Otandyq QazVac vaksinasy-bızdıŋ soŋǧy jyldardaǧy basty jetıstıkterımızdıŋ bırı bolǧany anyq. Onymen bırge sifrlandyru baǧyty ja jaŋa belestı baǧyndyrdy. Sandyq jüie barlyq salaǧa endı. Köptegen qyzmet türlerın üiden şyqpai-aq smartfon arqyly ala beretın därejege jettık. Atap aitqanda, kez-kelgen salyqqa qatysty operasiialardy jasauǧa bolady. Oǧan qosa medisinalyq jäne qarjylyq, bılım beru qyzmet türlerın de aluǧa mümkındık bar. Qazaqstandyqtar qajettı anyqtama men sertifikat türlerın elektrondyq portalmen aludy meŋgerdı.
Qazır "eGov" körsetetın qyzmettıŋ kömegımen köptegen derekterdı, mysaly, mekenjai anyqtamasyn nemese Telegram-bot arqyly narkologiialyq täueldılıktıŋ joq ekendıgı turaly anyqtamany bır minut ışınde aluǧa bolady. Memlekettık sifrlyq qyzmetterdıŋ damu deŋgeiı boiynşa (e-Government Development Index) BŪŪ reitingınde Qazaqstannyŋ 29 –orynǧa taban tıregen. Bız ötken jyly Reseidı jetı , Belarustı on bır, al Ukrainany qyryq punktke basyp ozdyq.
Sifrlandyru halyqtyŋ bärıne bırdei ǧalamtor qoljetımdı bolǧanda ǧana nätijesın beredı. Qazaqstan älemde eŋ arzan ärı qoljetımdı mobildı internet körsetkışı boiynşa altynşy orynda. Iаǧni jetekşı ondyqqa kıredı. Ötken jyly pandemiiaǧa qaramastan, «Qazaqtelekom» 828 auyldyq eldı mekendı keŋjolaqty internetpen qamtamasyz etetın 14,5 myŋ şaqyrymnan astam talşyqty -optikalyq jelını tartyp, TOBJ jobasyn sättı aiaqtady. Tūtastai alǧanda, ındet kütpegen jerden sifrlandyrudy jedeldetuge, onyŋ qarqyndy jüruıne aitarlyqtai ülken üles qosty, dep aituǧa bolady. Halyq amalsyzdan onlain formattyŋ mümkındıkterın igerıp, sifrlyq sauattylyǧyn arttyrdy.
Keibır baqylauşylardyŋ özı Qazaqstanda körsetıletın memlekettık sifrlyq qyzmetterdıŋ jyldamdyǧy men yŋǧailylyǧyna taŋqalǧan. Olardyŋ qatarynda AQŞ azamattary da bar. Sondai-aq, Türkıstanǧa kelgen Resei turisterı aqşanyŋ ornyna «Kaspiiıŋ» bar ma, soǧan audara berıŋız», degende qolma-qol aqşa aiyrbasynyŋ joqtyǧyna taŋdanys bıldırgen.
Kaspii turaly aitar bolsaq: qarjy kompaniiasy bügınde bank qyzmetterınen basqa, bölşek qarjy qyzmetterın, elektrondyq tölemderdı jäne elektrondyq sauda alaŋdaryn ūiymdastyrudy üilestıretın alatyn alpauyt qarjy ūiymyna ainala bastady. Tıptı kompaniia Ukraina naryǧynda öz ekspansiiasyn bastady
Mıne sifrlandyru salasynda osyndai oŋ özgerıster ornai bastaǧan kezde Qazaqstan ükımetı men Jinaqbankı kompaniialar toby ( ReseiJinaqBankı) arasynda bızdıŋ eGov elektrondy ükımetın Jinaqbankınıŋ tūjyrymdamasyna köşıru turaly memorandumǧa qol qoiylǧandyǧy turaly jaŋalyq köpşılıktı abdyratyp tastady. Būl şeşımdı jūrtşylyq quana qabyldady, dep aita almaimyz. Halyq ony köpke deiın tüsıne almai dal boldy.
