مەملەكەت پەن ءدىن اراسىنداعى قارىم-قاتىناس قاي زاماندا بولماسىن ءوز ماڭىزدىلىعىن جويعان ەمەس. سول سەبەپتەن دە، مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ ءدىن قىزمەتكەرلەرىنىڭ قولىندا بولعاندىعى جانە بيلىكتىڭ وسى ءدىن دوگمالارىنا ءسايكەس قۇرىلعاندىعى تاريحتان بەلگىلى. الايدا، 1871 جىلعى پاريج كوممۋناسى مەملەكەت پەن ءدىن اراسىن الشاقتاتاتىن دەكرەت قابىلدادى. وسى دەكرەتكە ۇقساس 1918 جىلى 23 قاڭتار (5 اقپان) ايىندا كەڭەستەر وداعىنىڭ العاشقى قابىلدانعان دەكرەتى شىقتى. ول جەردە دە مەملەكەت پەن ءدىن اراسىن ءبولىپ، ونى سوتسياليستىك جۇيە تالابىنا ساي رەتتەگەنى ءمالىم. مەملەكەت دىننەن الشاقتاعانىمەن، بەلگىلى ءبىر ءدىندى، سەنىمدى ۇستاناتىن ادامداردان باس تارتا المايتىنى انىق. دىندە دە، كونستيتۋتسيادا دا باستى قۇندىلىق – ادام. ادامزات قوعامىندا جالپى مادەنيەت بولسىن، سالت-ءداستۇر، مەملەكەتتىك جۇيە بولسىن ءدىني تانىم نەگىزىندە قالىپتاستى. بۇل ءدىننىڭ قوعامداعى قىزمەتىنىڭ سان-سالالى ەكەنىنىڭ ايقىن دالەلى. الايدا، سوڭعى ۋاقىتتا الەمدە مەملەكەت پەن ءدىن اراسىنداعى قايشىلىقتار جيىلەپ كەتتى. ءدىن اتىن جامىلعان تەرىس پيعىلدى اعىمدار دا كۇن ساناپ كوبەيىپ، قوعامدى اداستىرۋعا بىلەك سىبانا كىرىسكەن. وسى مەملەكەت پەن ءدىن اراسىنداعى قارىم-قاتىناستىڭ كۇردەلىلىگى مەن ماڭىزدىلىعىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، ءدىنتانۋشى، ءمادەنيەتتانۋشى مۇرتازا بۇلۇتايدىڭ پىكىرىن بىلگەن ەدىك.
– ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىز ءارتۇرلى ەتنيكالىق توپتاردىڭ توعىسقان ورتاسى. جانە دە كوپ ءدىندى زايىرلى مەملەكەت. وسىدان كەيىن تۋىندايتىن ءبىر سۇراق، زايىرلى مەملەكەت پەن ءدىن بايلانىسى قانشالىقتى بولۋ كەرەك؟ جالپى، ءوركەنيەتكە ءدىننىڭ ىقپالى قانداي بولدى؟
– بۇل ايتارلىقتاي كۇردەلى ماسەلە. جالپى، مەملەكەت پەن قوعامنىڭ بايلانىستارىن رەتتەۋدەگى الەۋمەتتىك سالانى قۇرايتىن ءدىني مادەنيەتتىڭ ورنىن ناقتىلى جانە ءتيىمدى ايقىنداي ءبىلۋ، قازىرگى كەزدەگى جەر بەتىندەگى كوپتەگەن ەلدەردىڭ وزەكتى ماسەلەسىنە اينالىپ وتىر. 1789 جىلعى فرانتسۋز رەۆوليۋتسياسى، ونىڭ الدىندا 1774 جىلى امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ ەل رەتىندە جاريالانۋى باتىس ەلدەرىنىڭ زايىرلىلىققا بەت بۇرۋداعى ۇستانىمىن ناقتىلاپ بەردى. ونىڭ الدىندا ولار ءبىر مىڭ جىلداي ۋاقىت شىركەۋدىڭ بيلەۋىندە بولعان ەدى. حريستياندىقتا، اسىرەسە، كاتوليتسيزم تارماعىندا نەگىزگى ءدىني اۆتوريتەت شىركەۋ جانە ۆاتيكانداعى پاپا. وسى ءدىني ينستيتۋت – بىرجاعى ءدىني، ءبىر جاعى ساياسي باسقارۋ ءرولىن اتقاردى. ياعني، شىركەۋ ول كەزدە حالىقتىڭ ءمىناجات ەتەتىن، قۇلشىلىق جاسايتىن ورنى عانا ەمەس، ول ەۋروپا مەملەكەتتەرىنىڭ قۇقىقتىق جۇيەسىن، مەملەكەتتى باسقارۋ جۇيەسىن، ساياساتىن تۇگەل ايقىندايتىن ورتالىق اۆتوريتەت بولعان. ونى بەكەرگە ايتىپ وتىرعان جوقپىن، سەبەبى، باتىس ەلدەرىنىڭ ءتاجىريبەسىن، وسى ساياسي ينستيتۋتتار مەن ۇعىمداردىڭ قالاي پايدا بولعانىن ناقتى ساراپتاپ تۇسىنبەسەك، ءسىزدىڭ جوعارىداعى سۇراعىڭىزعا ناقتى ۇسىنىستار ايتا المايمىز. ەۋروپا حالىقتارى ءبىر مىڭ جىلدان استام ۋاقىت شىركەۋدىڭ قىسىمىنىڭ، بيلەپ-توستەۋىنىڭ استىندا بولعان، ەۋروپاداعى ءىرىلى-ۇساقتى مەملەكەتتەر، پاتشالار، فەودالدار ت.ب. ءتۇگەلدەي شىركەۋدىڭ تاعايىنداۋىمەن، ءشىركەۋدىڭ بۇيرىقتارىمەن جۇمىس ءىستەيتىن. جانە دە شىركەۋ بيلىگى 8 عاسىرعا جۋىق ميلليونداعان جازىقسىز ادامداردى، ونىڭ ىشىندە كوبىسى ايەلدەر، ينكۆيزيتسيا سوتتارىنىڭ ۇكىمىمەن ايتسا سەنگىسىز ازاپتاۋ تاسىلدەرىمەن ولتىرگەن، ونىڭ ءىزى سانادان ءالى وشكەن جوق. شىركەۋ بيلىگى، اسىرەسە، ايەلدەرگە شەكسىز توزىمسىزدىك پەن قاتىگەزدىك تانىتتى، جۇزمىڭداعان ايەلدەرگە ءجادىگويلىك قىلدى، كورىپكەلدىك، باقسىلىق جاسادى دەپ ايىپ تاعىپ، قىردى. شىركەۋ عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ دە جاۋى بولدى، برۋنو، گاليلەو سياقتى كوپتەگەن ويشىلداردى قۋدالاپ، ەركىن ويلايتىن ادامنىڭ ءبارىن ەرەتيك رەتىندە ىسىرىپ، كاپىر نە دىننەن شىققان دەپ جاريالاپ الىپ، زيالى ادامداردىڭ دا كوبىسىنىڭ تۇبىنە جەتتى. مەديتسينا، حيميا، ماتەماتيكا، استرونوميا، فيزيكا قاتارلى كوپتەگەن عىلىمداردىڭ وقىتىلۋىنا تىيىم سالىنعان. ونىڭ ءبارىن دە شايتاننىڭ ءىسى، ادامزاتتى ازعىراتىن نارسە دەپ قارالاعان. شىركەۋدىڭ تىيىم سالعان كىتاپتارىنىڭ ۇزىن سانى ون مىڭداعان كىتاپقا جەتكەن، ءالى كۇنگە دەيىن ۆاتيكان وسى تىيىمدارىن رەسمي تۇردە الىپ تاستاعان جوق. ال، ەۋروپا وسى كۇنگى دامىعان، زايىرلى دەڭگەيگە قالاي جەتتى؟ ەۋروپادا 14-15 عاسىرلاردا قايتا جاڭعىرۋ ءداۋىرى باستالدى. شىركەۋدىڭ ازعىرۋىمەن بىرنەشە عاسىرعا ۇلاسقان شارمىق (كرەست) جورىقتارىن بىلەسىزدەر عوي، «يەرۋساليمدى ازات ەتەمىز، يسا پايعامباردىڭ پاتشالىعىن ورناتامىز، جەر بەتىندە حريستياندىقتى ۇستەم ءدىن ەتەمىز»، – دەپ جورىقتان-جورىق ۇيىمداستىرىپ، ەۋروپا ەلدەرىنىڭ ادامدارىن اتتاندىرعان. ەۋروپالىقتار وسى شارمىق جورىقتارى كەزىندە مۇسىلمان ەلدەرىندەگى دامىعان مادەنيەتتى، وركەنيەتتى كورىپ، تاڭ قالدى. ول كەزدە، ميسالى اندالۋسيادا (قازىرگى يسپانيا), اراب پاتشالىعى ەدى; قۇرتۋبا قالاسى (قازىر كوردوبا), عىرناتا قالاسى (قازىر گرانادا), سونسوڭ ءماشھۇر ءالحامراسارايى – الگامبرا. مۇسىلمان ەلدەرىنىڭ قالالارىندا كەرەمەت جاقسى ءزاۋلىم ءۇي قۇرىلىستارى، كوشەلەر، كارىزدەر، اۋرۋحانالار، زەرتحانالار، كىتاپحانالار، فونتاندار مەن باسسەيندەر بولعان. يبن حالدۋن سياقتى، يبن رۋشد سياقتى، يبن حازم سياقتى ۇلى عالىمدار وسى ەلدەردە جاسادى، شىعىس ويشىلدارىنىڭ دۇنيەجۇزىندە تەڭدەسى جوق قولجازبالارى كىتاپحانالاردى تولتىردى. ورتالىق ازيادا دا كەرەمەت وركەندەگەن ورتا قالىپتاسقان ەدى. ءال-فارابي بابامىز، يبن سينا، ءال-بيرۋني سياقتى ۇلكەن عالىمدار، ويشىلدار تار شەڭبەردە ەمەس، شىن مانىندە ادامزاتقا ۇلەس قوسقان گۋمانيست جانە پروگرەسسيۆتى ويلايتىن جاڭالىقشىل عالىمدار بولاتىن. مۇسىلمان ەلدەرىندە فيلوسوفيا كەرەمەت دامىعان ەدى، استرونوميا، مەديتسينا، حيميا، ماتەماتيكا عىلىمدارى بويىنشا كۇردەلى زەرتتەۋ جۇمىستارى جاسالدى. مۇسىلمان ەلدەرىندە، اسىرەسە، IX-ءXIIى عاسىرلار ارالىعىنداعى ءتورت عاسىردا وي ەركىندىگى سول كەزدەگى الەمنىڭ باسقا ەلدەرىنەن كوش ىلگەرى ەدى. قازىرگى مۇسىلمان قوعامدارىنداعى كەرتارتپا دا راديكالدى كوزقاراستار، تار شەڭبەردەن شىعا المايتىن باعىتتار ول كەزدە ەمىس-ەمىس بولدى دەسەك تە ولار قوعامعا يەلىك ەتە العان جوق. سەنىم بوستاندىعى، ادام قۇقىقتارىنا دەگەن قۇرمەت، مۋلتيكۋلتۋراليزم مەن پليۋراليزم قازىرگىدەي جالاڭ ۇران ەمەس، ومىردەگى كۇندەلىكتى شىندىق-تۇعىن. ميسالى، ءال-فارابيلەردىڭ ۇستازدارى مۇسىلمان ەمەس، كوبىسى حريستيان، ەۆرەي نەمەسە باسقا دىندەگى وقىمىستىلار بولاتىن، سول وڭىرلەردەگى بۇرىننان كەلە جاتقان كونە ەگيپەت، كونە مەسسوپاتاميا عىلىمدارىن جالعاستىرۋشى عالىمدار، اريستوتەلدەردىڭ، پيفاگورلاردىڭ ەجەلگى انتيك داۋىردەگى عالىمدار مەن ويشىلداردىڭ ەڭبەكتەرىن تاسىمالداپ، كەيىنگى ناسىلدەرگە جالعاستىرعان عالىمدار ەدى. ول كەزدە بۇل مۇسىلمان، مىناۋ كاپىر، مىناۋ حارام دەگەن قازىرگى ءدىني-يدەولوگيالىق اعىمدار ءجيى پايدالاناتىن سوزدەر ءدال قازىرگى ماقساتتا پايدالانىلماعان. ول كەزدە ادامدار ەمىن-ەركىن ارالاسىپ، ءوزىنىڭ ويىن ەركىن ايتا الاتىن، جازا الاتىن. مۇسىلمانداردىڭ ارتتا قالۋى سوناۋ ءحىىى-عاسىردان باستالدى دەسەك، ۇرداجىق اعىمدار مەن كورسوقىر سەنىمنىڭ دە مۇسىلمان قوعامدارىن باسىپ تاستاۋى دا سول عاسىردان ۇستەمدىك ەتە باستادى دەۋگە كەلەدى. IX-ءXIIى عاسىرلارداعى مۇسىلمان حاكىمدەر، ويشىلدار بارلىق ماسەلەلەردى، كەرەك دەسەڭىز تەولوگيا مەن اقيدا ماسەلەلەرىندە ەركىن پىكىرتالاسقا سالعان، تراكتاتتار جازعان، كىتاپتار جازعان، ءبىر-ءبىرلەرىنە جاۋاپ حاتتار جازىپ ايتىسقان. وسى پىكىر بوستاندىعىنىڭ، ەركىندىكتىڭ، زايىرلىلىقتىڭ بولۋىنىڭ ارقاسىندا مۇسىلمان وركەنيەتى، قوعامى دامىدى، ءوستى. ال، ەۋروپالىقتار عاسىرلار بويى مۇسىلمان ەلدەرىنە جورىققا اتتانىپ، وسىنىڭ ءبارىن كوردى. ءاربىر جامان نارسەنىڭ ىشىندە ءبىر جاقسى جاعى بولادى، جاقسى نارسەنىڭ ىشىندە جامان جاعى دا بولۋى مۇمكىن. سول سياقتى، وسى شارمىق جورىقتارىنىڭ ءبىر پايداسى – باتىس قوعامى ءبىرىنشى رەت شىعىس قوعامىمەن تەرەڭ بايلانىسقا ءتۇستى. ونىڭ ار جاعىنداعى اناۋ ءۇندىستان مەن قىتايدان كەلىپ، مۇسىلماندار ارقىلى جەتىلدىرىلگەن جاڭالىقتاردى تۇڭعىش رەت كورىپ، ولار قاتتى تاڭىرقاعان. مىسالى، ەگيپەتتەگى قازىرگى كايردىڭ ورنىندا بولعان فۋستات قالاسىنا كەلىپ، تۇندە قالانىڭ بۇكىل كوشەلەرىندەگى جارىق شامداردى كورىپ، ەۋروپالىقتار قاتتى تامسانعان ەكەن. «بۇل قانداي زامان، قانداي قوعام، قالايشا وسى مۇسىلماندار قاتتى ىلگەرىلەپ كەتكەن؟» دەپ ويلانا باستاعان ەۋروپالىقتار. ولاردا تۇندە قاراڭعى، مونشانىڭ نە ەكەنىن دە بىلمەگەن عوي! تازالىق جاعىنان كوپ نارسەدەن حاباردار بولماعان. سونداي ورتادان شىققان حالىقتار مۇسىلمان ەلدەرىنە بارىپ، اۋرۋحانالاردى، شيپاحانالاردى، كەرۋەن سارايلاردى، دەمالاتىن قازىرگى قوناقۇيلەر سياقتى دەمالىس كەشەندەرىن كورگەن. ولار ءۇشىن بۇل قول جەتپەس جاڭالىق بولعان. قاعازدى كورگەن العاش رەت، بۇرىن قاعازدى دا كورمەگەن. ودان كەيىن اۋرۋلاردى ەمدەۋدىڭ ەۋروپادا بۇرىن-سوڭدى بىلىنبەگەن تاسىلدەرىن كورگەن. يبن سينانىڭ مەديتسيناعا ەنگىزگەن جاڭالىقتارى، مۇسىلمان دارىگەرلەردىڭ كوپتەگەن اۋرۋلاردى ەمدەگەنى، ءتىپتى، ىشكى اعزالارعا، تىسكە، باستىڭ قاڭقا سۇيەگىنە وتا جاساۋى… وسىنى كورىپ ەۋروپا قاتتى كۇيزەلىسكە ۇشىرادى دا، ءبىر جاعىنان ولار سىلكىنىس جاساپ، مۇسىلمان ەلدەرىنەن ءبىلىم مەن تەحنولوگيانى ءوز ەلدەرىنە تاسىمالداي باستادى: كەيبىر ەۋروپالىقتار مۇسىلمان ەلدەرىنە بارىپ وقىدى، ءبىرازى تۇتقىندا بولدى، ساۋدا جاسادى، ءومىر ءسۇردى دەگەندەي. سولار ەۋروپاعا بارىپ، شىعىستا كەرەمەت وركەنيەت بار دەپ جار سالعان. ءناتيجەسىندە «شىعىستانۋ» عىلىمى باتىستاعى بارلىق ۋنيۆەرسيتەتتەردەگى ەڭ نەگىزگى ماماندىقتىڭ، ەڭ نەگىزگى زەرتتەۋ سالاسىنىڭ بىرىنە اينالدى عوي. مىسالى، ەۋروپا، امەريكا، مىنا رەسەيدەگى اكادەميالارعا، ەڭ كونە جوو-دارىنا بارىڭىزشى، «شىعىستانۋ» فاكۋلتەتى ياكي «شىعىستانۋ» ماماندىعى مىندەتتى ءتۇردە بولادى. ولار اريستوتەلدىڭ ەڭبەكتەرىن، ويشىلداردىڭ ەجەلگى گرەك تىلىندە جازىلعان ەڭبەكتەرىن، ارابتاردىڭ اۋدارمالارىنان، ارابشادان قايتادان ەۋروپا ءتىلدەرىنە اۋدارىپ، بارىپ تۇسىنگەن. ول كەزدەگى شىعىس دەگەنىمىز مۇسىلمان قوعامى، مۇسىلمان مادەنيەتى. سول شىعىستان العان عىلىمي جاڭالىقتاردى پايدالانىپ، دامىتىپ، وقىپ، اسىرەسە، يتاليا سياقتى، سيتسيليا، يسپانيا، فرانتسيا قاتارلى ەلدەردە رەنەسسانس اعىمى باستالدى. فيلوسوفتار كوتەرىلدى، ويشىلدار شىعا باستادى، ماتەماتيكتەر شىعا باستادى. لەوناردو دو ۆينچي سياقتى، ماگەللان سياقتى، برۋنو، گاليلەو، كەپلەر سياقتى عالىمدار سول كەزدەگى ەۋروپا حالىقتارىنا قاتتى اسەر ەتتى. بۇل بارىس، بۇل پروتسەسس، ارينە، شىركەۋمەن قوعام اراسىنداعى قاقتىعىسقا اكەپ سوقتىردى. سەبەبى، شىركەۋ دوگماتتارىمەن نەگىزگى كانوندىق ەرەجەلەرى تىيىم سالعان نارسەلەر كەڭ تارالا باستادى. ەۋروپا ەلدەرىندە بوي كوتەرگەن عالىمدار مەن ويشىلدار شىركەۋدى قاتتى سىنعا الا باستادى، دىنگە رەفورما جاساۋ كەرەك دەگەن تالاپتار ءجيى كوتەرىلەتىن بولدى. وسى قاقتىعىس XV عاسىردان باستاپ امەريكا مەن فرانتسۋز رەۆوليۋتسياسىنا دەيىن 3 عاسىر قاتتى ءسىلكىنىستەر بولدى، ءتىپتى، قانتوگىس پەن كوپ قىرعىندار دا بولدى. شىركەۋ بيلىگىن وڭايشىلىقپەن بەرە قويعان جوق حالىققا، پروتەستانت اعىمدارىنىڭ پايدا بولۋىنىڭ سەپتىگى تيگەنى راس. ولار: «ءبىز، مىنا، ريم پاپاسىنىڭ جانە كاتوليك شىركەۋىنىڭ اۆتوريتەتىن مويىندامايمىز، بيبليانى كەز كەلگەن ادام وقي الادى، بيبليانى كەز كەلگەن تىلگە اۋدارۋعا بولادى، ءار ادام ءوزىنىڭ قۇلشىلىعىن تىكەلەي ءوزى جاسايدى»، – دەپ ايتتى، ەۋروپاداعى كوپتەگەن حالىقتار وسى پروتەستانتتىق ۇستانىم الدەقايدا وزدەرىنە تارتىمدى، كاتوليتسيزمنەن گورى بۇلار كىشكەنە رەفورماشىل، جاڭالىقشىل، ادامنىڭ ابىرويىنا قۇرمەتپەن قارايدى دەگەن ويعا كەلىپ، ۆاتيكاننىڭ قۇزىرىنان ءبولىنىپ، ىدىراي باستادى. ءسويتىپ، ءشىركەۋدىڭ اۆتوريتەتى مەن پاپانىڭ قىلىقتارى سۇراققا الىنا باستادى. ەۋروپادا بىرنەشە عاسىردا كەرەمەت ينتەلليگەنتسيا پايدا بولدى. سول ينتەلليگەنتسيا مەن اعارتۋشىلاردىڭ قاجىرلى ەڭبەگىنىڭ ءناتيجەسى اتالمىش فرانتسۋز رەۆوليۋتسياسى، جالپى ادام قۇقىقتارى دەكلاراتسياسى، دەموكراتيالىق باسقارۋ جۇيەسى مەن زايىرلىلىق ينستيتۋتىنىڭ قايتادان قالپىنا كەلۋى دەسەك بولادى. ەۋروپانىڭ ۇستانىمىنداعى «زايىرلىلىق» دەگەنىمىز ءبىر اۋىز سوزبەن ايتقاندا كاتوليك شىركەۋىنىڭ، ءدىني تاپتىڭ مەملەكەتتى باسقارۋ ىسىنە ارالاستىرىلماۋى. شىركەۋ مەملەكەتتەن بولەك، مەملەكەتتىڭ جۇمىسىنا شىركەۋ ارالاسپايدى، مەملەكەت تە شىركەۋدىڭ ىشكى جۇمىسىنا ارالاسپايدى. ءسويتىپ، ەۋروپا حالىقتارى مىڭ جىلدان استام ۋاقىت قوعامدى قاناپ كەلگەن شىركەۋدى بيلىكتەن الاستاتىپ، بيلىكتى بۇقارا حالىقتىڭ قولىنا اكەپ بەرگەن. «دەموكراتيا» دەگەنىمىز سول حالىقتىڭ بيلەۋى. دەموكراتيالىق جۇيەدە ماسەلەنى حالىق شەشەدى. ال، ازاماتتىق قوعام دەگەنىمىز – نەگىزگى زاڭ (كونستيتۋتسيا) اينالاسىندا باس قوسقان ازاماتتاردان قۇرالعان قوعام. ونداي قوعامدا ازاماتتاردىڭ قاي ۇلتتىڭ وكىلى، قاي ءدىننىڭ وكىلى بولعانى ولاردىڭ ازاماتتىق قۇقىقتارىن ايقىنداۋدا شەشۋشى ءرول اتقارمايدى. سەبەبى، نەگىزگى زاڭ – «كونستيتۋتسيا» الدىندا بارلىق ازاماتتار تەڭ. ازاماتتار كونستيتۋتسيانى ءوز ەرىكتەرىمەن قابىلداعان سوڭ عانا ول كۇشىنە ەنەدى. كونستيتۋتسيادا: «قوعامداعى قاتىناستار وسىنداي بولادى، مەملەكەتتى باسقارۋ جۇيەسى وسىنداي بولادى، زاڭ اتقارۋ جۇيەسى وسىنداي بولادى، مەملەكەتتىك ءىس اتقارۋ جۇيەسى وسىنداي بولادى، سايلاۋ وسىنداي بولادى جانە نەگىزگى مەملەكەتتىڭ ماسەلەلەرى وسىنداي بولادى»، – دەپ اتالاتىن تاراۋلار بولادى. بىراق، ەشبىر كونستيتۋتسيادا، زايىرلى جانە دەموكراتيالىق ەلدەردىڭ كونستيتۋتسياسىندا مىنا ۇلتتىڭ وكىلدەرىنە مىناداي ارتىقشىلىق بەرىلەدى، ال، انا ۇلتتىڭ وكىلدەرىنە مىناداي شەكتەۋ قويىلادى دەگەندى كورمەيسىز. «پالەن ءدىننىڭ ادامدارىنىڭ مارتەبەسى جوعارى، انا ءدىننىڭ ادامدارىنىڭ مارتەبەسى تومەن نەمەسە سوت ۇكىمدەرىن قابىلداعان كەزدە ۇلتىنا، دىنىنە قاراپ ۇكىم قابىلدايدى»، – دەگەن نارسە تاپپايسىز. ادامزات مىڭداعان جىلدار بويعى تار جول تايعاق كەشۋلەردەن ءوتىپ قازىرگى دەموكراتيالىق زايىرلى جۇيەگە قول جەتكىزدى. ال، تەوكراتيالىق تۇزىمدە قاي ءدىن نەمەسە سەكتا باسىم بولسا، سول ۇستەم بولادى دا قالعاندارىن قىسپاققا سالادى. زايىرلىلىق وسى جاعىنان العاندا دا قوعامداعى ارالۋاندىقتىڭ ساقتالۋىنا كەپىلدىك بەرە الادى….
