, ekinshi jaqtan olarmen taıtalasqa túsetin ózimizdiń ǵalymdarymyz, saýatty dintanýshylarymyz bolǵan joq. Búgin sonyń zardabyn kórip turmyz ǵoı. Esesine, elde ekonomıkalyq daǵdarys, Keńes odaǵy qulap, ekonomıka byt-shyt. Jas memleket halyqty qalaı toıǵyzamyz, sý-gaz-elektr qýaty, janar-jaǵarmaı, nan, et, sút t.b. negizgi tutyný taýarlaryn qalaı qamsyz etemiz dep júrgen edi. Ol kezde Keńes odaǵynan qalǵan zańdar birneshe jyl qoldanysta boldy ǵoı. Álqıssa, bizdiń jas memleketimiz táýelsizdiktiń alǵashqy10 jylyn reforma ústine reforma, jańa zańdardy qabyldaý, egemendi memlekettiń negizin qalaý, shekaralaryn bekitý, aqshasyn shyǵarý, áskerin jasaqtaý sııaqty aýqymdy sharalardy qoldanýǵa jumsady. Sol kezdegi basymdyq, shekaralardy, halyqty, aýrý-syrqaýdan, ishki búlikterden, apattardan saqtap qalý boldy. Osy «shuraıly» ortany mıssıonerler men kelimsek dinı aǵymdar óte tıimdi paıdalandy. Aýrý da solaı ǵoı! Mysaly, vırýstar men mıkrobtar ımmýnıtettiń álsizdigin paıdalanyp denege kiredi emes pe?! Adam denesindegi qorǵanys júıesiniń bir jerinen sańylaý tapsa boldy, sol jerden kiredi. Sodan keıin deneni qurtady! Myna zııandy dinı aǵymdar da týra sondaı vırýstarǵa uqsaıdy. Táýelsizdiktiń alǵashqy jyldarynda memleketimizdiń ımmýnıteti áli kúshti bolǵan joq edi, vırýstarǵa qarsy ekpemiz de bolmaı qaldy. Aýrýdy jeńý úshin aldymen vırýsty, mıkrobty joıý kerek. Vırýsty joımasań, aýrý joıylmaıdy. Deneniń ımmýnıtet kúshin joǵarlatý kerek te, qaı vırýs ekenin anyqtap, jaqsylap taldaı otyryp, vırýsqa qarsy antıvırýs paıdalaný kerek. Bir kezderi kóshede, bazarda basyp júre almaýshy edik qoı, páterlerdiń esigin qaǵyp, kitap taratyp, almasań da seni suraqqa alatyn: «Mazalamańdar, meniń óz dinim bar, Qudaıym bar», – deseń de ketpeıtin. Sol kezde vırýsqa qarsy antıvırýstarymyz bolmaı qaldy. Qaıta syrttan kelgen aǵymdarǵa jasyl baǵdarsham jaǵylyp, esikter ashylyp, eń bir gýmanıst, eń bir tolerantty, eń bir lıberaldy elge aınaldyq. Mıssıonerlerdiń dúnıejúzinde shtab-páterleri bar, qoldarynda mıllıard qarjy bar, adam kúshi bar. Men erteń ne isteımin, qalaı kún kóremin, qaıda turamyn dep oılamaıdy, olar. Olardy tehnıkamen qamtamasyz etedi, aqshamen qamtamasyz etedi, turatyn jaımen qamtamasyz etedi, barǵan elinde qoldaýmen qamtamasyz etedi. Din taratýshylar, jaqsy kıingen, astynda kóligi bar. Qaıda jumys isteıdi? Naýbaıhanada jumys isteı me? Joq! Injener me? Joq! Qalaı