Mūndai sandyq auysudy qazaqstandyqtardyŋ basym bölıgı qoldamaidy. Äsırese ata-analar Kundelik.kz jüiesı Reseidıŋ Dnevnik.ru jobasynyŋ negızınde jasalǧanyn jaqsy bıledı. Sondyqtan, būl jaiynda jaǧymsyz pıkırler öte köp. Osyǧan orai däl osyndai jobalardyŋ qaitalanbauyn qalaidy. Eger bız osyndai jaǧymsyz mysaldardan alşaqtap, Reseidıŋ tehnologiialyq jüielerı damyp jatyr desek te, Resei Federasiiasynyŋ eŋ bastysy geosaiasi jaǧy alaŋdatady. Sebebı olar üşın älemdegı tehnologiiasy damyǧan elderdegı kompaniialardyŋ esıkterı jabyq ekenı aşy bolsa da şyndyq. Qazaqstannyŋ barlyq bankterınde Resei tarapynan qarjylyq operasiialardan şekteuler bolatyndyǧy turaly habarlamalar ılınıp tūr. Sebebı būl el Venesuela men Soltüstık Koreia siiaqty halyqaralyq sanksiiaǧa ūşyraǧan.Būl sanksiialar Reseimen innovasiialyq tehnologiialardy almasuǧa tyiym salady. Iаǧni, onyŋ damu barysy AQŞ siiaqty köşbasşylardyŋ tehnologiialyq önımderımen säikes kelmeitının bıldıredı. Būl kemşılıktıŋ ornyn toltyru qiyn. Osy oraida älemdegı eŋ ırı Qytaidyŋ Huawei telekommunikasiialyq kompaniiasynyŋ basynan keşkenın eske tüsıru jetkılıktı. Ol 2020 jyly Samsung –ty basyp ozǧanymen AQŞ eksportynda qara tızımge endı. Android ekojüiesı baǧdarlamalaryn jaŋartuǧa mümkındık bermedı, sonymen qatar Kirin chipterınıŋ bolmauyna bailanysty bükıl öndırıstık jelılerdı toqtatuǧa mäjbürledı. Nätijesınde kompaniia bır jyldyŋ ışınde tehnologiialyq olimptan bır sätte tūŋǧiyqqa bıraq qūlady. Alpauyt Qytaidyŋ özı qanşa küş jūmyldyrǧanymen oǧan kömektese almady. Būdan keiın AQŞ sanksiialarynyŋ qanşalyqty ziian keltırgenı turaly aitpasa da tüsınıktı. Qazır bızdıŋ barlyq memlekettık qyzmetterdıŋ sifrlyq transformasiiasyn halyqaralyq sanksiialarǧa ūşyraǧan eldıŋ jeke bankıne senıp tapsyru qanşalyqty qauıpsız? Būl sūraqtyŋ tuyndaǧany zaŋdy qūbylys. Sondai-aq, Resei men AQŞ arasy şielenısken jaǧdaida bızge qalai äser etedı? Osynyŋ bärın Resei Federasiiasyndaǧy saiasi ürdıstı eskere otyryp taldaǧan jön. Bızdıŋ azamattyq qoǧamymyz bırtındep endı damyp kele jatyr. Ol şyn mänınde, qoǧamdyq müddenı qorǧaityn ükımetten tek qoldau kütedı. Osy oraida qazaqstandyqtar Baǧdat Musinnıŋ jūmsartyp aitqan mälımdemesın tüsıne almai qaldy. Ol bolsa barlyq sūraqtar Jinaqbankınıŋ bıryŋǧai sifrlyq platformasyna köşu jönındegı mämılenıŋ bıregeilıgı men paidalylyǧyn tüsınbeuden tuyndady, deumen şekteldı. Sondai-aq, heit tolqynyn qazaqstandyq IT-kompaniialar köterdı degen tūjyrymdar da kezdesıp jatyr. Öitkenı qazaqstandyq şeneunıkter şeteldıkterdıŋ emes, otandyq kompaniialardyŋ müddelerın qorǧap, jūmysyn ılgerıletuı tiıs. Sonymen qatar, aqparattyq tehnologiialar salasyndaǧy bırqatar sarapşylar Jinaqbanktıŋ PlatformV ornyna ARTA SYNERGY jäne OR3 siiaqty otandyq äzırlemelerdı paidalanuǧa