EPİK JYRŞY

(Maŋǧystaulyq jyrşy Jaqsylyq Eleusınovpen sūhbat. Barlap zertteu. 2005 jyly bastalǧan) Sonymen, Jaqsylyq jyrşymen Almatyǧa kelıp öner körsetu turasynda kelısımge qol jetkennen keiın, bızdıŋ tarapymyzdan jyr jazyp aludyŋ zamanaui ädıs-täsılderı men jazu tärtıbı boiynşa edisiialyq jūmys jürgızıldı. Jyrşylardy öz deŋgeiınde qarsy alu, ornalastyru, kezdesuler ūiymdastyru men talapqa sai jyr aitudyŋ naqty baǧdarlamasy jasaldy: jyrşynyŋ tüsetın üi-jaiy (jeke üi nemese jaǧdaiy soǧan juyqtastyrylǧan qonaq üi) belgılendı; jyr aitylatyn oryndar bırın-bırı qaitalamaityndai ahualda boluy üşın jyr aitu üderısı üi ışınde, qonaq üide jäne qonaqasy zalynda ötkızu qolailandy; jyr aitatyn uaqyt merzımderı naqtylandy; jyrşy epikalyq ortada şabyttana erkın sılteitındıkten jäne qaitalap aitqan kezde jyrdyŋ variasiiaǧa tüsuı, köbıne-köp, tyŋdauşy ortaǧa bailanysty bolyp keletındıkten, tyŋdauşy qauym ışınen laiyqty auditoriia taŋdaldy; jyrşylarmen kezdesu ötkızıletın ǧylymi mekemeler, mädeni oryndarmen aldyn-ala uaǧdalastyq jasaldy; belgılı folklor jinauşy jäne zertteuşı mamandar şaqyryldy; jyr jazylyp jatqan sätte toqtap qalmaityn jäne ūzaqqa kıdırmeitın zamanaui lazer diskılı senımdı dybysjazu qūrylǧysy (diktafon) äzırlendı; qūrylǧy ekınşı jaǧynan bır jyrdy bırneşe ret qaitalap jazǧan kezdegı bırden-bır naqty tehnika ekenı jäne soŋyra odan jyrdy notaǧa tüsıruge de bolatyny eskerıldı; folklortanu täjıribesınde jyrşynyŋ şeberlıgın, oryndau tehnikasyn, bet qūbylysyn, ym-işara erekşelıkterın aiqyndaudyŋ eŋ tiımdı täsılı dybysty beinetaspaǧa tüsırıp alu dep esepteletındıkten, jyr aitu aktısın beineqūrylǧyǧa tüsıru josparlandy. Baǧdarlamanyŋ jalpy nobaiy bolmasa, qalǧan jaǧy jyrşydan qūpiia ūstaldy (olai bolmaǧan künde jyrşy aldyn ala äzırlenıp qoiatyndyqtan ahual özınıŋ tabiǧi qalpyn joǧaltyp, jyr aitu aktılerı jasandylyqqa ūrynar edı). 2005 jyly Almatyǧa Jaqsylyq jyrşynyŋ da joly tüstı. Ol qalaǧa qyrküiektıŋ bas kezınde jetıp, Almaty oblysyna qarasty Ile audanyndaǧy Arna auylyna, sol jerdegı qaiyn jūrtynyŋ üiıne toqtady. Jaqsylyqtyŋ aituy boiynşa öz äkesı Aitmaǧambet Rahmetullaūly. Ataqonysy Josaly, Şielı, Türkıstan, Qojatoǧai jaǧy bolsa kerek. Şeşesı Mädina Jaqsylyq tuǧannan keiın Jetısaida qaitys bolady da, äkesı bala Jaqsylyqty bırjarym jyl arqalap baǧady. Sol şamada ol da quǧyn-sürgın körıp, Samarqand oblysynyŋ Kättaqorǧan öŋırıne qonys audarypty. Tamdy audanynyŋ Jaŋaşarua mekenınde adai ruynyŋ Begei taqtasyna jatatyn Ilımbai, Niiatolla degen kısıler bolypty. Sol kezde ekeuı de perzentsız eken. Kışkentai Jaqsylyqty basta Ilımbai bauyryna salyp, bala etuge niettenedı. Bıraq äielı nauqasşaŋ bolǧandyqtan, er balasy joq Niiatolla Eleusınov ülkendıgıne salyp, äkesı Aitmaǧambetke «baǧamyn-qaǧamyn, oqytyp-toqytamyn» dep uäde etıp, alyp qalady. Aitmaǧambet qaǧaz jazyp, ūlyn tabystap ketedı. Ilımbaidyŋ aituynşa, Jaqsylyqtyŋ azan aityp qoiǧan aty Alyi eken. «Balasyz jürgen ǧarıp bolǧannan soŋ «Arty jaqsylyq bolar ma eken» degen tılekpen atyŋdy Jaqsylyq qoiǧan bız, adai aǧaiyndar, şyraǧym. Äkeŋnıŋ jazyp qaldyrǧan qaǧazyn mäsımnıŋ qonyşynda saqtap jüruşı edım, aqyry joǧaltyp aldym» dep otyrady eken Ilekeŋ. Jaqsylyqtyŋ söz deregı boiynşa, naǧaşysy Äbış qoja Näbiūly Türıkmenstanda, Krasnovodsk (Şaǧadam) maŋyndaǧy bır toida jienın ūşyratyp, onyŋ tegıne qatysty tarihty aityp beredı. Jaqsylyqtyŋ jyrşylyq jolǧa tüsuı eskeldı Sügır Begendıkūlyn köruden bastalady. Bolaşaq ūstazymen toǧyz jasynda, Maqtaraldaǧy bır toida ūşyrasady. Bala Jaqsylyq sol toida öleŋ aityp, Sügırdıŋ közıne tüsedı. Arada bes jyl ötkende älgı auylda bolǧan bır ülken Asqa Sügır jäne şaqyrylady. Būl Jaqsylyqtyŋ on törtke şyqqan jäne «auyryp» jürgen kezı eken. Osy joly Sügırdıŋ önerın ekınşı ret köredı de, aqyry ögei äkesı-şeşeden qaşyp, jyrauǧa ılesıp, el aralap ketedı. Sodan jiyrma bes jyl erıp, ūstazynyŋ alǧys-batasyn alady. Özınıŋ aituynşa, on ekı-on üş jasynda japan dalada ūiyqtap jatqanda Qaşaǧan aqyn tüsıne kırıp, aian bergen, aqyndyq pen jyrşylyq öner sol uaqiǧadan keiın qonǧan. Jaqsylyq – jyrşylyqty käsıp etken, eldı köp aralaǧan. Özınıŋ aituynşa, Qazaqstannyŋ küllı oblystary men audandarynda bolǧan. Kämıljan Ataniiazovqa erıp jürıp özbek jerın de bıraz adaqtaǧan. 1960 jyldary Äzerbaijannyŋ Baǧdat tauynda otyrǧan qazaq ışıne üş märte baryp, ailap jatyp jyr aitypty. Sonyŋ aldynda 1957–1958 jyldary Saratov tübegındegı Mamai qorǧanyndaǧy qazaqtarda bolyp, öner körsetken. Qazan, Mäskeu, Täjıkstan, Auǧanstan qazaqtaryn da aralaǧan. Aituynşa, qazaqtyŋ belgılı saz aspaptaryn jaŋǧyrtuşy Bolat Sarybaev Tamdyǧa arnaiy ızdep kelıp, jetıgen aspaby jaiynda maǧlūmat alǧan. Balqaşbai Jüsıpov, Kündebai Aldoŋǧarov, Qaldaş Sädırov, Säbet Jamanǧaraev, Ötep Taŋsyqbaev, Nartai Begejanov sekıldı aqyndarmen dämdes bolǧan, köp aralasqan. Jas kezınde küreske de tüsken. Ony jasy alpystan asqandaǧy kespeltek som tūlǧasy da rastap tūrǧandai. Bazarbai, Tyǧan deitın şäkırtterı bolypty. 