– تامىرى تەرەڭدە جاتقان تاريحقا ۇڭىلەتىن بولساق، ەشقانداي حالىق دىننەن مەملەكەتتى ءبولىپ قاراماعان. زايىرلى مەملەكەت پەن ءدىن قاتىناستارىنىڭ كۇردەلىلىگى مەن ماڭىزدىلىعىن ءتۇسىندىرسەڭىز؟
– ءبىزدىڭ ارتقا كەيىن كەتۋگە حاقىمىز جوق. ارتقا شەگىنگەن ءار ادىمىمىز ءۇشىن، وزىپ كەتكەن حالىقتارعا جەتۋگە ءجۇز قادام العا جۇگىرۋىمىزگە تۋرا كەلەدى. سەبەبى، ادامزات قوعامىنىڭ دامۋ قارقىنى قازىر، ءتىپتى، ولشەۋسىز. سوندىقتان، ارتقا قادام جاساۋعا، بۇرىنعى قاتەلىكتەردى قايتالاۋعا ەش حاقىمىز جوق. ەۋروپا حالىقتارى ءبىر مىڭ جىل بىرىمەن ءبىرى سوعىسىپ ەدى: فرانتسۋزدار مەن نەمىستەر، فرانتسۋزدار مەن يسپاندىقتار، اعىلشىندار مەن يسپاندىقتار، يتالياندىقتار مەن فرانتسۋزدار سوعىستى، ولار، ءتىپتى، ءوز ىشتەرىندە دە سوعىسا بەرگەن عوي. سوعىستارىنىڭ ءوزى قىزىق اتالادى: «وتىز جىلدىق سوعىسى»، «ەلۋ جىلدىق سوعىسى»، «ءجۇز جىلدىق سوعىسى» دەپ… حح عاسىرداعى ەكى بىردەي دۇنيەجۇزىلىك سوعىستى وسى ەۋروپا باستاعان جوق پا؟! مىڭ جىل بىرىمەن ءبىرى سوعىسىپ كەلگەن ەۋروپا سوڭىندا سوعىسقاننان تۇك تە پايدا جوق ەكەنىن ءتۇسىندى. جوعارىدا ايتىپ وتتىك قوي، قازىرگى جەتىستىكتەر وڭايشىلىقپەن كەلگەن جوق دەپ. سول سياقتى مىڭ جىلدىق شىركەۋ بيلىگىنەن سوڭ زايىرلى دەموكراتيالىق ءتۇزىم پايدا بولسا، مىڭ جىلدىق سوعىستاردان كەيىن ەۋروپا وداعى پايدا بولدى. قازىرگى جاھاندانۋ داۋىرىندە ەۋروپا 30-40 ەل بولىپ بولەك-بولەك بولاتىن بولسا ۇتپايدى، مىنا تۇرىمىزبەن الەمدەگى باسەكەلەستىككە توتەپ بەرە المايمىز، سوندىقتان، باس قوسايىق، كۇش بىرىكتىرەيىك دەپ ۇيعارىستى ولار…
اقش-تىڭ جالپى ىشكى ءونىمى 18 تريلليون $, قازاقستاندىكى قاتەلەسپەسەم 200 ميلليارد $. گەرمانيانىڭ جالپى ىشكى ءونىمى 3,5 تريلليون $-دان اسادى. فرانتسيانىكى 2,5 تريلليون $. ءجا، ەۋروپا ەلدەرى بىرىككەندە جالپى ىشكى ونىمدەرى 20 تريلليون $ بولادى، كوردىڭىز بە ەكونوميكالىق كۇشتىڭ ۇلعايۋىن. ەۋروپا ەلدەرى تۇتاستاناتىن بولسا، ولار امەريكادان كۇشتى بولادى، ايتپەسە، ارقايسىسى كىشىگىرىم ءبىر ەل بولىپ قالا بەرەدى. بىرىككەندە ولاردىڭ ساتىپ الۋ جانە ساتۋ كۇشى جوعارى بولادى، ءوندىرىسىن بازارلاۋ كۇشى جوعارى بولادى، سونسوڭ، ارينە، اسكەري كۇشى جوعارى بولادى. البەتتە، وسىنشاما كوپ مەملەكەتتى، ءتىلدى، كونفەسسيانى بىرىكتىرۋ وڭاي ەمەس. فرانتسيا، گەرمانيا سياقتى ەلدەردىڭ حالقى پروتەستانت پەن كاتوليك بولىپ بولىنەدى. سوعىستىڭ جارالارىن جازۋ، ەكونوميكانى قالپىنا كەلتىرىپ، ينتەگراتسيالىق پروتسەستەردى ءتيىمدى جۇزەگە اسىرۋعا جارتى عاسىر ۋاقىت كەتكەن. كورىپ وتىرسىز با، ەۋروپاداعى وركەنيەتتى ورتا، زايىرلى قوعام وزدىگىنەن قالىپتاسقان جوق، ونىڭ سەبەپتەرىن جوعارىدا قىسقاشا ايتتىق. ەشكىمنىڭ دىنىنە، ۇلتىنا بولا قۇقىقتارى تاپتالمايدى. مىسالى، مۇسىلمان ەلدەرىنەن باس ساۋعالاپ، ەۋروپاعا يمميگرانت بولىپ نەمەسە «گاستاربايتەر»، ياعني، جالدامالى كۇش رەتىندە بارىپ قونىستانعان ادامداردىڭ ىشىنەن شىققان قانشاما جوعارى لاۋازىمدى ادامدار بار: انگليا پارلامەنتىندەگى مۇسىلمان دەپۋتاتتار، «سەر» اتاعىن العان مۇسىلماندار بار. گەرمانيادا، مىسالى، «بۋندەستاگ» فەدەرالدى پارلامەنتتە دەپۋتات بولعان تۇرىكتەر بار، ءتىپتى، ەڭ ۇلكەن پارتيالاردىڭ ءبىرىنىڭ تەڭ توراعاسى دا بار. ايتا بەرسەك، فرانتسيادا، گوللانديا، دانيا ت.ب. ەلدەرىندە مينيستر، قالا اكىمى لاۋازىمىنا دەيىن كوتەرىلگەن كەلىمسەكتەر بار. ەركىن ويلاۋ بوستاندىعى، ادام قۇقىقتارىنىڭ جان-جاقتى ساقتالۋى، ءار ادامنىڭ ءوزىنىڭ ۇلتىنا، دىنىنە، شىققان تەگىنە، ورتاسىنا قاراماستان قۇقىقتارىنىڭ ءمۇلتىكسىز ساقتالۋىنىڭ ارقاسىندا تۇراقتىلىق، سەنىمدىلىك پايدا بولعان، ارينە، ونداي ورتادا ەكونوميكا دا تەز داميدى، گۇلدەنەدى عوي. فرانتسيا، انگليا، گەرمانيا سياقتى مەملەكەتتەردە قازىرگى تاڭدا يمميگرانتتار، كەلىمسەكتەر كوپ، حالىقتىڭ 10%-دان استامى سولار. كونستيتۋتسيا ارقىلى نەگىزگى قۇقىقتاردى ورناتۋمەن قاتار، مۇمكىندىگىنشە، جالپىعا ورتاق ادامي قۇندىلىقتار نەگىزىندە ارەكەتتى جالعاعان دا دۇرىس. ارينە، پىكىر الۋاندىعى بولا بەرەدى، ءبىر وتباسىنىڭ ىشىندە دە اكەسى مەن بالاسىنىڭ ويى باسقاشا بولۋى مۇمكىن. مىنە، زايىرلىلىق پەن دەموكراتيانىڭ ابزال قاسيەتى سول باسقاشا ويلايتىن، وزگەشە كوزقاراستاعى نەمەسە سەنىمدەگى نەمەسە ساياسي باعىتتاعى ادامدارعا قاۋىپسىزدىك قۇقىعىن بەرەدى، ولاردىڭ قۇقىقتارىن اياقاستى ەتكىزبەيدى، سىيلاتقىزادى. ەڭ باستى ماقسات – ىزگىلىك، نە نارسە دە قوعامعا جاقسىلىق اكەلۋى ءتيىس، ادامداردىڭ ءبىر پروبلەماسىن شەشىپ، ومىردەگى جۇگىن جەڭىلدەتىپ، ۋايىم-قايعىسىن ازايتۋى ءلازىم. ءدىن دە سولاي! ەگەر، ءدىني سەنىم، ءدىن ينستيتۋتى، ءدىن الەمى، ءدىن ءومىرى، ءدىني ۇستانىمدار قوعامىمىزعا جاقسىلىق اكەلىپ، قوعامعا تۇراقتىلىق اكەلىپ، قوعامعا بەيبىتشىلىك پەن تىنىشتىق اكەلىپ، سول ءدىني سەنىم مەن ۇستانىمداردى ناسيحاتتاۋ ارقىلى قوعامداعى پروبلەمالار ازايىپ، ازاماتتار قاباعىن شىتپاي، باقىتتى بولىپ، قۋانىشتى بولىپ، شات-شادىمان ءومىر سۇرەتىن بولسا وندا ول دۇرىس ءدىن دەگەن ءسوز. ياعني قانداي ءبىر ءدىننىڭ، سەنىمنىڭ دۇرىس پا دۇرىس ەمەس پە، قوعامعا پايداسى بار ما، جوق پا، قوعامعا زيانى بار ما دەگەندى انىقتاۋ ءۇشىن ەشبىر تەولوگيالىق كىتاپتىڭ بەتىن اشۋدىڭ، ەشبىر داۋ-دامايعا ۇرىنۋدىڭ قاجەتى دە جوق. سول ءدىن نەمەسە سەنىم جۇيەسى ەگەر تاتۋلىق تۋدىرسا، حالىق اراسىنداعى قارىم-قاتىناستى جاقسارتىپ، ادامدار ءبىرىن-ءبىرى سىيلاپ، ءبىرىن-بىرىنە كەشىرىممەن قاراپ، جاقسى جۇمىس ىستەپ، ەڭبەككە باۋلىسا، جەمقورلىق، ۇرلىق-قارلىق، قىلمىس دەگەندەر بولماي، جۇرت سەنىمدىلىكتە جۇرسە، دۇنيە-مۇلكىنە ەشبىر قيانات بولماي، بالا-شاعام سوعىسقا اتتانىپ كەتە مە ەكەن الاڭداماي، قىزىمدى ەرتەڭ كوشەدە بىرەۋ ۇرلاپ الىپ كەتە مە ەكەن دەپ ۋايىمداماي جۇرسە ول ءدىن قوعامعا پايدالى دەگەن ءسوز. ءار جۇيە سياقتى زايىرلى-دەموكراتيالىق جۇيەنىڭ دە ءالسىز تۇستارى بار. ويتكەنى، وسى كەڭشىلىكتى جانە دەموكراتيالىق ينستيتۋتتار مەن مۇمكىندىكتەردى پايدالانىپ، بيلىكتى تارتىپ الۋعا ۇمتىلاتىن كۇشتەردىڭ پايدا بولۋى دا مۇمكىن…
– ءوزىڭىز دە بىلەسىز، پاريج كوممۋناسىنىڭ 1871 جىلعى دەكرەتىنىڭ ءبىرىنشى تارماعىندا ءدىندى، شىركەۋدى مەملەكەتتەن ءبولىپ تاستاعان. وسى رەتتە، ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، ءدىننىڭ مەملەكەتتىڭ ساياساتىنا ارالاسۋى دۇرىس پا؟