kún kóredi? Eshkim ony surastyrmaıdy. Tańerteńnen keshke deıin isteıtini tek qana sóıleý, jınalystan jınalys, radıoǵa barady, televıdenııaǵa barady, halyqty jınaıdy, solarǵa aqyl aıtady, kósemsıdi, pýblıkaııalary daıyn turady. Arnaıy úgit-nasıhat qaǵazdary taratylady, vıdeomaterıaldar, ınternet saıttary arqyly adamdardyń mılaryn aınaldyrady, sanasyn ýlaıdy, óziniń dinine kirgizedi. Kirgizgennen keıin jaqsylap paıdalanady. Ol adam bir jerde jumys isteıdi. Sóıtip tapqan tabysynyń 5%, 10%, 15%, 20%-yn joq demeı, sol aǵymǵa ákelip berip otyrady. Sosyn, ol adam taǵy da ózi sııaqty adam taýyp, sol aǵymǵa qosady. Onyń barlyǵyn dinı aǵymdar saýap jınaısyń dep túsindiredi,bireýler «jıHad» dep túsindiredi, Qudaı jolynda jasaǵan eńbegiń dep túsindiredi. Adamdardy ne arqyly jınaýǵa bolady? Adamdardy qazir sport arqyly jınaýǵa bolady. Mysaly, bir sport salasyna, fýtbol deseńiz 100 myń adamdy jınaı alasyz stadıonǵa. Mýzyka, konertke shaqyrasyz mysaly, 50 myń, 100 myń adam jınalady deıik. Sport pen mýzykanyń jankúıerlerin alǵanda birneshe mıllıonǵa jetkizýge bolatyn shyǵar. Biraq bárinen de kúshti, bárinen de yqpaldysy osy din. Dinmen mıllıon, 100 mıllıon, mıllıardtaǵan adamdy baqylaýǵa ala alasyz. Al, Qazaqstannyń syrttan kelgen musylman jáne musylman emes dinı aǵymdarǵa, mıssıonerlerge qarsy qoıatyn ózindik brendi bolǵan joq, balama usynysy bolǵan joq. Iaǵnı, Qazaqstan halqynyń, Qazaqstan memleketiniń, Qazaqstan azamatynyń, dinge degen kózqarasy qalaı bolý kerek, memleketke kózqarasy qandaı bolýy kerek degende mardymdy nárse aıtylmady. Qazaqstannyń ýnıtarlyq tutastyǵy prınıbine saı jańasha bir dúnıeni, ulttyq ıdeologııany usynýǵa bolmas pa edi? Bul jerde bir ýnıkaldy tujyrym, doktrına, bir saıası tuǵyrnama jasalýy kerek edi. Onyń negizgi maqsattary: birinshiden– Qazaqstannyń memleket retinde tutastyǵyn saqtaý; ekinshiden– Qazaqstan qoǵamyndaǵy ishki tatýlyqty, azamattar arasyndaǵy tatýlyqty qamtamasyz etý, nyǵaıtý; úshinshiden, Qazaqstan azamattarynyń qandaı bir radıkaldy, ekstremıstik, saıası-dinı ıdeologııalardyń jeteginde ketýine tosqaýyl qoıý. Qazaqstannyń zaıyrly memleket retinde qalyptasýyn jáne zaıyrlylyq prınıpin muqııat qorǵanysqa alatyn, saıası-quqyqtyq mehanızmderdi tıimdi júzege asyrý maqsattary bolýy shart. Al, biz bolsaq kerisinshe, qaı din kelem dese kelińder, esigimiz ashyq dep urandattyq.Sóıtip, olar jappaı Qazaqstanǵa