1970 jyldary Nökıste ötken bır toida jyrşy qaraqalpaq baluanyn jyǧyp, bas bairaqty ielengen. Jäkeŋnıŋ qūmalaq aşyp, nauqas qaraityn emşılıgı de bar. Em-dom jasaǧanda naǧaşysy Äbış qojadan qalǧan qamşyny köteredı. Aituynşa, as pen toida alym (bairaq) üşın ökpelemeidı, köp uaqyt topqa tüspese, üide otyryp, dombyrasyn qolǧa alyp, şerın tarqatyp alatyn ädetı bar eken. Jaqsylyq jyrşy 2000 jyldardyŋ basynda zaǧip bolyp qalǧan. Janyna äielı Jämila Tūrbekova erıp jüredı. Üş perzentı jastai şetıneptı. Özı «Äielımız ekeumız qol ūstasyp jyrlap jürgende şetınep kettı» deidı. Olardan keiın jäne üş ūl körgen. Jyrşy bız jyr aitqyzǧan jyldary Aqtau qalasynyŋ maŋyndaǧy saiajailardyŋ bırınde tūratynyn aitqan edı. Jaqsylyqtyŋ jyr qorynda «Begei batyr», «Janqoja batyr», «Ataqozy batyr», «Süleimen», «Dariǧa qyz», «Säduaqas sahi», «Samūryq qūs», «Şamun men Gäuırdıŋ şaiqasy», «Aqtam sahaba», «Qarasai – Qazi», «Äzıretı Älı men Mahdidıŋ şaiqasy» siiaqty salaly şyǧarmalar bolǧan. Begei batyrdyŋ uaqiǧasyn Horezm, Besqala jaqta adaidyŋ estiiar kısılerınen estıgen. Ülken as-toilarda jyr jyrlanyp bolǧannan keiın, arasynda hikaia şertıledı. Begei jaiyn baiandaityn sondai oqiǧalar kezınde şoŋai Şaihy (oqudy Būharada tämamdaǧan, el «perı bailaǧan» deidı eken), şegem Ämin ahun (būl da oqudy Būharada bıtırgen), esembet Ospan ahun, begei Rahmetulla ahun, qyryqmyltyq Köşerbai, qaraş Ybyraiym ahun Qūlbaiūly, Bekettıŋ aqtyǧy Däulet molla balasy Mūqan sofy, begei Jaŋǧaqbai Qoianbaiūly, begei Aiaǧan Qydyrşaūly aitqan äŋgımelerden jadyna alǧan. Olar bas qosqan jerdıŋ bırınde Mūqan sofy «Kışı jüzde Begeiden asqan batyr joq» deptı. Sol künnen bastap Jaqsylyq jyrşy Begei jaiyndaǧy hikaialarǧa qūlaq türe bastaidy. Ol Begei batyr uaqiǧasyn kez kelgen jerde aita bermeitının aitady. Soŋǧy ret Beineude, Begei batyrǧa berılgen As üstınde jyrlapty. Jaqsylyq Eleusınov jaiynda folklortanuşy ǧalymdar Qabibolla Sydiyqov pen Mardan Baidıldaev jazdy. Jäkeŋ asa äŋgımeşıl kısı. Negızgı taqyryptan auytqyp, är saqqa ketıp qalatyny bolmasa, körgenı men tüigenı mol, közı qaraqty jan ekenı är lebızınen aŋǧarylyp tūrady. Sözınıŋ mörı eskışe. Özı jaiyndaǧy kırıspe äŋgımenı ol bylai örbıttı: – Jetım qalǧan adamnyŋ jelkesı bar eken dep elei bermeitını bar ǧoi qazaqtyŋ. Mende oŋ qoltyǧymnan süier bauyr, tuma-tuys bolmady. Bıreudıŋ tüiesın baǧyp, eşkısın semırtıp, aqysyna iesınıŋ taiaǧyn jep jürgen şaǧymda, sadaǧasy keteiın, Qaşaǧan degen atamyz tüsıme kırıp «Ai, bala, men Qaşaǧan ataŋmyn, batamdy bereiın, düniiada qor bolyp qaldyŋ ǧoi» dep batasyn berıp ketken. Sügır degen kısı menıŋ ūstazym. Bız jiyrma bes jyl qatar jürdık. Keşegı Nauryzbek, Töreniiaz, Qairolla, Mūratbai, Nartai, Myrzaǧali, Aqdos, Jienbai jyraudyŋ aqtyǧy Rüstembek, Şamşat, Qobylaş jyrau, Özbekstandaǧy qaratamyr Ötep Taŋsyqbaev, dombyraşy Säbet Jamanǧaraev degendermen aralastym. Qaldaş degen bala menen köp söz alǧan. Onyŋ tarihy, äke-şeşesı kesapat bolyp, kökırek köterıp «Bızge soqyr bala kerek emes» dep, tuǧan da, toǧaiǧa aparyp tastaǧan. Ony siyr baǧyp jürgen bır müsäpır tauyp alypty. «Qaldaşty bır kiık kelıp emızıp tūr eken» deidı. Balany üige alyp kelıp baǧyp, tärbieleidı. Al älgı kiık qartaiyp ölgende süiegın itke bermei jinap alyp, baiaǧy äke-şeşesı tastap ketetın jerge aparyp kömgen. Basyna aǧaş egıp, jan-jaǧyn sekseuılmen qorşaǧan. Qazır sol jer «Kiık ata äulie» dep atalady. Kenimehten seksen şaqyrymdai jerde. Sol Kenimeh audanyndaǧy bır sovhozdyŋ direktory Bekqūlaqov degennıŋ qyzy Qaldaşqa ǧaşyq eken. Sonda äkesı tūryp qyzǧa aitypty: – Ai, şyraǧym-ai, denı sau adam tappadyŋ ba, meşelge tigenıŋ ne qylǧanyŋ? Men köne kommunist edım, – degende, qyzdyŋ bergen jauaby: – Köke, aityp boldyŋ ba? – İä, – deptı. – Endeşe men aitaiyn. Bastyqtyq basta tūra bere me? Kökırek kötere berseŋız sızge de tap keler. «Qūdai iem süigen qūlyn iä jetım, iä jalǧyz, bolmasa jarly qylady» dep edı. Osy altyn üsteldıŋ üstınde mäŋgı otyra beremın deisız be? Ǧarıptı baqpaityn, soqyr dep halyqtyŋ kökıregınen iteretın bolsaŋyz, ondai kommunistık qamqorşylyqtyŋ ne keregı bar? – degen ǧoi. Sonda äkesı: – Äi, balam, sözden jeŋıldım, myna alty bölmelı üi, qara «Volga», tört būzauly siyr, jiyrma qoi senıkı, – dep, bärın Qaldaşqa qaldyrǧan. Äne, sol Qaldaş balamen bız Tamdynyŋ mädeniet salasynda qatar jūmys jasaǧanbyz. Sonda jürıp talai şarlaǧan jerlerım Aiaqqūdyq, Jüzqūdyq, Marks, Kommunizm, Üşqūdyq, Qaqpatas, Besaşy, Köŋsai, Besbūlaq. Jalpaqtauda Bazar jyrau beiıtınıŋ basynda san märte boldym. Odan berıde Jetısaidyŋ, Almaty oblysyndaǧy Kürtınıŋ audandyq mädeniet bölımderınde jūmys ettık. – Jäke, jazu bılesız be? – Gramm sauat joq mende. – Al sonda jyrdy qalai aitasyz? – Bızdı suyryp salma, tökpe aqyn deidı. – Būrynǧy aitqandaryŋyz esıŋızde tūra ma? – Oibai, bügıngı aitqanymyz erteŋ joq qoi. – Eskı qissa-jyrlardan aitasyz ba? – Qissa degendı bızdıŋ aituymyz bır bölek, qazırgılerdıkı basqa. Mysaly, Nauryzbek siiaqtylar Noǧailyqty (Noǧaily jyrlaryn. – B. J.) bır jarym-ekı saǧattai jyrlaityn. Men qissaşylyqpen köp ainalyspaityn adammyn. Kökıregımdegı Qūdaidyŋ bergenı özıme jetedı, sonymdy tögıp-tögıp ketemın. – Degenmen, uaqiǧaly äŋgımelerdı aitatyn şyǧarsyz? – Uaqiǧa bolǧanda, ol qandai uaqiǧa? – «Qyz Jıbek», «Qobylandy» siiaqty ǧaşyqtyq, batyrlyq jyrlar ǧoi. – Olardy men aitpaimyn. Bızdıŋ aitatynymyz özımız şyǧarǧan, zamannyŋ bolǧandary, sosyn baiaǧy Abyl, molla Omar, qarasaqal Erımbettıŋ aityp ketken ösiet sözderı. Bızdıŋ aituymyzda olar basqaşa keledı. Köbı ükımetten qorqyp, ışındegı paiǧambar, Qūran, Qūdai degen sözderdı alyp tastaǧan. Sosyn söz boialyp ketken. Özıŋ bılesıŋ, būl künde qaŋǧu degendı bıreu jaqtyrsa, bıreu jaratpaidy, jaǧalap öleŋ aitatyn zaman emes. Özıŋ şaqyrǧannan keiın talaptanyp şyqtyq, äiteuır. – Ötken şaiyrlardan kımderdıŋ sözın aitasyz? – Abyl, Aqtan, Nūrym, Qaşaǧan, Äbubäkır, Aralbai, Sättıǧūl, Bazar, Tūrmaǧambet, Erımbettıŋ sözderın nobailap aitamyn. Bıraq menıŋ aitqanymnan senıŋ alyp jürgen jyraularyŋnyŋ sözı basqaşa keledı. Sosyn bızge