– ءدىندى قوعامنان الىپ تاستاي المايمىز. ءدىننىڭ قوعام مۇشەلەرى اراسىنداعى بايلانىستىرۋشى ءرولىن جوققا شىعارا المايمىز. بىراق، وسى كۇش، قۇددى اتوم قۋاتى سياقتى دۇرىس باعىتتا پايدالانىلسا پايدالى، تەرىس ماقساتتا پايدالانىلسا زياندى بولارى حاق. مىسالى، ەلىمىزدە سالاۋاتتى ءومىر ءسۇرۋ سالتىن دارىپتەپ جاتىرمىز، نەگە؟ سالاۋاتتى ءومىر ارقىلى دۇرىس تاماق ءىشىپ، جاقسى قورەكتەنىپ جانە سپورتپەن اينالىسىپ، پايدالى نارسەلەردى جاساۋ ارقىلى دەنساۋلىعىمىزدى جاقسارتامىز. دەموكراتيالىق-زايىرلى قوعامنىڭ ەڭ ءبىر ارتىق تۇسى دا، ونىڭ مىقتى دا ءالسىز تۇسى ونىڭ مول بوستاندىعى مەن ەركىندىگىندە. زايىرلى قوعامدا قاندايبىر ءدىننىڭ نەمەسە ءدىني ينستيتۋتتىڭ مەملەكەت بيلىگىن قولىنا الۋىنا رۇقسات ەتىلمەيدى. ال، زايىرلى مەملەكەت – قوعامنىڭ جاۋى ەمەس، ول ءدىننىڭ جاۋى ەمەس، ءدىندى قۇرتۋ كەرەك دەگەن ماقساتى جوق ونىڭ. سوۆەت وداعى كەزىندە اسىرەشىل ۇردا-جىق اتەيزم بولدى عوي، ءدىن اتاۋلىنىڭ بارلىعىن قۇردىمعا جىبەرگىسى كەلگەن، زايىرلىلىق ونداي ەمەس. زايىرلىلىق ايتادى: «مەن ءدىندى جوققا شىعارمايمىن، ءدىن بار، دىنگە قۇرمەتپەن قارايمىن، بىراق شەكسىز قۇقىق دەگەن تاعى جوق، مەنىڭ قۇقىعىم، سەنىڭ قۇقىعىڭ بۇزىلا باستالعان جەردەن توقتايدى نەمەسە مەنىڭ ەركىندىگىم سەنىڭ ەركىندىگىڭە نۇقسان كەلتىرگەنگە دەيىن، قاشان مەن سەنىڭ ەركىندىگىڭە نۇقسان كەلتىرە باستايمىن وندا مەنىڭ ەركىندىگىم جويىلادى». ەگەر، وسى ۇستانىم بولماسا وندا مىقتىلار مەن كۇشتىلەر السىزدەر مەن ءالجۋازداردى باسىپ تاستايدى. ەرتەڭ بىرەۋلەر «ءبىز ناعىز پاتريوتپىز، ءبىز ناعىز ۇلتشىلمىز، ءبىز ناعىز ءدىنشىلمىز» دەپ شىعادى دا، بيلىكتى قولىنا العاننان كەيىن، ال، تىيىمدار مەن جازالاردى جاۋدىرا باستايدى. «قىز بالالاردى وقىتۋعا بولمايدى، ولاردى ىسىراپ، ول كۇنا، قىز دەگەن ۇيدە وتىرۋ كەرەك، ىدىس جۋىپ، توقىماسىن توقىپ، كۇيەۋىنىڭ قىزمەتىن جاساۋى كەرەك،ونىڭ ومىرگە كەلگەن ماقساتى سول!»، – دەگەن سوزدەر مىنا ءدىنشىل (!) پارتيا بيلىككە كەلگەلى تۇركيادا ءجيى ەستىلەتىن بولدى عوي. ەردوعان مىرزا ءدال وسىنداي بەت-بەينەسىن وسىدان 15-20 جىل اشىق كورسەتكەن جوق ەدى، ول قالا اكىمى، سونسوڭ پرەمەر، سوڭىندا پرەزيدەنت تاعىنا دەيىن شىعىپ، بيلىكتىڭ بارلىق تارماقتارىن وزىنە قاراتىپ العان سوڭ باسقاشا سويلەيتىن بولدى. ەردوعان 48-49%-عا دەيىن داۋىس الدى، سول-اق ەكەن ول دەموكراتيا مەن زايىرلىلىقتى اسا كەرەكتەنبەيتىنىن كورسەتە باستادى، ءتىلىنىڭ استىندا جاتقان دۇنيەلەردى شىعارا باستادى. ءسويتىپ، تۇركيانى اتاتۇرىك ورناتقان ۇلتتىق ءھام زايىرلى دەموكراتيالىق مەملەكەتتىڭ ىرگەسىنەن الشاقتاتىپ، ءبىرتالاي زاڭداردى، قولىندا كوپشىلىك ماندات بولعان سوڭ، ءتىپتى، كونستيتۋتسيانى وزگەرتتى، مەملەكەتتى باسقارۋ جۇيەسىن دە سوڭعى 13 جىلدا ايتارلىقتاي وزگەرىسكە ۇشىراتتى. وسىنىڭ ءبارىن ول دەموكراتيالىق جانە زايىرلى ءتۇزىمنىڭ مۇمكىندىكتەرىن پايدالانا وتىرىپ جاسادى. زايىرلىلىق، كورىپ وتىرعاندارىڭىزداي، دەموكراتيالىق مەملەكەتتىڭ ەڭ ماڭىزدى سيپاتتارىنىڭ ءبىرى ءارى كەپىلى. سوندىقتان، دەموكراتيالىق مەملەكەت اۆتوريتارلىق نەمەسە تەوكراتيالىق ەلگە اينالماسىن دەسەك، ازاماتتاردىڭ ساناسىنا وسى زايىرلىلىق قاعيداسىن سىڭىرە بەرۋىمىز كەرەك، مەريتوكراتيانى دارىپتەپ، بيلىكتىڭ تارماقتارىنىڭ ءبولىنۋى قاعيداسىن بۇلتارتپاي ورىنداۋ شارت. بيلىك تارماقتارى ءبىر-ءبىرىنىڭ ىسىنە قول سۇقپايتىنى سياقتى ادامداردىڭ جەكە ومىرلەرىنە دە قول سۇعۋعا بولمايدى. ازاماتتاردىڭ جەكە ءومىرى – ولاردىڭ جەكە الاڭى، سول جەكە الاڭعا، ادامنىڭ ءوزىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ الەمىنە قول سۇعۋعا بولمايدى. وكىنىشتىسى، ديكتاتورلىق پەن اۆتوريتارلىق جۇيەلەر دەموكراتيالىق زايىرلى قوعامنىڭ كەمشىن تۇستارىن، ءالسىز تۇستارىن شەبەر پايدالانىپ، بيلىككە كەلىپ وتىر. ونىڭ ءبىر كورىنىسىن، ناقتىلاپ ايتقاندا «ءدىننىڭ اتىن جامىلىپ» بيلىككە قول جەتكىزۋدىڭ تانىمال ادىستەرىن ايتا كەتەلىك:
ءدىني-ساياسي يدەولوگياداعىلار 3 «ات»-تى قاتار جۇرگىزەدى. ءبىرىنشى «ات» – جاماعات. جاماعات دەگەنىمىز، ءدىني-ساياسي يدەولوگيانىڭ ادام رەسۋرستارىن، ادام كۇشىن جيناۋ، ول ءۇشىن قانداي ءبىر ءدىني باعىتتى بەتپەردە ەتىپ، ونمىڭداعان، جۇزمىڭداعان ادامداردى سوعان يلاندىرىپ، باسىن بايلاپ الادى. ەكىنشى «ات»، ول – قاراجات. ادامداردى بەلگىلى ءبىر ءدىني-ساياسي يدەالدارعا جۇمىلدىرىپ، وزىنە قاراتىپ العان سوڭ جاماعات مۇشەلەرى مەن جانكۇيەرلەرى ارقىلى قاراجات جينايدى. جاماعات نەشە ءتۇرلى قارجى كوزدەرىنە، قۇرىلىمدارعا، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنا يەلىك ەتۋى مۇمكىن، وندىرىستىك مەكەمەلەرگە، ساۋدا جەلىلەرىنە ت.ب. يەلىك ەتۋى مۇمكىن. ەڭ سوڭعى «ات» – ساياسات. ادام كۇشىن جيناپ العان، قارجى كۇشىن ورناتىپ العان سوڭ جاماعات ەندى ساياساتقا ۇمتىلادى، ماقساتى بيلىككە ىقپال ەتۋ جانە بىرتە-بىرتە بيلىكتى باقىلاۋعا الۋ. مىنە، وسى ءۇش «ات» – جاماعات،قاراجات، ساياسات، ءدىني-ساياسي يدەولوگيالىق اعىمداردى مارەگە جەتكىزەتىن ۇش تۇلپار دەسەك تە بولعانداي. قاي اعىمدى، قاي جاماعاتتى الساڭىز دا، ءبارىنىڭ ۇيىمداسۋ جانە تارالۋ ءادىسى وسىعان ۇقساس كەلەدى. ءجا، ولار نەلىكتەن ءدىندى پايدالاندى دەگەن سۇراققا كەلسەك: ءدىننىڭ ماگنيت سياقتى كۇشى بار، ول ادامداردى وزىنە تارتادى جانە باعىندىرۋدىڭ تەڭدەسى جوق كۇشىن بەرە الادى. زايىرلى دەموكراتيالىق قوعامدا دىنگە تولىق ەركىندىك بەرىلگەن، بىراق، وسى ءدىني سەنىم بوستاندىعىنىڭ كەڭ اياسىن بۇرمالاپ، وزدەرىنىڭ اككى ماقساتتارىنا جەتۋ ءۇشىن قانايتىن ءدىننىڭ اتىن جامىلعان كۇشتەر بار. مىسالعا، ءبىر اعىمنىڭ قاراماعىندا 100 مىڭ قولداۋشىسى بار دەيىكشى: ونىڭ ىشىندە دارىگەرى بار، زاڭگەرى بار، ينجەنەرى بار، مۇعالىمى بار، بازارداعى ساۋداگەرى بار، تىزگىنشىسى بار، نەشە ءتۇرلىسى بار. ول ءبىر ساياسي كۇش، ەلەكتورات. ال، كەيبىر اعىمداردىڭ ىقپالىندا ميلليونداعان ادامدار بار، وسىدان ويلاڭىز، ولاردىڭ مەملەكەتكە جانە قوعامعا ىقپال ەتۋ كۇشتەرىنىڭ قانشالىقتى ەكەنىن. ولاردىڭ ءار جەردە «ادامدارى» بار، وعان قوسا ولاردىڭ قوماقتى قارجىسى بار. مىسالى، اقش-تاعى ۇلكەن شىركەۋلەر مەن حالىقارالىق ميسسيونەر ۇيىمدارى ميللياردتاعان دوللارعا يەلىك ەتەدى. ال، دەموكراتيا بولعان سوڭ كەزەكتى سايلاۋ كەلەدى. ادام سانى مولايىپ، ءوز كۇشىنە ءوزى ابدەن سەنىپ العان ءدىني اعىمدار ءبىر پارتيانىڭ قۇرامىنا كىرۋى نەمەسە وزدەرىنىڭ جەكە پارتيالارىن دا اشۋى ابدەن مۇمكىن. سايلاۋ كەزىندە ساياسي پارتيالار مەن ءدىني اعىمداردىڭ باسشىلارى اراسىندا كادىمگى ساياسي ساۋدالاسۋ باستالادى. ساياسي پارتيالارعا نە كەرەك سايلاۋدا جەڭىسكە جەتۋ ءۇشىن، ارينە داۋىس كەرەك! پارتيالار ەلدەگى ءىرىلى-ۇساقتى جاماعاتتاردى مونيتورينگكە الىپ قويعان، بىرىمەن ءبىرى شىم-شىتىرىق ارالاسىپ كەتكەن عوي، مىنالاردىڭ ادامدارى انالاردىڭ ىشىندە، ال، انالاردىڭ ادامدارى مىنالاردىڭ ىشىندە ءجۇر… پارتيا باسشىسى نەمەسە ۋاكىلى جاماعات باسشىسىنا (تاقسىر، شەيح، ءپىر، ۇستاز ت.