keldi, oqý oryndaryn ashty, ádebıetterin alyp keldi. Esesine, bizdiń azamattar, jastarymyz, uldarymyz, qyzdarymyz Túrkııaǵa, Egıpetke, Arab elderine baryp oqydy. Pákistan men Malaızııaǵa bardy. Baryp ta jatyr, qazir. Amerıkada oqyp jatyr pálenbaı myńdaǵan jastar. Eýropada oqyp jatyr. Osylar sol elge barǵanda kimdermen aralasyp jatyr, kimderdiń yqpalynda júr? Olar sol elden elimizge qaıtqanda joǵaryda atalǵan qaǵıdalarǵa berik azamattar bolyp kele me, joq, áıteýir, árqaısysy bir-bir aǵymnyń, bir-bir dinniń, bir-bir ıdeologııanyń kádimgi belsendi ýaǵyzshysy bolyp kele me? Aıtyp otyrmyn ǵoı, bizdiń ımmýnıtetimiz bolmaýy saldarynan biz syrtqy elementterdi, zııandy elementterdi bylaısha aıtqanda, saýda tilimen aıtatyn bolsaq, arzan da sapasyz taýarlardy ózimizdiń ishki bazarymyzǵa erkin kirgizip aldyq. Endi, qazir ajyrata almaı otyrmyz qaısysy durys, qaısysy teris. Jastarymyz sanalary taza, olardy «shıkizatqa» uqsatatyn bolsaq, shıkizattarymyzdy qalaı bolsa solaı jiberdik, al, olardy sheteldegi mıssıonerler óz qalaýlary boıynsha «óńdep» ózimizge qaıta jiberdi. Zaıyrlylyq prııpterinen aýytqýymyz saldarynan jáne zaıyrlylyq pen demokratııa degendi sheksizdik, baqylaýsyzdyq jáne sheksiz bostandyq retinde qabyldaýymyz saldarynan, memleketimizdiń ýnıtarlyq sıpatyn qorǵaýda qajetti sharalardy der kezinde qoldanbaýymyz saldarynan qazir óte kúrdeli jaǵdaıǵa dýshar bolyp otyrmyz.Din jaǵyn alatyn bolsaq, qaı dinge senemiz degen suraq jıi estiletin bolyp ketti. Bir musylmandyqtyń ózi qazir pálenbaı aǵymǵa bólinip ketken, eki dindar, eki molda bas qossa daý bastalady. Aǵymdar bir-birine ólerdeı ósh. Ár dinı aǵym ózin taza joldamyn, týra joldamyn, haq jolyndamyn, qalǵandarynyń bári teris jolda dep aıtady. Birimen-biriniń aman sálemi joq. Ol jetpegendeı radıkaldy-ekstremıst aǵymdardyń sońynan ketken júzdegen jastar, áıel, bala-shaǵasymen basqa elderde soǵysyp jatyr. Osydan 15-20 jyl buryn dabyl qaqqanbyz, biraq, ókinishtisi osy máselege laıyqty dárejede mán berilmedi. Qazirdiń ózinde naqty sharalar qoldanylyp jatyr dep aıtýǵa erte sııaqty. Qoldanylyp jatqan sharalar bolsa jetkiliksiz…
– Aǵa, endi qorytyndy suraq. Álemde oryn alyp jatqan dinı ahýaldardyń memleketimizdiń áleýmettik-psıhologııalyq ómirine yqpaly qandaı? Din týraly, dálirek aıtsaq, Islam dini týraly túsinigimiz jetkilikti deńgeıde dep aıta alamyz ba? Dinı shıelenisterden shyǵýdyń joly qandaı?