nanbaidy. – Jaŋaǧy aqyndardyŋ sözın kelesı künı aitsaŋyz qaitalaisyz ba? – Joq, bızde qaitalap aitu dege joq. – Naqty sol aqyndardyŋ sözın degenım ǧoi. – Bärın jadymnan şyǧaryp, solar bolyp özım aitamyn. Solardyŋ ruhyn köteru üşın. Bıldıŋ be, endı tüsındıŋ be? – Jelılı qissa, dastandar aityp kördıŋız be? Solardyŋ uaqiǧasyn äŋgıme etıp aityp berse, jyrǧa tüsıre alasyz ba? – «Qyz Jıbek», «Aiman – Şolpan», taǧy basqalaryn men kär qylyp, auyzşa aitqan emespın. Qazır sol dastandardyŋ bırqataryna nansa, bırqataryna halyq senbeidı. – Bır aitqan jyryŋyzdy araǧa şamaly uaqyt salyp qaitalap aituǧa qalai qaraisyz? – Bır aitqanymdy men ekınşı qaitalap aita almaimyn. – Onyŋyz dūrys qoi, alaida alǧaşqy aitqanyŋyzdyŋ ızımen aitsaŋyz qalai bolady? – Bızdıŋ qazaqtyŋ jiyrma bes taŋbaly Kışı jüzınıŋ ışınde Begeiden asqan batyr bolmaǧan deidı. Ekı ret jauǧa şapqan. Keiqauys degennıŋ qalasyn būzyp, qazaqtyŋ şulap jatqan qatyn-balasy men malyn alyp kelıp, elge taratyp bergen Begei batyr degen ataŋ. Ekınşı ret Qauys degen qalmaqty şapqan. Odan olja alyp kelıp Syr boiyndaǧy, Teke qaladaǧy halyqtarǧa bölıp bergen, sosyn eldı Syrdan ärı audaryp, jauǧa üşınşı ret attanǧan. Al Janqoja, Ataqozy dep otyrǧandarymyz Begeiden keiın şyqqandar. Solar halyqqa ülgı bolsyn dep keŋınen keltırıp nasihat aitamyz. Halyqtyŋ qūlaǧynda qalatyn sözder ata-anany qalai syilau, ömırdı qalai ötkızu kerek, būryn qandai şaiyrlar men batyrlar ötken, qazaqtyŋ saltanaty qandai bolǧan, mıne, osylardy keltırıp aitamyz ädemılep. – Sonda Begei batyr uaqiǧasyn jyrlap aituǧa bolady ǧoi? – Nege bolmasyn, äbden bolady. – Būl jyrdy qanşa uaqyt aitasyz? – Tübınen berı qazyp aitqanda tört saǧatqa ketedı. Mūnyŋ bır nūsqasy ǧana sonşa jyrlanady (Osy jerde «Men bır nasybai atyp alaiyn» dep tynystady. Dastarqanǧa bata jasaǧannan keiın äŋgıme qaita jalǧasty). – Jyrdy qaşan, qalai aita bastadyŋyz? Täulıktıŋ qai mezgılınde jattaisyz? Topqa tüskende jaqsy aitasyz ba, älde jeke otyrǧanda önımdı aityla ma? – Ondaidy aita bersek jyrdyŋ pırı qaşyp ketedı ǧoi. Degenmen eske alyp köreiın. Bırde kün qatty yssy boldy. Ögei şeşem «Joǧalǧan tüienı tauyp kel, tappasaŋ kelme» dep jazdyŋ aptabynda quyp jıberdı. Aiaq qūmǧa küidı, keneze keptı. Bır sekseuıldıŋ tübın qazyp, endı bıtken şyǧarmyn dep jatqanymda bır dauys iesı: – Äi, balam, sen ölmeisıŋ. Qolyŋdy jai, köter bılegıŋdı. Menıŋ atym Qaşaǧan, qasymdaǧy Qydyr äleikısalam. Mäŋgılık däulet, baqyt bereiın. Sonau kele jatqan mūhitty alasyŋ ba, Araldy alasyŋ ba, dariiany alasyŋ ba? – dep tūr eken. – Mūhitqa batyp ketermın, Aralyŋda künderdıŋ künı su bolmaidy, Amudariiaŋa qyrylyp qalpaq pen türıkmen töbelesetın jer. Maǧan sol taudyŋ būlaǧy bolmai ma? – deppın ǧoi. – Ai, şyraǧym-ai, qysqalau sūradyŋ ǧoi. Onda kel, saǧan üşeuın qosyp bereiın – dedı. Sonda būl üşeuı ne beredı? degenımde «Tökpe degendı bılesıŋ be, balam?» – dedı. Tökpe degenıŋ dalaǧa şaşpa degenıŋız ǧoi dedım. «Qolyŋdy jai, berdım, balam. Taŋdaiyŋ ırkılmes, maŋdaiyŋ bügılmes, tabanyŋ sürınbes. Qydyr äleikısalam ataŋ mynau, menıŋ atym Qaşaǧan, mä, dombyra!» dedı de öte şyqty. Qarasam, qarnym bylai bolyp ketken eken (qolymen ışın tompaityp körsettı. – B. J.). Tüie de joq, tırlık te joq, jolda kele jatyp qoi baǧyp otyrǧan bır üige tap boldym. Esıgıne kelgesın «Qai balasyŋ?» dedı. Ai, qai bala dep netesıŋ, Mūratyŋa jetesıŋ. Baqyt bıtse ölşeulı, Düniiadan sen de ötesıŋ. Maǧan bergen tamaqtyŋ, Toltyrar Alla esesın. Men bır jetım balamyn, Ata-anam joq daramyn. Dalada qaŋǧyp jatqanmyn, Qūm qūdyqqa batqanmyn, Köterdım jüktıŋ batpanyn. Sız boldyŋyz aralap, Jalǧyz üi qazaq tapqanym. Aiaqqa saldyŋ, qaiteiın, Jetımdıktıŋ qaqpanyn. Şöldep keldım daladan, Bezıp jürgen kısısıŋ be, Bızdei jetım baladan, – deppın ǧoi. Sol uaqytta bır boijetken qyz ışıp otyrǧan şaiyn tastai berıp, «Qaraǧym, üige kır» dep ışke kırgızdı. Közenıŋ auzyn aşyp qoiyp, «Qanǧanyŋşa ış» dep şūbat berdı. Şal äkesı bar eken, «Qaraǧym-ai, köp ışpe, jailap ış» dedı. Sosyn ne el ekenımdı sūrady. Jūrt jinalyp qalǧan eken. Qolyma bır dombyra äkelıp berdı. Türıŋ tek jürgen balaǧa ūqsamaidy eken destı. Dombyra qolǧa tigesın: Assalaumaǧalaiküm, Qaumalap kelgen halqymyz, Jasy ülken qartymyz, Jaqsylardyŋ artymyz. Qoja edı süiegım, Taba almadym būl künde, Jetım qalyp deregın. Jetım qalǧan balanyŋ Bolmaidy eken keregı. Köpşılıktıŋ batasy, Bolady daǧy tılegı. Qaŋǧyp jürgen balamyz, Ata menen anany Izdep qaidan tabamyz? Ortaŋa keldı jas bala, Dei körmeŋız masqara. Aq samauryn, şai, qūman, Bala dep būlar demdedı, Şarşaǧanǧa dem berdı. Şıldede türtıp oiatqan, Ǧaiyp eren, Qyryq şılten Qaşaǧan degen atamyz, Qyzyr Iliias babamyz, Batiia alyp solardan Qaŋǧyp jürgen balamyz, – dep jyrlai jönelıppın. Äne, älgı uaqiǧadan keiın menıŋ ataǧym şyǧypty. Sükeŋe (Sügır. – B. J.) erıp jürgen bır künde ol «Ai, şyraǧym-ai, sen myna bır tüie sauyp tūrǧan qyzǧa bırdeŋe aitasyŋ ba?» dedı. Aitaiyn dedım. Tüie sauǧan bauyrym, Aman ba, apa, auylyŋ? Kötergen jüktıŋ auyryn. Qaita-qaita jaltaŋdap, Qarai berdıŋ baldarǧa. Köŋılıŋ tolmai jür me eken, Saqaly aǧarǧan şaldarǧa. Tap bolarsyŋ bır künı, Bız siiaqty qyŋyraiǧan zaŋǧarǧa, – degenımde, qyzekeŋ sauyp tūrǧan sütın aiaǧyna qūiyp alyp, «Ai, şeşek şyqqyr, üige kır, tılıŋ bır tas jarǧan bälesıŋ ǧoi» dedı. İä, tıl degen tasty jarady, Qalaǧandy alady. Sız siiaqty apalar, Aqyndy körse qalaǧan, Bet-auyzyn jalaǧan. Men bır qartty buramyn, Jetım qalyp dalada Apasyn körıp jaraǧan, – deppın ǧoi. Sodan keiın, Sükeŋ batasyn berdı de, «Al, segız