ب. نەشە ءتۇرلى اتالۋى مۇمكىن): «ءسىزدىڭ قولىڭىزدا ۇلكەن جاماعاتىڭىز بار، 500 مىڭ ادامىڭىز بار، ءسىزدىڭ ءبىر اۋىز ءسوزىڭىز ولار ءۇشىن زاڭ. وسى سايلاۋدا ءبىزدىڭ پارتياعا قولداۋ بەرىڭىز!»، – دەگەندە، جاماعات باسشىسى دا: «جارايدى، سەنىڭ پارتياڭا بولىسايىن، ال، سەن ماعان نە بەرەسىڭ؟ ءبىزدىڭ جاماعاتقا ون دەپۋتاتتىڭ ورنىن بەرەسىڭ. ەرتەڭ ۇكىمەتكە كىرەتىن بولساڭ، پارتيالارىڭ جەڭىپ، ۇكىمەت قولدارىڭا وتەتىن بولسا، 3 مينيسترلىكتە ءبىزدىڭ ادامدار وتىرۋى كەرەك، ءبىزدىڭ جاماعاتىمىزدىڭ مىناداي مىناداي تالاپتارىنا كومەك بەرەسىڭدەر»، دەپ، ءبىلىم سالاسىنداعى، باسقا دا سالالارداعى وزدەرىنە ىڭعايلى نارسەلەردى سۇراپ، ەكى جاق كەلىسىپ الادى. ساياسات كۇشىنە يە بولعان جاماعات مەملەكەتتى باسقارۋ سالاسىنداعى قۇرىلىمدارعا ءوز ادامدارىن ەنگىزەدى، وعان بيلىكتەگى پارتيا بولىسادى. بۇل جەردە ءبىر ءىرى پارتيا بىرنەشە جاماعاتپەن وسىنداي ەتەنە جاقىن بولۋى دا ابدەن مۇمكىن. تۇركيانىڭ، مىسىردىڭ، پاكىستاننىڭ، اقش-تىڭ ساياسي پارتيالارىنىڭ، سايلاۋلارىنىڭ تاريحتارىن زەردەلەپ كورسەڭىزدەر، ساياسات پەن ءدىننىڭ قانشالىقتى قويان-قولتىق ارالاسىپ كەتكەنىن انىق كورە الاسىزدار. سونىمەن قاتار، قازىرگى جيھاندانۋ داۋىرىندە ءىرى ءدىني-يدەولوگيالىق اعىمداردىڭ ءبىر ەلدىڭ كولەمىنەن اسىپ تاسىپ، كوپتەگەن ەلدەرگە تارالىپ كەتكەنىن دە بايقاي الامىز. وسىنداي حالىقارالىق جاماعاتتار بىرنەشە ەلدىڭ ساياساتىنا ىقپال ەتە الادى، ولاردىڭ وزدەرى ءىرى الەمدىك كۇشتەردىڭ ىقپالىندا بولۋى دا مۇمكىن، مىنە، ماسەلەنىڭ ار جاعى قايدا جاتىر! ال، وسى جىمىسقى دا زياندى ارىپتەستىكتىڭ الدىن الۋ وتە كۇردەلى ماسەلە. ءدىني-ساياسي اعىمدار حالىقارالىق كۇشتەردىڭ دە قولداۋىمەن دەموكراتيالىق ورتانى پايدالانىپ، ءبىر ەلدىڭ بيلىگىنە قول جەتكىزۋى مۇمكىن. وسىنىڭ ەڭ ناقتى مىسالدارىن تۇركيا، مىسىر، ساۋدي اراۆيا سياقتى كوپتەگەن ەلدەردەن كورۋگە بولادى. جەر بەتىندەگى الىپ مەملەكەتتەر قول قۋسىرىپ وتىرماسى انىق، ولار وزدەرىنىڭ يمپەرياليستىك يدەالدارىنا، الەمدىڭ گەگەمونيالارىنا نۇقسان كەلۋىن قالامايدى، ولار دا وزدەرىنىڭ ايتقانىنا كونىپ، ايداعانىمەن جۇرەتىن ساياسي تۇلعالاردى قالىپتاستىرادى نەمەسە سونداي بەيىمدىلىگى بار، ساياسي تۇلعالاردىڭ بيلىككە كەلۋىنە قولدارىنان كەلگەنشە ىقپال ەتەدى. بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى، ەكونوميكالىق تەتىكتەر، ساياسي تەتىكتەر، ۇەۇ ت.ب. ارقىلى ىقپال جۇرگىزىلەدى. ولاردى كوبىنەسە قارجى يەلەرى، وليگارحتار قولدايدى. ىشكى اكتەرلار سىرتقى قولداۋسىز ساياسي ارمانىنا جەتە الماسىن بىلەتىنى سياقتى، سىرتقى كۇشتەر دە ىشكى اكتەرسىز ءوزىنىڭ جوسپارىن ىسكە اسىرا الماسىن بىلەدى. بۇگىندە اقش سياقتى مەملەكەتتەر حالىقارالىق قۇقىقتىڭ ەڭ نەگىزگى قاعيدالارىن بەلىنەن باسىپ، ءوزىنىڭ قوقان-لوققىسىن اشىق جۇرگىزىپ جاتىر عوي. مىسالعا، اقش وزىنە ۇنامايتىن نەمەسە ايبات شەككەن مەملەكەت باسشىلارىن تاعىنان تايدىرامىن دەپ اشىقتان اشىق ايتىپ، اسىرەسە، تاياۋ شىعىستاعى ەلدەردەگى بيلىكتەردى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن اۋىستىرىپ، ەلى مەن حالقىن تالان-تاراجعا سالىپ كەلەدى، سوڭعى 30 جىلعا قاراساق جەتكىلىكتى. قانشاما ميلليون ادام بوسقىن بولدى، قانشاما ميلليون ادام جازىقسىز قىرىلدى. مىنا سيرياعا قاراڭىزدار، پرەزيدەنت اسادتى قۇلاتامىن دەپ ىشكى الاۋىزدىقتى قايراپ، قارسىلاس كۇشتەردى قولداپ، قىرىلىس وتىن تامىزىپ جىبەردى. ليۆيادا كاددافي قىرىقشاقتى جىل بيلىكتە تۇرعان. ول امەريكامەن تاجىكەلەسىپ، اياعىندا ەلى قانتوگىس الاڭىنا اينالىپ، ىشكى جانجال باستالىپ، ءوزى دە اتىلىپ كەتتى عوي. تۋنيسيا، ەگيپەت، يەمەن… ۋكرايناداعى جاعداي دا ۇقساس، ونىڭ دا حالىقتىڭ داۋىسىمەن سايلانعان پرەزيدەنتى بار ەدى. ول پرەزيدەنت امەريكانىڭ، باتىستىڭ مۇددەسىنە قايشى بولعاننان كەيىن، ونى قۇلاتىپ، ول رەسەيگە قاشىپ، اياعىندا ۋكراينانىڭ ءوزى جىكتەلىپ، قانتوگىس توقتاماي جاتىر. وسىنىڭ ءبارى دە تراگەديا ەمەس پە؟! ال، اڭگىمەمىزدىڭ اۋانىن قايىرا ءدىن مەن مەملەكەت قاتىناستارىنا بۇراتىن بولساق، جوعارىدا اتالعان فرانتسۋز رەۆوليۋتسياسى مەن امەريكانىڭ مەملەكەت بولىپ جاريالانۋىنداعى دوكترينالاردا قاراپايىم تىلمەن ايتقاندا ءدىننىڭ (شىركەۋدىڭ) نەلىكتەن مەملەكەتتەن اجىراتىلىپ، بولەك قويىلعانىن دۇرىسىراق تۇسىنەمىز. وسى دوكترينا بويىنشا ءدىن (شىركەۋ) ءوزىنىڭ شەڭبەرىنەن شىقپاۋى ءلازىم، ساياساتقا ارالاسىپ، مەملەكەت بيلىگىنە قول سۇقپاۋى ءتيىس. ال، قازىرگى شە؟! ارادا 230 جىلداي ۋاقىت وتكەندە… قازىر ساياسات ءدىننىڭ ىقپالىندا دا، ءدىن دە ساياساتتىڭ ىقپالىندا بولىپ كەتتى، بۇل ەكەۋى ەت پەن تىرناقتاي، توننىڭ ىشكى باۋىنداي. امەريكاداعى پرەزيدەنت سايلاۋىندا ءدىن ساياسي ماقساتتا پايدالانىلاتىن رەسۋرستىڭ ءبىرى، مۇمكىن ەڭ باستىسى. ولار قولدارىنا بيبليا الىپ شىعادى، ءدىني ريتوريكانى شەبەر پايدالانادى. امەريكاداعى راديكالدى حريستيان اعىمدارى كوبىنەسە رەسپۋبليكالىق پارتياعا قولداۋ بەرەدى، بۇل جاسىرىن ەمەس. قاراجات تا جينايدى، داۋىس تا جينايدى. تۇركيا، پاكىستان سياقتى مۇسىلمان ەلدەرىندە ءدىننىڭ اتىن جامىلۋ ارقىلى، حالىقتىڭ تازا دىندارلىق سەزىمدەرىن قاناۋ ارقىلى بيلىككە كەلگەن پارتيالار بار. قاراپايىم جۇرت «مىناۋ «اللا» دەپ تۇرعان ادام عوي، قۇدايدىڭ جولىندا جۇرگەن ادام عوي، بالا-شاعامىزبەن سوعان داۋىس بەرەيىك»، – دەيدى. وسىنىڭ ءبارى زايىرلىلىقتىڭ قالايشا اياقاستى ەتىلىپ جاتقانىن جانە وسى ساياسي جىمىسقىلىقتىڭ قوعام مەن مەملەكەتكە اكەپ جاتقان زياندارىن كورسەتسە كەرەك…
– ەلىمىزدىڭ ءدىني احۋالىنا توقتالىپ وتسەڭىز؟
– قازاقستانداعى دەموگرافيالىق جانە ءدىني-ساياسي احۋالعا كەلەر بولساق. 1991 جىلى تاۋەلسىزدىگىمىزدى جاريالاعان كەزدە، قازاقستاندا قازاقتار عانا بولعان جوق، مۇسىلماندار عانا بولعان جوق. 1993 جىلعى العاشقى كونستيتۋتسيا قابىلدانعاندا جانە 1995 جىلى قابىلدانعان قازىرگى كونستيتۋتسيانى قاراساڭىز دەموگرافيالىق كورسەتكىشتەر مۇلدەم باسقاشا ەدى. 1991 جىلى قازاقستاندا قازاقتار قاتەلەسپەسەم شامامەن 43% بولدى. ال، قازىر قازاقتار 69%-عا كوبەيدى. جەر بەتىندە ءبىر عانا ۇلتتان، ءبىر عانا دىننەن قۇرالعان مەملەكەت كەمدە-كەم، ءتىپتى جوقتىڭ قاسى. ءيزرايلدى الاتىن بولساڭىز، يزرايل ەۆرەي مەملەكەتى دەگەن اتى بولعانىمەن، حالقىنىڭ 30%-عا جۋىعى ارابتار، مۇسىلماندار جانە ەۆرەيلەرمەن نەكەلەنگەن باسقا ۇلت وكىلدەرى، ونىڭ ىشىندە ءوزىمىزدىڭ قازاقتار دا بار. دۇنيەجۇزىنىڭ قاي ەلىندە ەۆرەيلەر تۇرسا سولاردىڭ ۇرپاقتارى كوشىپ كەلگەن، سونسوڭ ولار وزدەرىمەن بىرگە الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى، ءدىني ماسەلەلەردى الىپ كەلگەن. سىرتىنان قاراساڭ ول