– Bizge eń aldymen zaıyrlylyqty durys túsiný kerek, durys túsindirý kerek. Sonsoń, bizge ne kerek? Bizge, Qazaqstanǵa, tynyshtyq kerek, árbir adamǵa, qaı ulttyń ókili bolsyn, qaı etnostyń adamy bolsa da, tańerteń jumysyna baryp, jumysyn istep, óziniń adal eńbegimen, keshke úıine kelgende bala shaǵasynyń qasynda tynysh shaı-tamaǵyn iship, táýba dep jastyqqa basyn tıgizip, bir erkin uıyqtap, elim aman bolsyn, memleketimiz jaqsy bolsyn dep, osy eldi biz qalaı damytamyz, qalaı kórkeıtemiz, qalaı ony aýqatty da qýatty elge aınaldyramyz degen oımen ǵana sharshap, sol oımen ǵana áreket etip, memlekettiń damýyna ár adam óziniń adamı kapıtalyn engizý arqyly áreket jasaýy kerek. Mine, memleket azamattardy osyǵan uıymdastyrý kerek, osyǵan baýlý kerek. Bizde musylmanshylyqtyń eń bir qatigez formalary, eń bir keritartpa túrleri qaıta keń nasıhattalyp jatyr. Qazaqstanda jańaǵy ál-Farabı, Ibn Sına, ál-Bırýnı sııaqty ǵalym babalarymyzdyń, progressıvti oılaıtyn oıshyldarymyzdyń musylmandyǵyn nasıhattap jatqan joqpyz. Onyń ornyna HII-HIII ǵasyrlardan beri qaraı paıda bolǵan dinı-saıası aǵymdardyń nasıhattalýy kúshtirek bolyp jatyr. HHI ǵasyrdyń adamyn5-6 ǵasyr artqa ketýge shaqyratyn aǵymdar kóbirek kórinip júr. Ondaı tájirıbe basqa elderde de bolǵan, sony nege eskermeımiz?! Aıtalyq,biz Túrkııanyń jolyn, baǵytyn tańdadyq deıik. Onda bizdiń osydan 20-30 jyldan keıin qandaı memleketke, qandaı elge aınalatynymyzdy kórý úshin,sáýegeı bolýdyń keregi joq, qazirgi Túrkııanyń jaǵdaıyna qaraý jetkilikti. Olardyń da jaǵdaıy máz emes, separatızm degen sharyqtap tur, dinı aǵymdar bılikke jarmasyp alǵan, neshe túrli tarıqat, neshe túrli jamaǵat, syrtqy kúshterdiń yqpaly joǵary… Kún saıyn Túrkııa kúl parshaǵa aınalady, neshe túrli federatıvtik okrýgterge bólinedi, kúrdter bylaı shyǵady, analar bylaı shyǵady degen áńgimeler aıtylýda. Dinı turǵydan alsaq, zaıyrlylar men sharıǵat jolyndaǵylar arasyndaǵy qaqtyǵys, ásker men basqasy, dinı aǵymdardyń óz ishindegi qaqtyǵys t.b. Qazir Erdoǵan men Gıýlenshiler qaqtyǵysyp jatyr, árqaısysynyń prokýratýrada, áskerde, polıııada, bilim berý salasynda t.b. toptary bar, qoldarynda gazetter men TV-arnalary, bir-birin qaralap, jamandaýmen, joıýmen álek. Túrkııanyń qazirgi jaǵdaıy bizderge ǵıbrat bolýy kerek, óıtkeni, onda sońǵy 2-3 jyl kóleminde eki dinı aǵym birimen biri shaıqasyp, memlekettiń kúlin kókke ushyryp jatyr. Prezıdent Erdoǵan ateıstermen kúresip, shaıqasyp otyrǵan joq, kerisinshe ózi sııaqty dinshil, bes ýaqyt namazyn qaza etpeıtin Fethýlla Gıýlenniń ózimen, onyń aǵymymen shaıqasyp jatyr. Demek, biz eger Túrkııanyń jolymen júretin bolsaq, osydan 20-30 jyldan keıingi Qazaqstan qazirgi Túrkııa