arys adai, älım men şömendı köp aralaǧanym joq, üisın men oisyndy bılgenım joq. Olar mūny ne qylsyn? Segız arys adai, alty taŋbaly älım, jetı taŋbaly jetıru, on ekı ata baiūly, myna bala senderge amanat» dep, älımnen üş adam, şömekeiden üş adam, qojadan üş adam, adaidan jetı adamdy şaqyryp alyp batasyn bergen. Sodan berı Abyl, Aqtan, Nūrym, Qaşaǧan, Aralbai, Äbubäkır, Tūrmaǧambet, Omar, Bazar, Sügırdıŋ daŋqy köterılsın dep özımız şyǧaryp aitady ekenbız. – Bıraq osylardyŋ bırsypyrasyn Sügırdıŋ auzynan estıdıŋız ǧoi? – İia, da. – Sügırge neşe jyl erdım deisız? – Jiyrma bes jyl bırge jürdık ekeumız. – Sügır sızge jyrdy qalai üiretetın edı? – Ol kısı jyr üiretpeidı, tek aitqyzyp, tyŋdap otyrady. – Sonda Sügırdıŋ aitqanyn qaitalap aityp beresız be? – Men jazbaimyn, ol menıŋ tökpe aqyndyǧyma bata berdı. Aitty ǧoi «Äi, adaidyŋ balasy, maŋdaiyŋa Qaşaǧan tırılıp kelgen eken. Jetektep baǧa alsaŋdar osy baladan ozatyn eşkım joq» dep. Sonda bıreu otyryp «Nauryzbek qalai aitady?» dedı. – Nauryzbek jyrşy emes, qūrama. Al myna Jaqsylyq tökpe – dedı. Narekeŋe (Nartai. – B. J.) kezdeskenımde, «Ai, şyraǧym-ai, adaidyŋ maŋdaiyna siiamyn dep aityp jürsıŋ-au. Sen ölgesın «Qairan Jäkem būlbūl edı, / Sürınbeitın düldül edı, / Tırlıkte qadırın bılmedık, / Ahaldy közge ılmedık, / Bırge oinap-külmedık. / Bauyry suyq qara jer, / Alyp kettı qartymdy, / Qaiyrly qylǧai artyŋdy. / Jäkem dünieden ketkesın, / Jyrdyŋ bärı sarqyldy» deitın şyǧar, aman bolsa. Alaşqa atym Nartai edı, men de jürmın ǧoi älı sümıreiıp» dep edı. Myrzaǧali Aqdospen (Aqjolov. – B. J.) de kezdeskenbız. Bır aiaǧynan aqsaq kısı edı. Bızdıŋ Düriia degen jeŋgemızdı aiyryp, äieldıkke alyp kettı. Qyzǧanşaqtau adam eken, bır jiynda maǧan qaradai ūryndy: «Men Myrzaǧali Aqdospyn, / Qalam alsam ketetın, /Talaiǧa sözım jetetın. / Men bır aǧyp jatqan teŋızbın, / Aryq emes, semızbın. / Aitysasyŋ ba menımen? / Men ataqty tūlparmyn, / Qiiada jatqan sūŋqarmyn» dep bır kettı. Sondaǧy jauabym: Jasyŋ ülken aǧasyŋ, Jylandai tılmen şaǧasyŋ. Būl mınezdı qoimasaŋ, Qūdaidan bır kün tabasyŋ. Aqsüiek adam ar jaǧym, Kötermeidı eş adam, Būl qojanyŋ salmaǧyn. Belgılı bolar, aǧeke, Senıŋ basqan ızderıŋ. Özıŋe qaita şanşylar, Aradai şaqqan tılderıŋ. Bılgır bolsaŋ aitaiyn On tört qabat jer, aspan, Ortasynda tıreu joq Ne qūdıretpen tıredı? Bılgır bolsaŋ aitaiyn, Paiǧambar mıngen pyraqtyŋ Ne qily edı reŋı? Nuyn degen ärıptıŋ, Neşe jyl edı süregı? Törtınşısın aitaiyn, Su tübınde äupıldek, Būl ne närseden döredı? Jasyŋ ülken bolǧasyn, Jür eken, aǧa, köŋılıŋ aumalap. Men sen siiaqty aqyn emespın, Satatyn sözdı saudalap. Men bır jatqan mūhitpyn, Sen bır kepken Aralsyŋ Qūiaiyn saǧan qauǧalap. Sonda ornynan ūşyp türegelıp qolymdy alyp, ekı myŋ som aqşany aldyma tastap, «Ainalaiyn, maǧan bataŋdy ber» degen. Söitıp menıŋ batamdy alyp, jeŋgemdı qaǧyp ketken. – Sügır ūstazyŋyz tabanastynda suyryp salyp aitatyn ba edı, älde jazyp, jattap aitady ma? – Suyryp salyp ta aitatyn, bıraq köbıne jazady. Sosyn tekserıp, ūiqasqa keltırıp alyp, aityp ketetın edı. Sükeŋ Abyl, Aqtan, Nūrym, Qaşaǧan, Aralbailardyŋ soŋy edı ǧoi. Aitaiyn degen uaǧynda ırkılmeitın. Halyqqa qaratyp men jönınde bylai degenı bar: «Būl balany jiyrma bes jyldan berı synap kele jatyrmyn. Mūnda sauat joq. Jaqsylyq arabşa da, sovetşe de jaza almaidy. Qaşaǧan da, būl da bır. Būnyŋ tek tamaǧyn ber, renjıtpe, qattyǧa barma, auzynan şyqqan sözın tüsırıp alyp jetekteseŋ, osy bala senıŋ aitysyŋnan da, tartysyŋnan da qala qoimaityn şyǧar. Bıraq bır aitqanyn qaitadan aita almaidy. Qazır «şai» dese, onyŋ artynan «hai», ıle-şala «tai» deidı. Bır sözı bır sözınen asyp tüsedı. Sondyqtan mūny şettep qaiyruǧa bolmaidy». – Jyr sızge qai uaqytta tez keledı. Topta otyrǧanda ma, älde bıreu aşuyŋyzǧa tigende me? – Joq, men aşuǧa qaramaimyn. Köpşılıktıŋ yqylasyn jyrdyŋ pırı özı bıldıredı. Jinalǧan halyq synap, mınep, keketıp otyr ma, nan sūraǧan qaiyrşy dep otyr ma, ony jyr iesı ǧaiyp sezdıredı. Sükeŋder, Qaşaǧandar köz aldyma bır körınıp ötse, onda bızge toqtau joq. Äŋgımenıŋ osy jerıne kelgende jyrşy säl tynystap, öz dombyrasy naşarlau bolǧandyqtan bızdıŋ dombyramyzdy qolyna alyp, bırneşe küi, maqam-saz şaldy. Ara-arasynda «Būl qalai, bola ma?» dep qoiady. «Baiaǧy jyrlap jürgen uaqytta jiı aitqasyn qol da jaqsy bolatyn. Köpten berı toi-tomalaqqa da şaqyrylmaimyz. Jas ta ūlǧaidy» dei kelıp, arnau-jyr aitty. Äuelı Alla, özıŋnen, Özıŋnıŋ bergen demıŋnen. Er jıgıt mūŋdy bolady, Airylsa tuǧan jerınen. Qyran qūs myqty bolǧanmen, Aiaǧyn salsa qūtylyp, Kete almaidy jol tauyp Bürkıttıŋ salǧan şeŋınen. Neşe kün ömır süremız Baiansyz fäni būl jalǧan. Emırengen pendemız ǧoi, Tırlıkke myna aldanǧan. Sözıme kınä taǧa almas, Jaqsylarym aŋǧarǧan. Abyl, Aqtan, Nūrymdai, Baibaqtyda Syrymdai, Bolmasaq ta solardai, Elu jyl tüstım alqaǧa-ai. Alma moiyn, arşyn tös Jeŋgenıŋ kördık asylyn, Aǧanyŋ kördık saqiyn. Talai jerde şalqydym, Köp edı, erler, alǧanym. Būl künde közım älsırep, Bolyp jür qaiǧy armanym. Qairan ömır, mynau jas, Ǧarıp te bolyp otyrmyn Eldıŋ de körmei ajaryn. Arnaudan keiın myna şyǧarmalardy oryndady: 1. «Äuelı söz bastaiyn jaralǧannan», 2. Sügır «Söilese endı käne, qyzyl tılım», 3. Kerderı Qūdaibergen «Äuelı Alla özıŋnen», 4. Mūrat Öskenbaev «Jeŋıs» küiı, 5. «Maqtymqūlynyŋ sazy», 6. Qaraqalpaq Berdaq şaiyr «Berdaq, alǧyn qalamyŋ men qaǧazdy», 7. Özbekstannyŋ halyq bahşysy Kämıljan Ataniiazov «Bai-bai, qaraköz» änı, 8. Balqy Bazar jyrau «Oilasaŋ fäni jalǧandy-ai», 9. Kerderı Äbubäkır «Äi, jaralǧannan berı qarai», 10. Eskeldı Sügır «Äi, jaqsydan aqyl sūrasaŋ». Sosyn «Erteŋ şarşap qalamyz ǧoi» dep jyr men küidı doǧardy. Özbektıŋ būlbūly Kämıljan Ataniiazovpen talai saparlas bolǧanyn aita kelıp, onyŋ Paluan Ahmet degennıŋ qyryq qūlaş kümbezıne qatyn-qalaşty şyǧaryp, masqaralap öleŋ aitqanyn, sodan qol-aiaǧy, qūlaq-közı bırden bailanyp qūlap tüskenın şımırıgıp otyryp hikaialady. Bız «Begei batyr» jyryn aitudy ötındık. Bıraq jyrşy «Qoi, erteŋ masqara bolarmyz. Ol jyrdy bırjola köptıŋ ortasyna salaiyq, sonda qyzǧylyqty bolady» dep, oryndaudan bas tartty. «Ärtürlı jaǧdai bar ǧoi, baiaǧy jiyrma bes pen otyzymda, tym qūrysa qyryq jasymda kezdeskenıŋde aitar edım. Qazır jyldan jylǧa toidyŋ özı de jıŋışkerıp, jyrau şaqyru da azaiyp, töbeden Qūdai ūryp bara jatyr ǧoi» dep jaqauratyp kelıp, aiaq jaǧyn şūbyrtyp äkettı: – Baiaǧy bızdıŋ uaqytymyzda jyrau dombyramen aitatyn. Halyq tyrp etpei otyratyn. Ortaǧa oramaldy jaiyp jıberıp, ärkım köŋılıne şyǧarǧanyn laqtyratyn. Qazır kerısınşe, «Jyrau ǧoi, osyny synap köreiık, bır-ekı teŋge sūrap köreiık» dep, qaltaŋdaǧyny tonap alady. Begeidıŋ jyryn erteŋ bastan-aiaq alsaŋ bolady. Odan da Sükeŋnıŋ bır qysqa sözın aityp bereiın dei kelıp, Sügırdıŋ «Qalniiazyn» oryndady. Jyrdy aiaqtap, Qalniiazdyŋ toqsan jasynda jauǧa şapqanyn äŋgıme qylyp aitty: «Äi, ne zamandar ötken joq, olarǧa būl kündegı halyq jetken joq. Bügınde batyr bar ma? Qarny toisa bärı batyr. Qazır bärı nannyŋ batyry, qoinyndaǧy jardyŋ batyry» dep, zamannyŋ siqyna nala aitty. Osy jerde bızge jyrşynyŋ özımız aitudy ötıngen jyrdan qaşqaqtauy tüsınıksızdeu körındı. Jaqsylyqtyŋ äŋgımesın operator jıgıt ekeumız oŋaşa jazyp otyrǧandyqtan, tyŋdauşy qūlaqtyŋ qarasyn azyrqandy ma, älde köpten ūzaq jyr aitpaǧan soŋ ol künderı ıştei äzırlenıp jürdı me, ol jaǧyn döp basyp ajyrata almadyq. Jyrşy «Qalniiaz» jyryn oryndaǧannan keiın şamaly tynystap, nasihat äŋgıme aitty. Sosyn jyrşylyqqa bailanysty oiyn örıstettı: – Önerlı adamdy ärkım tüsıne bermeidı. Būl degen qily-qily bolyp keledı ǧoi tökpe, jazba, üirenbe, jirenbe degendei. Jauyrynyŋa jabystyryp qoiǧan tökpe önerdıŋ olai-būlai şyǧyp tūrmasaŋ qūlap qaluy da, jylap qaluy da op-oŋai. Al endı jazba degen ne? Bıreuden üirenıp alady da, sosyn pälenşe, tügenşe jyrau dep qaqsaidy da otyrady. Jyraulyqtyŋ da türı bar, jazyp üirengenderdı pırsız jyrau deidı, tökpe aqyndardy pırlı jyrau deidı. Mysaly, balqy Bazar ömırı oqymaǧan kısı. Öleŋ dalada mal baǧyp jürıp ūiyqtap qalǧan kezınde jabysqan. Qaşaǧanǧa da baidyŋ malyn jaiyp jürgende tap bolǧan. Bızge de solai qonǧan. Būǧan qazır bıreu nansa, bıreu nanbaidy. Öner degennıŋ tübı tereŋ. Önerdıŋ adamyn qadırleu, ony alǧa bastyru üşın arqa süier jetekşı, tırek kerek. Tıregı bolmasa, öner paidaǧa aspaidy, – dei kelıp, bır kezde Almatyǧa kelgen Sättıǧūl aqynnyŋ baǧalanbaǧanyn ökpe retınde äŋgımeledı. «Halyqtyŋ, köptıŋ ışınde qara da, han da, dana da kezdesedı. Sözdıŋ parqyn aiyra bıletını de, bılmeitını de bar. Sondyqtan köptıŋ ışınde otyryp ärtürlı söz aitudan saqtanǧan jön, mūndai qylyq jyrauǧa jaraspaidy» dep, sözın sabaqtai kelıp, Nauryzbek jyraudyŋ köp ışınde jyrlap otyryp «Qysyr tauyqtyŋ (qorazdyŋ) ǧana etın jeimın, sosyn qatynnyŋ qūiǧan şaiy kerek emes, baiǧa barmaǧan, qoinyna eşkım qolyn salmaǧan qyz qūimasa şai ışpeimın» dep kergıgenın, oǧan jūrttyŋ aşulanǧanyn sözınıŋ mysalyna keltırdı. Osy jerde bız jyrşyǧa negızgı şaruamyzdyŋ män-jaiyn, onymen bolaşaqta atqarylatyn ıstıŋ nobaiyn tüsındırıp öttık. Mūqiiat tyŋdap alǧannan keiın aitqan sözınıŋ tüiını mynau boldy: – Şaban atty köpşılık ozdyrady, köptıŋ auzy ala bolsa jüirık atty tozdyrady. Köpşılık otyrǧan jer senı qoştap otyrady. Bır jerde «Oi, bärekeldı!» deidı, taǧy bırı «Täŋır jarylqasyn!» aitady. Al özıŋ sümıreiıp, qasyŋdaǧyŋ üŋıreiıp, «Al Jäke, taǧy ne bılesız?» dep otyrsa, ol bır jarly molda jalǧyz molaǧa baryp Qūran oqyǧandai bolady. Onyŋ sänı bolmaidy. Senderdıkı siiaqty köp aiqai mūnyŋ nūsqasyna syimaidy. Öitkenı ol aitylǧan sözdı būzyp ketedı. Televizorǧa, magnitofonǧa aitqanda qaptalynda abyr-dabyr şu bolsa sözdıŋ mörın bölıp tüsedı. Jyrau jūrttyŋ sondai şuynan qaşady. Sebebı jazyp jatqanǧa söz tolyq, anyq tüsuı kerek. Qalai bolǧanda da qasyŋdaǧy otyrǧan adam jaramdy bolsyn. Osylaişa jyrşy söz tüsınetın qoşemetşıl jūrt, tabiǧi orta bolmaiynşa ūzaq jyr aita almaitynyn ūqtyrdy. Arna auylyndaǧy kezdesu jyrşynyŋ qatarynan bırneşe küi tartuymen tämamdaldy. Sol keşte Jaqsylyq şertken küiler: Öskenbai «Öttıŋ dünie», Mūrat Öskenbaev «Aqjarma», «Keŋ jailau», «Kerbez kelınşek», «Jaraisyŋ, kelınşek». Jazu jūmysy kürmeler tūsta Sügırdıŋ bır termesın jäne özı sol jerde tabanasty suyryp salyp «Sebeppen kelıp qaldyq näsıp aidap, / Aqqudai kökke ūşqan tılı sairap» dep bastalatyn jyryn aitty. Jaqsylyqpen äŋgımemız erteŋıne qalada, «Döit» qonaq üiınde jalǧasyn tapty. Būl joly dastarqan basyna eskı söz tyŋdauǧa qūmar şaǧyn top jinaldy. Jyrşy şamaly otyrǧannan keiın Tūrmaǧambet, aqkete Şerniiaz, taz Äbıştıŋ äzıl äŋgımelerı, kerderı Äbubäkır men Qoŋyrbaidyŋ äŋgımesı, Maqtymqūlynyŋ mysaly sekıldı köŋılaşar dünielerdı aityp berdı de, odan ärı naǧaşy jūrtynan şyǧaryp, jalpy jyraulardyŋ közınıŋ äz bolatyny haqyndaǧy uaqiǧalarǧa tüstı: – Naǧaşy jūrtym arqar men kiıktı qol būlǧap keltırıp sauǧan qoja Äbış degen kısı. Tübı Maŋǧystaudaǧy Espembet äulieden taraidy. Jüirıkter soŋǧylyǧynda köbısı közden qalyp, zaǧip bolǧan. Qaşaǧan da közdı bolǧan, adai Abyl degen kısı būl da solai. Älım Teŋızbai da