ءبىرتۇتاس، انشەيىن تەك ەۆرەي ەلى سياقتى كورىنەدى، بىراق، تەرەڭ ءۇڭىلسەڭىز وندا دا كونتراست بار ەكەنىن كورەسىز. ساۋدي اراۆيا پاتشالىعىن الاتىن بولساق، ول 100% مۇسىلمان ەلى دەگەنمەن، ول دا ىشىندە بولىنەدى. سۋننيتتەر جاعى باسىم بولعانىمەن كەيبىر ايماقتاردا شيتتەر شوعىرلانعان. ولاردىڭ دا ىشكى ماسەلەلەرى جەتىپ جاتىر، كەلىمسەك جۇمىسشىلار كوپ. سۋننيت جاعىنداعىلار دا ءداستۇرلى حانباليت مازھابىنداعىلار مەن راديكالدى سالافيت باعىتىن ۇستاناتىندار بولىپ بولىنۋدە. تۇركيانى دا كوپتەگەن ەتنوستاردان قۇرالعان، ونىڭ ءبارى تۇرىكتەكتى ەمەس. سوندىقتان، قازاقستان تۇركيانىڭ نەمەسە ەۋروپانىڭ جولىن نەمەسە باسقا ءبىر ەلدىڭ جولىن اينا قاتەسىز قايتالايمىز دەسەك، قاتەلەسەمىز. سەبەبى، ەۋروپانىڭ ماسەلەلەرى وزىنە ءتان، ول بىزدە جوق. تۋركيانىڭ ءوزىنىڭ ورتاسى، ءوزىنىڭ اينالاسى، ءوزىنىڭ گەو-ساياسي جانە گەو-ەكونوميكالىق كونيۋكتۋراسى بىزدەن بولەك. ءدىن ماسەلەسىنە كەلگەندە قازاقستان ءوزىنىڭ وزىندىك جولىن ۇستانۋى كەرەك ەدى. ءبىز 1991 جىلى جەلتوقسان ايىندا تاۋەلسىزدىكتى جاريالادىق تا 1992 جىلدىڭ اقپان ايىندا، ياعني بار جوعى ەكى ايدىڭ ىشىندە «ءدىني سەنىم بوستاندىعى جانە ءدىني بىرلەستىكتەر تۋرالى» زاڭدى قابىلداپ جىبەردىك، تاۋەلسىز ەلدىڭ ەڭ العاشقى زاڭىنىڭ ءبىرى رەتىندە! الۋان ءتۇرلى ءدىني اعىمداردىڭ قازاقستانعا كەلۋىنە، ۇگىت-ناسيحات جاساۋىنا وسى ءبىر كەمتار زاڭىمىز قولايلى ورتا تۋعىزدى. 1990-جىلداردىڭ باسىندا، اسىرەسە 1991-1994 جىلدارى قازاقستاننان شەتەلگە بارىپ كەلگەنىمدە ۇشاقتاردىڭ ءىشى تولعان ميسسيونەرلەر مەن ەرىكتىلەر ەكەنىن كورىپ، تاڭ قالۋشى ەدىم. ۇشاقتاردىڭ ءىشى تولعان امەريكالىق، ەۋروپالىق ميسسيونەرلەر، «بەيبىتشىلىك كورپۋسى»، «مەيىرىمدىلىك كورپۋسى»، ىقپال اگەنتتەرى. قاي جەرگە بارساڭ وسىلار، قۇددى يەسى جوق ءبىر ەلگە كەلىپ، يەلىك ەتىپ، اقىل ايتىپ وتىرعانداي. الماتىنىڭ كوشەلەرىندە قاپتاعان ميسسيونەرلەر ەدى، تەاتر زالدارى، ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ زالدارى، ستاديوندار ولارعا بەرىلەتىن، ءتىپتى، بىرنەشە تۆ-ارناسىنان كادىمگى ميسسيونەرلىك حابارلار تاراتىلاتىن، شەتەلدەگى ميسسيونەر تەلەارنالارىنان رەترانسلياتسيا جاسالاتىن. وسىنى كورگەن مۇسىلمان ەلدەرى دە قالىسا ما؟! تۇركيادان، ارابيادان، ەگيپەتتەن، يراننان، پاكىستاننان اعىمدار كەلدى. ولارعا «سەن كىمسىڭ؟» دەگەن جوق، ءبارى شەتىنەن حالىقتى ۇگىتتەپ، شەتىنەن الىپ كەتتى. ءبىر جاعىنان زاڭىمىز وسال بولسا، ەكىنشى جاقتان ولارمەن تايتالاسقا تۇسەتىن ءوزىمىزدىڭ عالىمدارىمىز، ساۋاتتى ءدىنتانۋشىلارىمىز بولعان جوق. بۇگىن سونىڭ زاردابىن كورىپ تۇرمىز عوي. ەسەسىنە، ەلدە ەكونوميكالىق داعدارىس، كەڭەس وداعى قۇلاپ، ەكونوميكا بىت-شىت. جاس مەملەكەت حالىقتى قالاي تويعىزامىز، سۋ-گاز-ەلەكتر قۋاتى، جانار-جاعارماي، نان، ەت، ءسۇت ت.ب. نەگىزگى تۇتىنۋ تاۋارلارىن قالاي قامسىز ەتەمىز دەپ ءجۇرگەن ەدى. ول كەزدە كەڭەس وداعىنان قالعان زاڭدار بىرنەشە جىل قولدانىستا بولدى عوي. القيسسا، ءبىزدىڭ جاس مەملەكەتىمىز تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى10 جىلىن رەفورما ۇستىنە رەفورما، جاڭا زاڭداردى قابىلداۋ، ەگەمەندى مەملەكەتتىڭ نەگىزىن قالاۋ، شەكارالارىن بەكىتۋ، اقشاسىن شىعارۋ، اسكەرىن جاساقتاۋ سياقتى اۋقىمدى شارالاردى قولدانۋعا جۇمسادى. سول كەزدەگى باسىمدىق، شەكارالاردى، حالىقتى، اۋرۋ-سىرقاۋدان، ىشكى بۇلىكتەردەن، اپاتتاردان ساقتاپ قالۋ بولدى. وسى «شۇرايلى» ورتانى ميسسيونەرلەر مەن كەلىمسەك ءدىني اعىمدار وتە ءتيىمدى پايدالاندى. اۋرۋ دا سولاي عوي! مىسالى، ۆيرۋستار مەن ميكروبتار يممۋنيتەتتىڭ السىزدىگىن پايدالانىپ دەنەگە كىرەدى ەمەس پە؟! ادام دەنەسىندەگى قورعانىس جۇيەسىنىڭ ءبىر جەرىنەن ساڭىلاۋ تاپسا بولدى، سول جەردەن كىرەدى. سودان كەيىن دەنەنى قۇرتادى! مىنا زياندى ءدىني اعىمدار دا تۋرا سونداي ۆيرۋستارعا ۇقسايدى. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا مەملەكەتىمىزدىڭ يممۋنيتەتى ءالى كۇشتى بولعان جوق ەدى، ۆيرۋستارعا قارسى ەكپەمىز دە بولماي قالدى. اۋرۋدى جەڭۋ ءۇشىن الدىمەن ۆيرۋستى، ميكروبتى جويۋ كەرەك. ۆيرۋستى جويماساڭ، اۋرۋ جويىلمايدى. دەنەنىڭ يممۋنيتەت كۇشىن جوعارلاتۋ كەرەك تە، قاي ۆيرۋس ەكەنىن انىقتاپ، جاقسىلاپ تالداي وتىرىپ، ۆيرۋسقا قارسى انتيۆيرۋس پايدالانۋ كەرەك. ءبىر كەزدەرى كوشەدە، بازاردا باسىپ جۇرە الماۋشى ەدىك قوي، پاتەرلەردىڭ ەسىگىن قاعىپ، كىتاپ تاراتىپ، الماساڭ دا سەنى سۇراققا الاتىن: «مازالاماڭدار، مەنىڭ ءوز ءدىنىم بار، قۇدايىم بار»، – دەسەڭ دە كەتپەيتىن. سول كەزدە ۆيرۋسقا قارسى انتيۆيرۋستارىمىز بولماي قالدى. قايتا سىرتتان كەلگەن اعىمدارعا جاسىل باعدارشام جاعىلىپ، ەسىكتەر اشىلىپ، ەڭ ءبىر گۋمانيست، ەڭ ءبىر تولەرانتتى، ەڭ ءبىر ليبەرالدى ەلگە اينالدىق. ميسسيونەرلەردىڭ دۇنيەجۇزىندە شتاب-پاتەرلەرى بار، قولدارىندا ميلليارد قارجى بار، ادام كۇشى بار. مەن ەرتەڭ نە ىستەيمىن، قالاي كۇن كورەمىن، قايدا تۇرامىن دەپ ويلامايدى، ولار. ولاردى تەحنيكامەن قامتاماسىز ەتەدى، اقشامەن قامتاماسىز ەتەدى، تۇراتىن جايمەن قامتاماسىز ەتەدى، بارعان ەلىندە قولداۋمەن قامتاماسىز ەتەدى. ءدىن تاراتۋشىلار، جاقسى كيىنگەن، استىندا كولىگى بار. قايدا جۇمىس ىستەيدى؟ ناۋبايحانادا جۇمىس ىستەي مە؟ جوق! ينجەنەر مە؟ جوق! قالاي كۇن كورەدى؟ ەشكىم ونى سۇراستىرمايدى. تاڭەرتەڭنەن كەشكە دەيىن ىستەيتىنى تەك قانا سويلەۋ، جينالىستان جينالىس، راديوعا بارادى، تەلەۆيدەنياعا بارادى، حالىقتى جينايدى، سولارعا اقىل ايتادى، كوسەمسيدى، پۋبليكاتسيالارى دايىن تۇرادى. ارنايى ۇگىت-ناسيحات قاعازدارى تاراتىلادى، ۆيدەوماتەريالدار، ينتەرنەت سايتتارى ارقىلى ادامداردىڭ ميلارىن اينالدىرادى، ساناسىن ۋلايدى، ءوزىنىڭ دىنىنە كىرگىزەدى. كىرگىزگەننەن كەيىن جاقسىلاپ پايدالانادى. ول ادام ءبىر جەردە جۇمىس ىستەيدى. ءسويتىپ تاپقان تابىسىنىڭ 5%، 10%، 15%، 20%-ىن جوق دەمەي، سول اعىمعا اكەلىپ بەرىپ وتىرادى. سوسىن، ول ادام تاعى دا ءوزى سياقتى ادام تاۋىپ، سول اعىمعا قوسادى. ونىڭ بارلىعىن ءدىني اعىمدار ساۋاپ جينايسىڭ دەپ ءتۇسىندىرەدى،بىرەۋلەر «جيھاد» دەپ ءتۇسىندىرەدى، قۇداي جولىندا جاساعان ەڭبەگىڭ دەپ تۇسىندىرەدى. ادامداردى نە ارقىلى جيناۋعا بولادى؟ ادامداردى قازىر سپورت ارقىلى جيناۋعا بولادى. مىسالى، ءبىر سپورت سالاسىنا، فۋتبول دەسەڭىز 100 مىڭ ادامدى جيناي الاسىز ستاديونعا. مۋزىكا، كونتسەرتكە شاقىراسىز مىسالى، 50 مىڭ، 100 مىڭ ادام جينالادى دەيىك. سپورت پەن مۋزىكانىڭ جانكۇيەرلەرىن العاندا بىرنەشە ميلليونعا جەتكىزۋگە بولاتىن شىعار. بىراق بارىنەن دە كۇشتى، بارىنەن دە ىقپالدىسى وسى ءدىن. دىنمەن ميلليون، 100 ميلليون، ميللياردتاعان ادامدى باقىلاۋعا الا الاسىز. ال، قازاقستاننىڭ سىرتتان كەلگەن مۇسىلمان جانە مۇسىلمان ەمەس ءدىني اعىمدارعا، ميسسيونەرلەرگە قارسى قوياتىن وزىندىك برەندى بولعان جوق، بالاما ۇسىنىسى بولعان جوق. ياعني، قازاقستان حالقىنىڭ، قازاقستان مەملەكەتىنىڭ، قازاقستان ازاماتىنىڭ، دىنگە دەگەن كوزقاراسى قالاي بولۋ كەرەك، مەملەكەتكە كوزقاراسى قانداي بولۋى كەرەك دەگەندە ماردىمدى نارسە ايتىلمادى. قازاقستاننىڭ ۋنيتارلىق تۇتاستىعى پرينتسيبىنە ساي جاڭاشا ءبىر دۇنيەنى، ۇلتتىق يدەولوگيانى ۇسىنۋعا بولماس پا ەدى؟ بۇل جەردە ءبىر ۋنيكالدى تۇجىرىم، دوكترينا، ءبىر ساياسي تۇعىرناما جاسالۋى كەرەك ەدى. ونىڭ نەگىزگى ماقساتتارى: بىرىنشىدەن– قازاقستاننىڭ مەملەكەت رەتىندە تۇتاستىعىن ساقتاۋ; ەكىنشىدەن– قازاقستان قوعامىنداعى ىشكى تاتۋلىقتى، ازاماتتار اراسىنداعى تاتۋلىقتى قامتاماسىز ەتۋ، نىعايتۋ; ۇشىنشىدەن، قازاقستان ازاماتتارىنىڭ قانداي ءبىر راديكالدى، ەكسترەميستىك، ساياسي-ءدىني يدەولوگيالاردىڭ جەتەگىندە كەتۋىنە توسقاۋىل قويۋ. قازاقستاننىڭ زايىرلى مەملەكەت رەتىندە قالىپتاسۋىن جانە زايىرلىلىق ءپرينتسيپىن مۇقيات قورعانىسقا الاتىن، ساياسي-قۇقىقتىق مەحانيزمدەردى ءتيىمدى جۇزەگە اسىرۋ ماقساتتارى بولۋى شارت. ال، ءبىز بولساق كەرىسىنشە، قاي ءدىن كەلەم دەسە كەلىڭدەر، ەسىگىمىز اشىق دەپ ۇرانداتتىق.ءسويتىپ، ولار جاپپاي قازاقستانعا كەلدى، وقۋ ورىندارىن اشتى، ادەبيەتتەرىن الىپ كەلدى. ەسەسىنە، ءبىزدىڭ ازاماتتار، جاستارىمىز، ۇلدارىمىز، قىزدارىمىز ءتۇركياعا، ەگيپەتكە، اراب ەلدەرىنە بارىپ وقىدى. پاكىستان مەن مالايزياعا باردى. بارىپ تا جاتىر، قازىر. امەريكادا وقىپ جاتىر پالەنباي مىڭداعان جاستار. ەۋروپادا وقىپ جاتىر. وسىلار سول ەلگە بارعاندا كىمدەرمەن ارالاسىپ جاتىر، كىمدەردىڭ ىقپالىندا ءجۇر؟ ولار سول ەلدەن ەلىمىزگە قايتقاندا جوعارىدا اتالعان قاعيدالارعا بەرىك ازاماتتار بولىپ كەلە مە، جوق، ءايتەۋىر، ارقايسىسى ءبىر-ءبىر اعىمنىڭ، ءبىر-ءبىر ءدىننىڭ، ءبىر-ءبىر يدەولوگيانىڭ كادىمگى بەلسەندى ۋاعىزشىسى بولىپ كەلە مە؟ ايتىپ وتىرمىن عوي، ءبىزدىڭ يممۋنيتەتىمىز بولماۋى سالدارىنان ءبىز سىرتقى ەلەمەنتتەردى، زياندى ەلەمەنتتەردى بىلايشا ايتقاندا، ساۋدا تىلىمەن ايتاتىن بولساق، ارزان دا ساپاسىز تاۋارلاردى ءوزىمىزدىڭ ىشكى بازارىمىزعا ەركىن كىرگىزىپ الدىق. ەندى، قازىر اجىراتا الماي وتىرمىز قايسىسى دۇرىس، قايسىسى تەرىس. جاستارىمىز سانالارى تازا، ولاردى «شيكىزاتقا» ۇقساتاتىن بولساق، شيكىزاتتارىمىزدى قالاي بولسا سولاي جىبەردىك، ال، ولاردى شەتەلدەگى ميسسيونەرلەر ءوز قالاۋلارى بويىنشا «وڭدەپ» وزىمىزگە قايتا جىبەردى. زايىرلىلىق پريتسيپتەرىنەن اۋىتقۋىمىز سالدارىنان جانە زايىرلىلىق پەن دەموكراتيا دەگەندى شەكسىزدىك، باقىلاۋسىزدىق جانە شەكسىز بوستاندىق رەتىندە قابىلداۋىمىز سالدارىنان، مەملەكەتىمىزدىڭ ۋنيتارلىق سيپاتىن قورعاۋدا قاجەتتى شارالاردى دەر كەزىندە قولدانباۋىمىز سالدارىنان قازىر وتە كۇردەلى جاعدايعا دۋشار بولىپ وتىرمىز.ءدىن جاعىن الاتىن بولساق، قاي دىنگە سەنەمىز دەگەن سۇراق ءجيى ەستىلەتىن بولىپ كەتتى. ءبىر مۇسىلماندىقتىڭ ءوزى قازىر پالەنباي اعىمعا ءبولىنىپ كەتكەن، ەكى ءدىندار، ەكى مولدا باس قوسسا داۋ باستالادى. اعىمدار ءبىر-بىرىنە ولەردەي ءوش. ءار ءدىني اعىم ءوزىن تازا جولدامىن، تۋرا جولدامىن، حاق جولىندامىن، قالعاندارىنىڭ ءبارى تەرىس جولدا دەپ ايتادى. بىرىمەن-ءبىرىنىڭ امان سالەمى جوق. ول جەتپەگەندەي راديكالدى-ەكسترەميست اعىمداردىڭ سوڭىنان كەتكەن جۇزدەگەن جاستار، ايەل، بالا-شاعاسىمەن باسقا ەلدەردە سوعىسىپ جاتىر. وسىدان 15-20 جىل بۇرىن دابىل قاققانبىز، بىراق، وكىنىشتىسى وسى ماسەلەگە لايىقتى دارەجەدە ءمان بەرىلمەدى. قازىردىڭ وزىندە ناقتى شارالار قولدانىلىپ جاتىر دەپ ايتۋعا ەرتە سياقتى. قولدانىلىپ جاتقان شارالار بولسا جەتكىلىكسىز…
– اعا، ەندى قورىتىندى سۇراق. الەمدە ورىن الىپ جاتقان ءدىني احۋالداردىڭ مەملەكەتىمىزدىڭ الەۋمەتتىك-پسيحولوگيالىق ومىرىنە ىقپالى قانداي؟ ءدىن تۋرالى، دالىرەك ايتساق، يسلام ءدىنى تۋرالى تۇسىنىگىمىز جەتكىلىكتى دەڭگەيدە دەپ ايتا الامىز با؟ ءدىني شيەلەنىستەردەن شىعۋدىڭ جولى قانداي؟
– بىزگە ەڭ الدىمەن زايىرلىلىقتى دۇرىس ءتۇسىنۋ كەرەك، دۇرىس ءتۇسىندىرۋ كەرەك. سونسوڭ، بىزگە نە كەرەك؟ بىزگە، قازاقستانعا، تىنىشتىق كەرەك، ءاربىر ادامعا، قاي ۇلتتىڭ وكىلى بولسىن، قاي ەتنوستىڭ ادامى بولسا دا، تاڭەرتەڭ جۇمىسىنا بارىپ، جۇمىسىن ىستەپ، ءوزىنىڭ ادال ەڭبەگىمەن، كەشكە ۇيىنە كەلگەندە بالا شاعاسىنىڭ قاسىندا تىنىش شاي-تاماعىن ءىشىپ، ءتاۋبا دەپ جاستىققا باسىن تيگىزىپ، ءبىر ەركىن ۇيىقتاپ، ەلىم امان بولسىن، مەملەكەتىمىز جاقسى بولسىن دەپ، وسى ەلدى ءبىز قالاي دامىتامىز، قالاي كوركەيتەمىز، قالاي ونى اۋقاتتى دا قۋاتتى ەلگە اينالدىرامىز دەگەن ويمەن عانا شارشاپ، سول ويمەن عانا ارەكەت ەتىپ، مەملەكەتتىڭ دامۋىنا ءار ادام ءوزىنىڭ ادامي كاپيتالىن ەنگىزۋ ارقىلى ارەكەت جاساۋى كەرەك. مىنە، مەملەكەت ازاماتتاردى وسىعان ۇيىمداستىرۋ كەرەك، وسىعان باۋلۋ كەرەك. بىزدە مۇسىلمانشىلىقتىڭ ەڭ ءبىر قاتىگەز فورمالارى، ەڭ ءبىر كەرىتارتپا تۇرلەرى قايتا كەڭ ناسيحاتتالىپ جاتىر. قازاقستاندا جاڭاعى ءال-فارابي، يبن سينا، ءال-بيرۋني سياقتى عالىم بابالارىمىزدىڭ، پروگرەسسيۆتى ويلايتىن ويشىلدارىمىزدىڭ مۇسىلماندىعىن ناسيحاتتاپ جاتقان جوقپىز. ونىڭ ورنىنا ءحىى-ءحىىى عاسىرلاردان بەرى قاراي پايدا بولعان ءدىني-ساياسي اعىمداردىڭ ناسيحاتتالۋى كۇشتىرەك بولىپ جاتىر. ءححى عاسىردىڭ ادامىن5-6 عاسىر ارتقا كەتۋگە شاقىراتىن اعىمدار كوبىرەك كورىنىپ ءجۇر. ونداي تاجىريبە باسقا ەلدەردە دە بولعان، سونى نەگە ەسكەرمەيمىز؟! ايتالىق،ءبىز ءتۇركيانىڭ جولىن، باعىتىن تاڭدادىق دەيىك. وندا ءبىزدىڭ وسىدان 20-30 جىلدان كەيىن قانداي مەملەكەتكە، قانداي ەلگە اينالاتىنىمىزدى كورۋ ءۇشىن،ساۋەگەي بولۋدىڭ كەرەگى جوق، قازىرگى تۇركيانىڭ جاعدايىنا قاراۋ جەتكىلىكتى. ولاردىڭ دا جاعدايى ءماز ەمەس، سەپاراتيزم دەگەن شارىقتاپ تۇر، ءدىني اعىمدار بيلىككە جارماسىپ العان، نەشە ءتۇرلى تاريقات، نەشە ءتۇرلى جاماعات، سىرتقى كۇشتەردىڭ ىقپالى جوعارى… كۇن سايىن تۇركيا كۇل پارشاعا اينالادى، نەشە ءتۇرلى فەدەراتيۆتىك وكرۋگتەرگە بولىنەدى، كۇردتەر بىلاي شىعادى، انالار بىلاي شىعادى دەگەن اڭگىمەلەر ايتىلۋدا. ءدىني تۇرعىدان الساق، زايىرلىلار مەن شاريعات جولىنداعىلار اراسىنداعى قاقتىعىس، اسكەر مەن باسقاسى، ءدىني اعىمداردىڭ ءوز ىشىندەگى قاقتىعىس ت.ب. قازىر ەردوعان مەن گيۋلەنشىلەر قاقتىعىسىپ جاتىر، ارقايسىسىنىڭ پروكۋراتۋرادا، اسكەردە، پوليتسيادا، ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا ت.