sııaqty bolmaq. Al, Egıpettiń jolyn tańdasaq, onda Qazaqstannyń bolashaqta qandaı el bolaryn kórgimiz kelse, búgingi Egıpetke qaraıyq, endeshe. Halqynyń 80 paıyzǵa jýyǵy saýatsyz, ash-jalańash, eshbir ekonomıkalyq kúshi joq. 90 mıllıon halqy bar Egıpettiń jalpy ishki ónimi 17 mıllıon halqy bar Gollandııadan 4 ese kishi. Al, Saýdı Arabııanyń jolyn tańdaıtyn bolsaq, ondaǵy baskeser de urdajyq aǵymdardy ne isteımiz?! Qazirgi Saýdı qoǵamynda erkekter qalaı ómir súredi, áıelder qalaı ómir súredi, qoǵam qalaı qalyptasqan, saıasaty qalaı júrip jatyr, saýattylyq deńgeıi qanshalyqty, osylarǵa bir sát zer salsaq ta jetkilikti. Al, myna Pákistan men Aýǵanstan musylmandarynyń baǵytyn alamyz desek, onda qandaı elge aınalatynymyzdy kórý úshin búgingi Pákistanǵa, Aýǵanstanǵa qaraý jetkilikti. Osylardyń eshqaısysynyń jolyn qýyp Qazaqstan órkenıetti, saýatty, myqty, damyǵan, zaıyrly-demokratııalyq, áleýmettik qoǵamǵa aınalmaıdy. Bul múmkin emes. Árıne, bular bizge týysqan halyqtar, baýyrlas halyqtar, bir dinniń, bir mádenıettiń shebinde turmyz, olarmen múmkindiginshe jaqyn qatynasta bolaıyq, tatý bolaıyq, saýda-sattyǵymyz júrsin, baýyrlastyq qatynastarymyz damı bersin, meniń oǵan eshqandaı qarsylyǵym joq. Biraq, Qazaqstan óziniń jolymen júrýi kerek dep oılaımyn. Joǵaryda atalǵan prınıpter negizinde ishki tutastanǵany, birikkeni abzal. Ol jerde biz dinniń jaǵymdy rólin, konstrýktıvti rólin paıdalanýymyz jón. Biraq, eshqashan da dinniń belgili bir saıası toptardyń nemese syrtqy kúshterdiń quralyna aınalýyna jol berilmeýi kerek. Áıtpese, óte qıyn jaǵdaı bolady, Sırııa, Iraq, Aýǵanstan, Pákistan, Túrkııa, Lıvııa, Iemen, Egıpet, Iran senarııleri qaıtalanýy múmkin. Bul elderde osyndaı qantógisti kóremiz dep oılamaǵan shyǵar. Aýǵanstanǵa qarańyzshy, 36 jyl boıy soǵys órtin óshire almaı keminde 5 ǵasyr artqa ketti. Sırııa qandaı el edi?! Osydan birneshe jyl buryn ǵana elbasy baryp, Damaskide ál-Farabı babamyzdyń beıitin ashyp, sultan Beıbarys babalardyń kesenelerin ashyp edi ǵoı. Qandaı keremet, halqy degen eshkimniń isinde sharýasy joq otyrǵan el edi. Qazir byt-shyt, qalalar jermen-jeksen, halqy bosqyn. Osy elder qashan turaqtylyqqa qol jetkizedi, belgisiz. Olar saıası turaqtylyqqa qol jetkizgennen keıin, qıraǵan qalalardy, ınfrastrýktýralardy, joldardy, kópirlerdi, aýrýhanalardy qaıtadan salýǵa taǵy da keminde 50 jyl ketedi ǵoı! Bul osy elder álemdik qaýymdar kóshinen bir ǵasyr artta qaldy degen sóz. Sondyqtan, biz osynyń bárin sarapqa salýymyz shart. Qaı jerden bizge qaýip tónýi múmkin, qaı jerden bizge nuqsan tııýi múmkin, ishki turaqtylyǵymyzǵa zııan keltiretin faktorlar qaısylary, olarmen qalaı kúresemiz t.b. máseleler boıynsha