közden qalǧan adam. Balqy Bazardyŋ da soŋynda közı körmei qalǧan. Şaiyrlarda Noǧailyq aitamyn dep közden qalǧandar köp. – Onyŋ sebebı nede, Jäke? – dep, erekşe ynta qoidyq bız osy arada. – Sebebı deisıŋ be? Adaidan şyqqan Qarasai jaiynda bır äŋgıme aitaiyn. Ol özı Noǧailyqtyŋ alpys ekı tarauyn tügel aitqan. Qarasai jyr tolǧaǧan kezde jazdyŋ şıldesınde jaŋbyr şelektep qūiyp, bota-tailaǧyŋ, kiız üiıŋ, qatyn-balaŋ jauynda sel bolyp ainalady eken. Özı «Noǧailyqty ait dep bolmaisyŋdar. Endeşe üilerıŋe myqty bolyŋdar. Sel bolyp qatyn-balaŋ aǧyp keter, joldan su perısı qaǧyp keter» deitın körınedı. «Qareke-au, kün degen janyp tūr ǧoi» dep, jūrt bolmai jyrdy bastatqanda bır būlt paida bolyp döŋgelenıp kelıp jaŋbyr qūiady. Sonda el «Oibai, Qareke, toqtatyŋyz, el kettı» dep aiqai salady eken. Būl sözderdı bız jyrşylardyŋ zaǧiptyǧy kielı küştermen bailanysy boluynan degen emeurınde ūqtyq. Jalpy būl künı jyrşy sözge saraŋsyp, köŋılsızdeu otyrdy. Özı onysyn jolsoqty boluymen tüsındırdı. Alda tūtas oryndaluǧa tiıs ūzaq jyrdyŋ qam-qareketın oilap, alaŋdap otyrǧandai bolyp körındı bızge. Osy jerde erekşeleu bır jaǧdaidy aita keteiık. Meimanhanadaǧy mäjılıs üstınde jyrşynyŋ äielı Jämila: – Būl kıtap oqi almaidy, myna sözderdıŋ barlyǧy da özınıkı, – dep qaldy. Jäkeŋ bolsa būl sözge onşa aralasqan da joq, qūptaǧan, qūptamaǧanyn da bıldırmedı. Sodan soŋ bızdıŋ «Būl jyrlardy äuelde Sügırden estıgen joq pa edıŋız?» degen sūraǧymyzǧa, «İä» dep qysqa ǧana jauap qaiyrdy. Jalpy «Sügırden, iä basqadan üirendım» dep eş tüitkılsız aitqan kezı bolǧan joq. Soǧan qaraǧanda bärın özı şyǧarǧandai etıp körsetkısı bar nemese ainalasynyŋ solai degenın täuır köretın piǧylynyŋ yǧyna jyǧylatyndai. Osy künderı janynda otyryp, önerın estıgende baiqaǧanymyz, özı keide «Solar bolyp bärın de özım aitamyn» dese, bırde «Solardyŋ sözın aitsam da balalarym «Papam özı şyǧaryp otyr» dep özderıne tartady» dep, sözın ylǧi da ekıūşty etıp otyrdy. Osy joly zaiybynyŋ ılgerıdegı sözın qoştaǧandai boldy: – Menıŋ Qūran sauatym da, ökımetşe sauatym da joq. Auylda ertede bırqatar qalamger jıgıtter maǧan «Sen, sorly bala, Abyl, Aqtan, Nūrym, Qaşaǧan dep qaşanǧy jüresıŋ? Şamaŋ kelse öz önerıŋdı şyǧaryp talaptanbaisyŋ ba? Erteŋgı künı ölgenıŋde Jaqsylyq solardyŋ sözımen nan jegen demei me?» dep keiıgen. Jäne bır epizod, otyrys barysynda tyŋdauşylar sözge aralasyp, jyrşynyŋ improvizatorlyq önerıne taldau jasai bastaǧan. Solardy tyŋdap bolyp, özınıŋ qosqany: «Baiaǧyda Nartai aqyn aityp edı, «Ai, būl balanyŋ jetekşısı joq, qor bolǧan bala ǧoi. Mūnyŋ artynda syrly sary taiaqqa taianyp aq säldelı sary kısı tūrady eken. Mūnymen oinauǧa bolmaidy» dep. Osy jäne özge de körgenımızdı qoryta kelıp, Jaqsylyq tabanasty oqys oilap, şalt aita bıletın, būryn estıgenı men jattaǧanyna özgerıs engızıp, jetıldırıp otyratyn şyǧarmaşyl jyrşy dep tüidık. Jyrşymen kezdesudıŋ üşınşı künı Almaty tübındegı Irgelı auylynda, osy joldar avtorynyŋ şaŋyraǧynda öttı. Jiyny on bes şaqty adam bas qosqan keşkı mäjılıs üstınde aldymen Asan Äljanov än salyp, Säbit Dabylov terme aitty. Jas önerpazdardyŋ lebızın Jaqsylyq Tamdy öŋırınıŋ termelerımen jalǧastyryp, Maŋǧystau maqamdaryn Sügırdıŋ sözımen kürmedı. Odan ärı köpşılıktıŋ tılegıne orai būrynǧy jyrşylardyŋ kielı küştermen bailanysy jaiyndaǧy keşegı äŋgımesın sabaqtady: – Būl qiial degen närsenı auyzdai berse, sol adamnyŋ özın de qudalap ketuı mümkın. Mysaly, perı el qorǧaityn batyrǧa qūmar bolǧan. «Qyrǧyzdyŋ Manasyn perı köterıp äketken» deidı. Menıŋ Äbış naǧaşymdy da taiǧa mınıp tūrǧanynda perı alyp ketken. On tört jasar bala aitqanyna könbei, aldyrmaǧan soŋ «Perıpyşaq» degen pyşaqty berıp, ūşyryp üiıne äkelıp tastaǧan. Noǧailyqty aitudan Qaşaǧan da jasqanǧan. «Būlardy aitu öte qiynǧa tüsedı, öitkenı arǧy jaǧy Edıge, Nūradyn, Baba Tüktı şaşty Äziz, Baba Ǧūmar. Işınde artyq söz ketse, iä kem qalsa, jyr aitqan uaqytta taza bolmasaŋ közıŋnen, tılıŋnen, ne qūlaqtan qalasyŋ» dep uäsietteidı eken. Qotyrbas Qarasai jyrşy da bır közınen maiyrylǧan. Sol «Noǧailyqty aitpai jüruşı edım, jūrt qaumalap qoimaǧasyn aityp, jyrlap otyrǧanda däretım būzyldy, sosyn bır közımnen qari boldym» deptı. Teŋızbai jyrau da Noǧailyq aitamyn dep bır közden qalǧan. Qūnanorys Mūsa degen jyrau öleŋdı özı şyǧaryp aitatyn semız sary kısı edı. «Alpamys», «Qobylandy» jyrlaryn, Noǧailyqty basqa formada aityp jürdı de, bır közden airyldy. Perı asa öŋdı jıgıtke, sūlu qyzǧa, jüirık atqa, tökpe aqyndarǧa da öte jaqyn jüredı. Saq bolmasaŋ maiyryp ketedı nemese jetı müşeŋnıŋ bırınen aiyryp ketedı, iä bälege salyp ketedı. Bolmasa auzyŋdy qisaityp, közıŋdı üŋıreitıp, basyŋdy qaltyratyp qaǧyp ketedı. Perı degen būl sondai. Aralbai aqyn da osylai şatalǧan. Sosyn myna qarakesekte Qabanbai degen jyrau ötken. Sol bır künı «Öi, Noǧailyq degen ne, öz qolymmen-aq jazyp şyǧarmaimyn ba?» deptı. Ūiyqtap ketkende tüsınde bıreu: – Qabanbai! – deptı. – Kımsıŋ? – Men jyr üiretetın pırıŋmın, berı kelıp ket, – dep şaqyrǧasyn, aǧaş üidıŋ esıgınen eŋkeiıp dalaǧa şyǧa bergende, «Noǧailyqty qolymmen jazyp aitamyn, qūdyq qylyp qazap aitamyn dedıŋ. Sol noǧaidyŋ patşasy menmın, al qolyŋnan ne keledı?» degen. Degen de «Köter mynany, asyr» dep, şapalaqpen tartyp jıberıp, bır qara eşkıge mıngızıp, asyryp jıbergen. Qabanbai sodan ızım-ǧaiym habarsyz ketken. – Keşe bır sözıŋızde «Sügırdı de perı köterıp ketken» dep edıŋız ǧoi. – Ol äŋgımege de aiaŋdap endı kele jatyrmyn. Sügır adaidyŋ Eskeldı taqtasynan şyqqan, onyŋ ışınde İgılık, Jaqsylyq