ب. توپتارى بار، قولدارىندا گازەتتەر مەن تۆ-ارنالارى، ءبىر-ءبىرىن قارالاپ، جامانداۋمەن، جويۋمەن الەك. ءتۇركيانىڭ قازىرگى جاعدايى بىزدەرگە عيبرات بولۋى كەرەك، ويتكەنى، وندا سوڭعى 2-3 جىل كولەمىندە ەكى ءدىني اعىم بىرىمەن ءبىرى شايقاسىپ، مەملەكەتتىڭ كۇلىن كوككە ۇشىرىپ جاتىر. پرەزيدەنت ەردوعان اتەيستەرمەن كۇرەسىپ، شايقاسىپ وتىرعان جوق، كەرىسىنشە ءوزى سياقتى ءدىنشىل، بەس ۋاقىت نامازىن قازا ەتپەيتىن فەتحۋللا گيۋلەننىڭ وزىمەن، ونىڭ اعىمىمەن شايقاسىپ جاتىر. دەمەك، ءبىز ەگەر تۇركيانىڭ جولىمەن جۇرەتىن بولساق، وسىدان 20-30 جىلدان كەيىنگى قازاقستان قازىرگى تۇركيا سياقتى بولماق. ال، ەگيپەتتىڭ جولىن تاڭداساق، وندا قازاقستاننىڭ بولاشاقتا قانداي ەل بولارىن كورگىمىز كەلسە، بۇگىنگى ەگيپەتكە قارايىق، ەندەشە. حالقىنىڭ 80 پايىزعا جۋىعى ساۋاتسىز، اش-جالاڭاش، ەشبىر ەكونوميكالىق كۇشى جوق. 90 ميلليون حالقى بار ەگيپەتتىڭ جالپى ىشكى ءونىمى 17 ميلليون حالقى بار گوللانديادان 4 ەسە كىشى. ال، ساۋدي ارابيانىڭ جولىن تاڭدايتىن بولساق، ونداعى باسكەسەر دە ۇرداجىق اعىمداردى نە ىستەيمىز؟! قازىرگى ساۋدي قوعامىندا ەركەكتەر قالاي ءومىر سۇرەدى، ايەلدەر قالاي ءومىر سۇرەدى، قوعام قالاي قالىپتاسقان، ساياساتى قالاي ءجۇرىپ جاتىر، ساۋاتتىلىق دەڭگەيى قانشالىقتى، وسىلارعا ءبىر ءسات زەر سالساق تا جەتكىلىكتى. ال، مىنا پاكىستان مەن اۋعانستان مۇسىلماندارىنىڭ باعىتىن الامىز دەسەك، وندا قانداي ەلگە اينالاتىنىمىزدى كورۋ ءۇشىن بۇگىنگى پاكىستانعا، اۋعانستانعا قاراۋ جەتكىلىكتى. وسىلاردىڭ ەشقايسىسىنىڭ جولىن قۋىپ قازاقستان وركەنيەتتى، ساۋاتتى، مىقتى، دامىعان، زايىرلى-دەموكراتيالىق، الەۋمەتتىك قوعامعا اينالمايدى. بۇل مۇمكىن ەمەس. ارينە، بۇلار بىزگە تۋىسقان حالىقتار، باۋىرلاس حالىقتار، ءبىر ءدىننىڭ، ءبىر مادەنيەتتىڭ شەبىندە تۇرمىز، ولارمەن مۇمكىندىگىنشە جاقىن قاتىناستا بولايىق، تاتۋ بولايىق، ساۋدا-ساتتىعىمىز ءجۇرسىن، باۋىرلاستىق قاتىناستارىمىز دامي بەرسىن، مەنىڭ وعان ەشقانداي قارسىلىعىم جوق. بىراق، قازاقستان ءوزىنىڭ جولىمەن ءجۇرۋى كەرەك دەپ ويلايمىن. جوعارىدا اتالعان پرينتسيپتەر نەگىزىندە ىشكى تۇتاستانعانى، بىرىككەنى ابزال. ول جەردە ءبىز ءدىننىڭ جاعىمدى ءرولىن، كونسترۋكتيۆتى ءرولىن پايدالانۋىمىز ءجون. بىراق، ەشقاشان دا ءدىننىڭ بەلگىلى ءبىر ساياسي توپتاردىڭ نەمەسە سىرتقى كۇشتەردىڭ قۇرالىنا اينالۋىنا جول بەرىلمەۋى كەرەك. ايتپەسە، وتە قيىن جاعداي بولادى، سيريا، يراق، اۋعانستان، پاكىستان، تۇركيا، ليۆيا، يەمەن، ەگيپەت، يران ستسەناريلەرى قايتالانۋى مۇمكىن. بۇل ەلدەردە وسىنداي قانتوگىستى كورەمىز دەپ ويلاماعان شىعار. اۋعانستانعا قاراڭىزشى، 36 جىل بويى سوعىس ءورتىن وشىرە الماي كەمىندە 5 عاسىر ارتقا كەتتى. سيريا قانداي ەل ەدى؟! وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن عانا ەلباسى بارىپ، داماسكىدە ال-فارابي بابامىزدىڭ بەيىتىن اشىپ، سۇلتان بەيبارىس بابالاردىڭ كەسەنەلەرىن اشىپ ەدى عوي. قانداي كەرەمەت، حالقى دەگەن ەشكىمنىڭ ىسىندە شارۋاسى جوق وتىرعان ەل ەدى. قازىر بىت-شىت، قالالار جەرمەن-جەكسەن، حالقى بوسقىن. وسى ەلدەر قاشان تۇراقتىلىققا قول جەتكىزەدى، بەلگىسىز. ولار ساياسي تۇراقتىلىققا قول جەتكىزگەننەن كەيىن، قيراعان قالالاردى، ينفراسترۋكتۋرالاردى، جولداردى، كوپىرلەردى، اۋرۋحانالاردى قايتادان سالۋعا تاعى دا كەمىندە 50 جىل كەتەدى عوي! بۇل وسى ەلدەر الەمدىك قاۋىمدار كوشىنەن ءبىر عاسىر ارتتا قالدى دەگەن ءسوز. سوندىقتان، ءبىز وسىنىڭ ءبارىن ساراپقا سالۋىمىز شارت. قاي جەردەن بىزگە قاۋىپ ءتونۋى مۇمكىن، قاي جەردەن بىزگە نۇقسان ءتيۋى مۇمكىن، ىشكى تۇراقتىلىعىمىزعا زيان كەلتىرەتىن فاكتورلار قايسىلارى، ولارمەن قالاي كۇرەسەمىز ت.ب. ماسەلەلەر بويىنشا ۇلتتىق ستراتەگيامىز بولۋى كەرەك. سونىڭ ءبارىن ساراپقا سالىپ، مەملەكەت دەر كەزىندە تويتارىس بەرىپ تۇرۋى كەرەك. بۇعان قازاقستانداعى بارلىق ازاماتتار مۇددەلى، ءبارىنىڭ قۇقىقتارى تەڭ، ارمانى ورتاق. ءاربىر ازامات وسى ەلدىڭ دامۋىنا، گۇلدەنۋىنە، ونىڭ ىشكى قاۋىپسىزدىگى مەن سىرتقى قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋگە ءوزىنىڭ ۇلەسىن قوساتىن بولسا يگى. ازاماتتاردى وسى سانامەن تاربيەلەۋىمىز كەرەك، بۇكىل مەملەكەتتىك جۇيە وسىعان نەگىزدەلۋى كەرەك. مەملەكەتتىڭ يممۋنيتەتى مىقتى بولۋى كەرەك. مىنا سىرتتان كىرگەن كەلىمسەك اعىمدارعا قارسى قولداناتىن ءبىر بالاما ۇسىنىسى بولۋ كەرەك. ول ءالى بىزدە جوق. مىناۋ قازاقتىڭ داستۇرىنە جات اعىمدار قالايشا ءبىرىنشى ورىنعا شىعىپ كەتتى؟ نەگە؟ ويتكەنى، ءوزىمىزدىڭ ءدىني ۇستانىمىمىزدى زاماناۋي تۇرعىدان، قوعام مۇددەسى تۇرعىسىنان ايقىنداپ، انىقتاپ بەرە المادىق. اسىرەسە، ازاماتتاردىڭ زايىرلىلىق ساناسىن قالىپتاستىرىپ، زايىرلىلىقتى دۇرىس ءتۇسىندىرىپ، ءاربىر ازاماتتىڭ زايىرلىلىقتى پايدالانۋىنا جانە قورعاۋىنا قاجەتتى جاعداي جاسالۋى كەرەك. سول كەزدە سىيلاستىق بولادى. قازىر بارلىق اعىمدار بىرىمەن-ءبىرى جانجالدا، ونداي قوعامدا تىنىشتىق پەن بەرەكە بولمايدى عوي. ەگەر، مەملەكەت ءسال السىرەپ، كىشكەنە شاڭىراعى شايقالسا، قۇداي بەتىن اۋلاق قىلسىن، بۇل اعىمدار قانتوگىسكە بارۋدان دا تايىنبايتىن شىعار. ال، بىزگە بۇل كەرەك پە؟ وندا مىڭ جىل ارتقا كەتەمىز، ءتىپتى، تاۋەلسىزدىگىمىزدى دە ساقتاي الماي قالۋىمىز ىقتيمال. كوپتەگەن جاستار كىم-كورىنگەننىڭ سوڭىنان كەتىپ، اتام قازاق ەستىمەگەن اعىمداردىڭ قۇربانى بولىپ، ودان ەشبىر جاقسىلىق تاۋىپ وتىرعان جوق. ءدىني اعىمدارعا مويىنسۇنعان ادامداردىڭ وتباسىلاردىڭ شىرقى كەتىپ، نەشە ءتۇرلى كەراعارلىقتار پايدا بولىپ جاتىر. قوعامنىڭ ىشىندە كەرنەۋ پايدا بولىپ، پسيحولوگيالىق كۇيزەلىسكە ۇشىراپ جاتقان كۇن سايىن كوبەيۋدە. وسى زياندى ءدىني اعىمداردىڭ ەشقايسىسى دا قوعامعا ءبىر جەڭىلدىك، ءبىر باقىت پەن قۋانىش، سونداي ءبىر تولەرانتتىلىق اكەپ وتىرعانى جوق. سوندىقتان، مۇنىڭ ءبارى دە قازىرگى قوعامداعى ىشكى قاتىناستاردى ودان ءارى قيىنداتىپ، ەڭ باستىسى ساناعا بۇعاۋ سالىپ، ادامداردى قۇلاقكەستى قۇلعا اينالدىرۋمەن شۇعىلدانۋدا. ءبىز قوعامدى جىكتەپ بولۋگە نەگىزدەلگەن «جارىلقاۋشى»، «قۇتقارۋشى» پسەۆدو-يدەولوگيالاردان ەش جاقسىلىق كورمەيمىز. بىزگە قازاقستان قوعامىن باۋىرىنا باساتىن، بۇكىل قازاقستان حالقىن ءوزىنىڭ پەرزەنتىندەي كورەتىن، وگەيسىتپەي، قۇشاعىنا الاتىن اكە مەملەكەتتىڭ، انا مەملەكەتتىڭ دانا ساياساتى كەرەك. سەبەبى، ءبارىمىزدىڭ مۇددەمىز ءبىر، ءبىر شاڭىراقتىڭ استىندامىز، ءبىر تۋدىڭ استىندامىز. وسىنداي قيىن-قىستاۋ زاماندا قوعامنىڭ ءبىر بولىگىن عانا جارىلقاپ، قالعان بولىگى نە بولسا، و بولسىن دەي المايمىز. قازاقستاننىڭ ءار ازاماتى ءبىز ءۇشىن قىمبات. سول ازاماتتار ءبىرىنشى كەزەكتە ءوزىنىڭ ەلىن ويلايتىن ادام بولسا، وتانىنىڭ بولاشاعىن ويلايتىن بولسا عانا مىقتى ەلگە اينالامىز…
سۇحباتتى جۇرگىزگەن
مارجان سابەت،
"اقيقات" جۋرنالى