bolatynyn bırneşe ret atap öttı. Būl mämıledegı baǧany tüsıruge septıgın tigızer edı. Iаǧni, el biudjetınen tölenetın şartty baǧadaǧy 500 million dollardy (mümkın odan da köp) taǧy da azaityp, jaǧdaidy jaqsartpaq. Nege bırtūtas sifrlyq tūjyrymdamaǧa köşu siiaqty däuırlık reformany Qazaqstan jūrtşylyǧynan qūpiia türde ötkızu turaly şeşım qabyldandy? Jauap alynbaǧan taǧy bır basty sūraq osy. Onyŋ kımnıŋ kömegımen jüzege asyrylatyny maŋyzdy emes. Baiqauşylar atap ötkendei, 2021 jyldyŋ köktemınde jergılıktı sarapşylar aşyq zaŋdy tūlǧalar portalynda Jinaqbankpen mämıle jasau turaly ükımet qaulysynyŋ jobasyn baiqaǧan. Bıraq ol bırden öşırılgen. Sol kezde ministr B.Musin būl tehnikalyq qyzmetkerlerdıŋ qatelıgı ekenın habarlaǧan bolatyn. Alaida körıp otyrǧanymyzdai, sol "qatelık" qyrküiekte Jinaq korporasiiasy men Qazaqstan Ükımetı arasyndaǧy «Sifrlyq transformasiia, sifrlandyrudyŋ platformalyq modelıne auystyru, Data-Driven Government tūjyrymdamasyna köşu jönındegı jobalardy ıske asyru salasyndaǧy yntymaqtastyq turaly» memorandumdy qabyldauǧa alyp keldı. Būl turaly joǧarydaǧylar köpşılıkke aqparat bergısı kelmedı. Jūrtşylyq atalǧan mäselemen özderı betpe-bet keldı. Būl QR Prezidentı Q.Toqaev bırneşe ret aitqan "halyq ünıne qūlaq asatyn memleket" baǧytyna qaişy keledı. Öitkenı mūndai memleket «mylqau» bolmaidy, ol ärdaiym öz şeşımderı men äreketterın azamattarǧa tüsındırıp otyruy tiıs. Bız qaitadan memleket pen qoǧam arasyndaǧy bailanys mäselesıne tap bolyp jatyrmyz. Sebebı, būǧan deiın de ükımet pen halyq arasynda tüsınbeuşılıkter bolǧan. Mäselen, bırneşe ret jergılıktı tūrǧyndar Qytai käsıporyndaryn köşırudı talap etken. Sondyqtan, ükımettıŋ belgılı bır nätijege qol jetkızu üşın jaŋa tehnologiialyq platformaǧa ötudıŋ paidasy men kemşılıgın sauatty tüsındırıp beretın aqparattyq nauqan ūiymdastyrǧany dūrys bolar edı. Osydan naqty şeşımdı qabyldauda aşyqtyqty qamtamasyz etuge septıgın tigızer edı, degen oi tuyndaidy. Mūndai äreketter algoritmı öz azamattarynyŋ senımıne ie bolǧan memleketke de, öz müddelerı nazardan tys qalmaitynyna taǧy bır ret köz jetkızgen qoǧamǧa da paidaly emes pe? Taǧy da aita keterlıgı «sifrlyq täuelsızdık» geosaiasi oiyndardaǧy mämılege ainaldy degen oidan aulaqpyz. Eger bız 23 qyrküiekte Bışkekte ötken EAEO ortalyq bankterınıŋ valiutalyq saiasat jönındegı konsultasiialyq keŋesı otyrysynyŋ qorytyndylaryn eskeretın bolsaq, onda Qarjy naryǧyn retteu jönındegı ūlttyq organnyŋ jobasy talqylandy. Bıraq būl Resei tarapynyŋ pıkırı ekenın ūmytpaiyq. Al, ony qūru turaly 2014 jylǧy 29 mamyrdaǧy Euraziialyq ekonomikalyq odaq turaly şartynda körsetılıp qoiǧan. Sondyqtan, bızge «sifrlandyrudyŋ» bolaşaǧyn qazırden bastap uaiymdauǧa tura keledı.
Farhad QASENOV,
A + Analytics
Ūqsas jaŋalyqtar