dep taraidy. Äkesı Begendık qajy ǧūlama kısı bolǧan. «Perı, jyn, albasty, äzäzıl, martu, jeksūryn, qūzǧyndy oqumen bailaǧan adam». Begendık jürgen jerde perı, albasty, uas-uas, sam-sam, künäiläm, şaitan, azǧyn, malǧūn degen jürmegen. Būl dünienıŋ jüzınen keterınde: – Men düniiadan ötıp ketermın. Soŋǧy bır zamandarda mūsylman araq ışıp dının satady. Qatyn men qyz betın boiap, ının satady. Qazaqtyŋ auzy ala bolady, ǧylymy şala bolady, nekesız bala bolady, ata-ananyŋ kökıregı jara bolady. Jas balalar nekesız qatyn alady, ainalǧanda sol baladan özı bälege qalady, – dep jazyp ketken eken. Al balasyna «Şyraǧym, jyrǧa köp jaqyndama, onyŋ zaqymy köp» deptı. Sükeŋ sol sözdı tyŋdamai, qolyna qalaq dombyrasyn alyp, el aralap ketıptı. Söitse naǧaşa jūrty Şegen, Qaiyrşaqūl degen kısıler äuletımen tökpe jyr aitady eken. Qydyryp kelgende jienınıŋ betıne qarap otyryp: – Mynau senıŋ jyryŋdy men tartyp alam dei me, közın maǧan qarai baqşita beredı, şümetegın qaqşita beredı, – dep, qolyn qoidyŋ ışegımen bailap, dombyrasyn bas jaǧyna qoiyp ketıptı. Sol Sükeŋdı mektepke oquǧa bergende: – Oquyŋdy ūrǧanym bar ma, moldaǧa basymdy būrǧanym bar ma, menıŋ joldasym sūlu qyz ben jyr, ışımde jatyr tereŋ syr. Kesıkbasymdy qolyma ber, – dep, äkesıne de, moldaǧa da baǧynbapty (Derek boiynşa Sügır jyrau Sazdy medresesınde däli Nūrniiaz ahun Tölepbergenūlynan segız jyl dın därısın oqyǧan. Keiın «qalyby tolǧan bala eken, būǧan jyr aitpasa bolmaidy» dep şäkırtıne jyr aituǧa rūqsat bergen de osy ūstazy. – B. J.). Künnıŋ yssy aptabynda Qaratarlan deitın atyna mınıp, Selek deitın jerdı betke alyp qaşyp kele jatqanynda, bır aqboz üige kezıgedı. Aldynan ükılı taqiialy, zer beşpettı, köksauyr etıktı sūlu qyzdar şyǧyp, üiden as ışıp şyǧuǧa şaqyrady. Esıktıŋ aldy kıleŋ ertteulı aqboz at. Sükeŋ üige kıre bergende: – Şyraǧym, bızdıŋ teberıgımız mynau, auzyŋdy aş, – dep, jazylǧan qaǧazdy domalaqtap auzyna tyǧyp jıberedı. Sükeŋ sol jerde esınen tanyp qūlaidy. Közın aşsa aty da, qoly da bailauly. Sodan Sügır joq, el şulap ızdeidı. Ol künde oqymysty köp. Körpe Arazmaǧambet (Tūrmaǧambet işan balasy Orazmaǧambet. – B. J.) degen perınıŋ oquyn oqityn kısı kıtabyn aşyp jıberıp: – Oibai, Qūdai saqtaǧan eken, Beket ata qaqqan eken. Bolmaǧanda aramyzdan ketuge ainalypty. Auzyna qaǧaz tyǧyp ketıptı. Būl endı jyrşylyqtan basqaǧa moiyn būrmaidy. Aqboz üi bolyp körınıptı. At degenı at emes, attyŋ basy, qazan dep körsetıp qoiǧany esek pen tüienıŋ tezegı, – deidı. Äne, sol jerden tauyp alyp, üiıne alyp kelıp, bır mal sadaqasyn berıp, äkesı: – Şyraǧym, osy närsege üiır bolma, tübı jaqsyǧa soqtyrmaidy, – degende Sükeŋnıŋ aitqany: Jyrlama deisıŋ sen maǧan, Jyrlamai qaitıp tūramyn, Bolǧasyn būiryq Alladan. Sen bır jürgen moldasyŋ, Közıŋdı qysyp Qūranǧa, Ärkımderdı aldaǧan. Mūny estıgen äkesı «Äi, päleket, bar. Tübıŋ taq-tūq bolar» deptı. Sükeŋ osyny aityp: – Äkeme baǧynbadym, ainalǧanda sonyŋ aitqany keldı. Toiyp jeitın tamaq joq, soǧysqa ketken bala joq. Ol baladan jalǧyz tūiaq qaldy. Sügır men edım, jyry qūrǧyrǧa nege sonşa qūmar boldyŋ, şyraǧym? Şamaŋ kelse basqa käsıp etseŋ qaitedı. Alpys jyl Sügır boldym, sonda ne boldym? Adaidan alǧan dünieden anau quraǧan alaşa, jyrtyq ton, mynau qaqsap otyrǧan kesıkbas. Qyryq-otyz jyl «Jäke, Jäke» bolarsyŋ, sosyn sümıreiıp solarsyŋ. Talabyŋ oŋ bolsyn! – dep, batasyn berdı. «Bıraq, menıŋ baiqauymşa, molanyŋ astyna kömılmei atyŋ jariialanady dep aita almaimyn» dep edı. Aitqany boldy da qoidy. Osyndai bır süre köŋılaşar äŋgıme, än-termeden keiın boiyn bıraz qyzdyryp alǧan jyrşy «Begei batyr» jyryn aituǧa qamdandy. Jäne de aituşy üstel basynda emes, kılemnıŋ üstınde otyryp jyrlaǧandy qalady. Jūrt saiabyrsyǧanşa dedı me eken, aldymen küi tartty. Odan soŋ jyrǧa kırıspe retınde qara sözben tarihtap äŋgıme şerttı: – Sebeppen kelıp qalǧan soŋ aityp jatyrmyz. Bıraq onyŋ bärınıŋ baǧasy ekılık eken, – dep bastady. – Bızge qissa ait dep jatyr. Men sauaty joq adammyn, qissany tolyq aita almaimyn. Keşe «Oipyrmai, būl qalai boldy?» dep, bır Qūdaiǧa jyladym. Bızdıŋ adai jaǧy, sadaǧasy keteiın, qissa degendı tyŋdai bermeidı. Olardıkı sol Abyl, Aqtan, Aralbai, Nūrym, Qaşaǧan, Sättıǧūl. Är eldıŋ batyry bar, aqyny bar, ärkımnıŋ özıne jetetın aqyly bar. Odan ärı qaiymdap Jaqsylyq adai şejıresın tarqatty. Tüp atasy Eltaidan qualap, sürelep äkelıp bır şetın Begeige tıredı. Aituynşa, Eltaidan Adai, Adaidan Kelımberdı, odan Aqpan, Qūnanorys, Balyqşy, Būzau (Jemenei), Mūŋal, Tobyş. Tobyştan Oraz ben Begei. Osylaişa jyr jelısın aiaqtap, jyrşy otyrǧan qauymǧa qarady: – Mıne, Begeidıŋ batyrlyǧy osylai bastalady. Endı sızderge arǧy jaǧynan, älgı qara sözben qaqsaǧannan bastap aitaiyn ba, älde Begeiden berı qaitaiyn ba? Tyŋdauşylardyŋ bırı būǧan: – Aǧa, qalaǧan jerıŋızden aita berıŋız, – dese, ekınşısı «Begeiden berı tüse berseŋızşı, arǧy jaǧyn bıldık qoi» dep jatty. Üşınşı bıreuler jyrşynyŋ öz erkıne saldy. «Qara sözdı öleŋ qylyp tyŋdaǧan da jaqsy» deuşıler de boldy. Jyrşy «Endeşe ärıden bastaiyn» dep, dombyrasynyŋ qūlaǧyn küilep alyp, Maŋǧystau maqamyna salyp jyrlai jöneldı. Tyŋdauşylar jan-jaqtan «Oi, pälı» dep kötermelei qoştady. Bız «Jaqsylyq – 1» dep şartty türde ataǧan «Begei batyr» jyrynyŋ bastan- aiaq aitylu uaqyty ekı saǧat boldy. Jyr mäjılısı erteŋıne, 9 qyrküiek künı Almalybaq auylynda (KİZ) tūratyn halyq mūrasynyŋ janaşyry Temırhan Smaǧūlovtyŋ üiındegı qonaqasy üstınde jalǧasyn tapty. Jospar boiynşa aituşy jyrdy bıraz uaqyt aralatyp qaitalap jyrlaityn bolǧandyqtan, būl