ulttyq strategııamyz bolýy kerek. Sonyń bárin sarapqa salyp, memleket der kezinde toıtarys berip turýy kerek. Buǵan Qazaqstandaǵy barlyq azamattar múddeli, báriniń quqyqtary teń, armany ortaq. Árbir azamat osy eldiń damýyna, gúldenýine, onyń ishki qaýipsizdigi men syrtqy qaýipsizdigin qamtamasyz etýge óziniń úlesin qosatyn bolsa ıgi. Azamattardy osy sanamen tárbıeleýimiz kerek, búkil memlekettik júıe osyǵan negizdelýi kerek. Memlekettiń ımmýnıteti myqty bolýy kerek. Myna syrttan kirgen kelimsek aǵymdarǵa qarsy qoldanatyn bir balama usynysy bolý kerek. Ol áli bizde joq. Mynaý qazaqtyń dástúrine jat aǵymdar qalaısha birinshi orynǵa shyǵyp ketti? Nege? Óıtkeni, ózimizdiń dinı ustanymymyzdy zamanaýı turǵydan, qoǵam múddesi turǵysynan aıqyndap, anyqtap bere almadyq. Ásirese, azamattardyń zaıyrlylyq sanasyn qalyptastyryp, zaıyrlylyqty durys túsindirip, árbir azamattyń zaıyrlylyqty paıdalanýyna jáne qorǵaýyna qajetti jaǵdaı jasalýy kerek. Sol kezde syılastyq bolady. Qazir barlyq aǵymdar birimen-biri janjalda, ondaı qoǵamda tynyshtyq pen bereke bolmaıdy ǵoı. Eger, memleket sál álsirep, kishkene shańyraǵy shaıqalsa, Qudaı betin aýlaq qylsyn, bul aǵymdar qantógiske barýdan da taıynbaıtyn shyǵar. Al, bizge bul kerek pe? Onda myń jyl artqa ketemiz, tipti, táýelsizdigimizdi de saqtaı almaı qalýymyz yqtımal. Kóptegen jastar kim-kóringenniń sońynan ketip, atam qazaq estimegen aǵymdardyń qurbany bolyp, odan eshbir jaqsylyq taýyp otyrǵan joq. Dinı aǵymdarǵa moıynsunǵan adamdardyń otbasylardyń shyrqy ketip, neshe túrli keraǵarlyqtar paıda bolyp jatyr. Qoǵamnyń ishinde kerneý paıda bolyp, psıhologııalyq kúızeliske ushyrap jatqan kún saıyn kóbeıýde. Osy zııandy dinı aǵymdardyń eshqaısysy da qoǵamǵa bir jeńildik, bir baqyt pen qýanysh, sondaı bir toleranttylyq ákep otyrǵany joq. Sondyqtan, munyń bári de qazirgi qoǵamdaǵy ishki qatynastardy odan ári qıyndatyp, eń bastysy sanaǵa buǵaý salyp, adamdardy qulaqkesti qulǵa aınaldyrýmen shuǵyldanýda. Biz qoǵamdy jiktep bólýge negizdelgen «jarylqaýshy», «qutqarýshy» psevdo-ıdeologııalardan esh jaqsylyq kórmeımiz. Bizge Qazaqstan qoǵamyn baýyryna basatyn, búkil Qazaqstan halqyn óziniń perzentindeı kóretin, ógeısitpeı, qushaǵyna alatyn áke memlekettiń, ana memlekettiń dana saıasaty kerek. Sebebi, bárimizdiń múddemiz bir, bir shańyraqtyń astyndamyz, bir týdyń astyndamyz. Osyndaı qıyn-qystaý zamanda qoǵamnyń bir bóligin ǵana jarylqap, qalǵan bóligi ne bolsa, o bolsyn deı almaımyz. Qazaqstannyń ár azamaty biz úshin qymbat. Sol azamattar birinshi kezekte óziniń elin oılaıtyn adam bolsa, Otanynyń bolashaǵyn oılaıtyn bolsa ǵana myqty elge aınalamyz…
Suhbatty júrgizgen
Marjan Sábet,
"Aqıqat" jýrnaly