jolǧy bas qosu taza jyrşy tūlǧasyna qatysty mälımet jinauǧa qūryldy. Ol äŋgımenı şäkırt jaiynan bastady. Būǧan deiıngı otyrysta ışınde Jetkızgen Seiıtov, Amandyq Kömekov, Eldos Emıl, Ǧanipa men Amanqos Sadyqov, Jadyra Qūtjanova, Bekarys Şoibekov, Maqsat Aiapov, Mels Qosymbaev bar bır top jastardy tärbieleuge atsalysqanyn aityp qalǧan-dy. Jetkızgen Seiıtovtyŋ özı haqyndaǧy «Jäkeŋdı şaiyrdyŋ panasy, ınınıŋ aǧasy, jüirıktıŋ danasy dep esepteimın. Osy kısıden bata alǧan soŋ menıŋ nanym da jürdı, itım de ürdı» degen sözın eske aldy. Dese de, jyrşy keiıngı jastarda kıtabilyq sipat basym ekenın, köpşılıgı jattap jyrlauǧa beiım bolyp bara jatqanyn aityp qynjyldy. «Bız jyr aitqanda Qaşekeŋ men Sükeŋ köz aldymyzdan bır ötedı. Sonda jyr da näşıne keledı» dep bır qoidy. Osy jerde bız Sügırdıŋ jyr üiretu ädısterın äŋgımelep berudı sūradyq. Jyrşy bylai dedı: – Keşe de aittym ǧoi, men Sügırden tek batiia aldym. Jyr jazyp aluǧa mende sauat joq. Sügır, Abyl, Aqtan, Qaşaǧannyŋ sözı dep aitamyn. Olardyŋ uaǧynda men joqpyn demedım be keşe. Sügırdıŋ özı «Qaşaǧandy ekı-aq ret kördım» deitın. Aituynşa, ol da bır aitqanyn ekınşı qaitalap aita almaidy eken. «Qaşeke, keşegı aitqanyŋyzdy jäne bır aitşy» degen kısı bolsa, jaryqtyq: – Oi, şyraǧym-ai, ol Kaspige tüsıp ketıp edı. Qai jerde ketıp bara jatqanyn Qūdai bıledı. Oǧan endı menıŋ köŋılım qaityp barmaidy ǧoi, – deidı eken. Bıldıŋ be? Osy keştegı äŋgıme üstınde «Begei batyr» jyrynyŋ qoljazba nūsqasy bar ekenı belgılı boldy. Kezınde adaidyŋ Begei taqtasyna jatatyn Qonaqbai Jūqpanov, Jastarhan Seidaliev, Qojahmet Jūmabaev degen jergılıktı adamdardyŋ jaryqqa şyǧaramyz dep qolqalauymen 2000 jyly qaǧazǧa tüsırılıptı. Dälıregı, Jaqsylyq jyrşy dombyrasyz aityp otyrǧan da, äielı jazyp otyrǧan. Özınıŋ aituynşa, hatqa tüsken älgı mätındı tapsyrys beruşıler keiın jaratpai tastap, sodan qozǧausyz qalyp qoiǧan. Bız sol arada Jaqsylyqpen ol nūsqany poşta arqyly aldyratyn bolyp kelıstık. Jyrşy uädesınde tūrdy, «Begei batyr» jyrynyŋ jazba nūsqasy arada jyl ötkende elden qatynaǧan adamdar arqyly qolymyzǧa tidı. Osy kezde jyrşy mätındı qaǧazǧa tüsıru üşın auyzekı aitqan kezde bolatyn jyr aitu üderısıne qatysty bır qūndy jaittyŋ şetın şyǧardy: – Men dombyrasyz aityp otyrdym da, jeŋgelerıŋ kädımgı mūǧalımnen sabaq alǧan oquşy siiaqty jazyp otyrdy. Sonyŋ özınde köŋılım bölınıp ketse basqa dünie bolyp şyǧady. Jyr aityp otyrǧanda qaptalymda köp söz, dabyrlaǧan dauys bolsa, adasyp qalamyn. Ol ekınşı qaityp şaqyrǧanmen oralmaidy. Jyrşy keşegı, Irgelı auylyndaǧy mäjılıste bergen uädesı boiynşa jyrdyŋ «Begei batyr ūrpaqtary» jaily bölıgın aitty. Onyŋ özı ekı salany qūrady. Alǧaşqysy Qadyrqūldyŋ erlıkterı, kelesısı Qadyrqūldyŋ nemerelerı Ömır men Temırdıŋ batyrlyq uaqiǧalary. Būlar da qalmaqqa qarsy soǧysqan. Beinetaspaǧa jazyp alynǧanymen, taqyryptan tys bolǧandyqtan jyrdyŋ būl bölıgı eksperimenttık zertteuımızde paidalanylǧan joq. Almalybaq auylyndaǧy mäjılıste jyrşy dausynyŋ qarlyǧyp qaluyn jeldetkışten kördı. Ol jyr aitqanda dauystyŋ taza, aşyq şyǧuyna, jaryqşaq bolmauyna qatty män beretının aŋǧartty. Aituynşa, dauys qarlyqsa jyrşynyŋ özıne köŋılı tolmaidy, onyŋ aqyry jyrdy kerı tartady, tyŋdaǧan adamǧa da jaǧymsyz äser beredı. Jalpy būl künı jyrşynyŋ jyr aituy alǧaşqydai emes, bäseŋdeu şyqty. Tynystaǧan sätterınde küi tartty. Köbıne sözge aralaspai, öz oiymen otyrdy. Tyŋdauşy jūrttyŋ azdyǧy da äser etkendei körındı. – Jyr aityp otyrǧanda kırıp-şyǧyp jürgender oiyŋyzdy bölmei me? – degen sūraqqa: – Dauysym qarlyǧyp qaldy. Qūdaiǧa da, adamǧa da ökpem joq. Özıme özım ökpelep otyrmyn, – dep, qysqa qaiyrdy. Äuelı aitylatyn jelını şejırelep alyp, «Al endı osy qissaǧa jata ma, osyny aitsam bola ma?» dep ortaǧa saual tastady. Baiqauymyzşa, ol salaly jyrlardy köp oryndai bermeitın siiaqty. Bızge ılgerırekte onşaqty tarihi jyr, qissa bıletının mälımdegenıne qaramastan, olardy oryndaudan qaşqaqtaityndai bolyp körındı. Soǧan qaraǧanda jyrşy būl jyrlardy köpten berı aitpaǧandyqtan ūmytylyp, jadynan şyǧa bastauy mümkın dep topşyladyq. Aldyn ala kelısılgendei, Jaqsylyq sol 2005 jylǧy 25 qyrküiekte osy joldar avtorynyŋ üiıne jäne şaqyryldy. «Begei batyr» jyryn alǧaş jyrlaǧannan berı on jetı kün öttı, endı Jäkeŋ sol jyrdy ekınşı qaitara aityp beruı kerek. Būl joly tyŋdauşylardyŋ sanyn ädeiı bes-alty adamǧa deiın azaittyq. Jyrşynyŋ bıraz tynyǧyp qalǧany baiqaldy. Dauysy tyŋ, köŋıl küiı köterıŋkı. Mäjılıs basynda ädetınşe bırneşe terme-tolǧau oryndady. Qaşaǧan aqynnyŋ Esqali sūpyǧa aitqanyn, Mūhammed paiǧambar ömırınen hikaia jäne özınıŋ «Aidaǧan öner nesıbe» dep bastalatyn termesın jeldırtıp, tyŋdauşylaryn bır serpıltıp aldy da, qonaqasydan keiın Mūrat Öskenbaevtyŋ «Aqjarma», «Örleu», «Jeŋıs» siiaqty küilerın tartyp, «Begei batyr» jyryn oryndauǧa köştı. Söz soŋynda qaraqalpaq halqynyŋ ösiet jyrlaryn aitty. Söz arasynda «Aqpa-tökpe, tereŋnen paida bolǧan aqynnyŋ joly auyr. Üirenbe jyrşylardy «kuznes» deidı, onda aruaq bolmaidy» degen sözı este qaldy. Jyr keşın tüiındei kele, tabanasty jadynan qūrap toitarqar aityp, sözınıŋ soŋyn «Bırdeŋege keiısem, oilansam sol zıl bolyp tiedı. Söilep, şerımdı tarqatsam, jep-jeŋıl otyramyn. Ol uaqytta uhıleu de, şarşau da bolmaidy, ışım de bırtalai ortaiady, aiaqtyŋ syrqyraǧany da qalady. Ötkende Berıkjan şaqyrǧanda jännatqa baryp qaitqandai töbem kökke tidı. «Jäkeŋ keldı» dep töŋıregındegı jūrtty şaqyrsa halyqpen didarlasyp, boiymdy jazatynyma quandym» dep kürmedı.

Berık JÜSIPOV, folklortanuşy